O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi farg`ona politexnika instituti

Matematik fizikaning asosiy tenglamalari.

Matematik fizik tenglamalari ikki o’zgaruvchili noma`lum funksiya uchun quyidagicha yoziladi:

Agar (1) tenglamada bo’lsa, tenglama ikkinchi tartibli bir jinsli tenglama deyiladi, aks holda bir jinslimas deyiladi. O’zgarmas koeffisientli ikkinchi tartibli hususiy hosilali bir jinsli va chiziqli tenglamani quyidagi ko’rinishda qaraymiz:

To’lqin tenglamasi.

bo’lib har hil tebranma prosseslar unga keltiriladi.
Misol uchun:

1. 
   torning ko’ndalang tebranishi;
   
2. 
   simdagi elektr tebranishlar;
   
3. 
   gazning tebranishi;
   
4. 
   metall sterjenning uzunasiga tebranishi va hakozolar.
   

Issiqlik tarqalish tenglamasi.

tenglama bo’lib unga:

1. 
   issiqlikning tarqalish jarayoni;
   
2. 
   g’ovak muhitda suyuqlik va gazning oqish masalasi;
   
3. 
   ehtimollar nazariyasining ba`zi masalalari va boshqa masalalar keltiriladi.
   

Laplas tenglamasi.

tenglama bo’lib, unga:

1. 
   diffuziya masalalari;
   
2. 
   stasionar issiqlik haqidagi masalalar;
   
3. 
   elektr va magnit maydon haqidagi masalalar keltiriladi.
   

Ikki o‘zgaruvchili ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalarni sinflarga ajratish va kanonik ko‘rinishga keltirish

I. Asosiy tushunchalar

Ushbu
(1)
ko‘rinishdagi ikki o‘zgaruvchili ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamani qaraymiz. Bunda koeffisientlar x,y ning funksiyalari. Bu yerda xususiy holda F funksiya larga nisbatan chiziqli bo‘lishi ham mumkin.

1. 
   tenglamada quyidagi tengliklarga asosan o‘zgaruvchilarni o‘zgaruvchilarga almashtiramiz:
   

bu yerda

Bu holda dan hosilalarni hisoblasak
,
,




bo‘lib, (1) tenglama


ko‘rinishga keladi. Bunda


)
1–lemma. Agar funksiya ushbu

tenglamaning xususiy yechimi bo‘lsa, ifoda

oddiy differensial tenglamaning umumiy integrali bo‘ladi
2–lemma (teskari). Agar ifoda (8) oddiy differensial tenglamaning umumiy integrali bo‘lsa, funksiya (7) tenglamaning xususiy yechimi bo‘ladi.
(8) tenglama (1) tenglamaning xarakteristik tenglamasi deyiladi. Xarakteristik tenglamaning umumiy yechimlari (1) tenglamaning xarakteristikalari deyiladi.
(8) xarakteristik tenglama bo‘lganda quyidagi ikkita oddiy 1–tartibli differensial tenglamalarga ajraydi:


Bu tenglamalardagi radikal ostidagi ifodaning ishorasiga qarab, (1) tenglama tiplarga ajraladi.
1) Agar M nuqtada bo‘lsa, (1) tenglama M nuqtada giperbolik tipdagi tenglama deyiladi.
2) Agar M nuqtada bo‘lsa, (1) tenglama M nuqtada parabolik tipdagi tenglama deyiladi.
3) Agar M nuqtada bo‘lsa, (1) tenglama M nuqtada elliptik tipdagi tenglama deyiladi.
Agar qaralayotgan sohaning barcha nuqtalarida bo‘lsa, (1) tenglama shu sohada giperbolik, parabolik va elliptik tipga tegishli deyiladi.
Agar sohaning turli nuqtalarida ifodaning ishorasi turlicha bo‘lsa, (1) tenglama sohada aralash tipdagi tenglama deyiladi.
(6) ga asosan
bo‘lib, bundan o‘zgaruvchilarni almashtirish natijasida hosil bo‘lgan (5) tenglamaning tipi o‘zgarmasligi kelib chiqadi.
1. bo‘lsin. (1) giperbolik tipdagi tenglama bo‘lib, (8) xarakteristik tenglamaning umumiy yechimlari haqiqiy va har xil bo‘ladi. Yangi o‘zgaruvchilarni deb olsak, yuqoridagi lemmalarga ko‘ra bo‘lib, (5) tenglamani ga bo‘lib yuborilsa,

ko‘rinishga keladi. Bu tenglama giperbolik tipdagi tenglamaning kanonik ko‘rinishi deyiladi. (11) tenglamada o‘zgaruvchilardan yangi o‘zgaruvchilarga tengliklar yordamida o‘tsak,

bo‘lib, tenglama

ko‘rinishga keladi. Bu tenglama giperbolik tipdagi tenglamaning ikkinchi kanonik ko‘rinishi deyiladi.
2. bo‘lsin. (1) parabolik tipdagi tenglama bo‘lib, (8) xarakteristik tenglama bitta haqiqiy umumiy yechimga ega bo‘ladi. Yangi o‘zgaruvchilarni unksiyaga bog‘liq bo‘lmagan ixtiyoriy funksiya) deb olsak, bo‘lib, (5) tenglama

ko‘rinishga keladi. Bu parabolik tipdagi tenglamaning kanonik ko‘rinishi deyiladi.
3. bo‘lsin. (1) elliptik tipdagi tenglama bo‘lib, (8) xarakteristik tenglama ikkita kompleks qo‘shma yechimlarga ega bo‘ladi. Yangi o‘zgaruvchilarni deb olsak, bo‘lib, (5) tenglama teng koeffitsientlarga bo‘lib yuborilsa,

ko‘rinishga keladi. Bu elliptik tipdagi tenglamaning kanonik ko‘rinishi deyiladi.
Agar (1) tenglamadagi F funksiya chiziqli bo‘lib, tenglama koeffisientlari o‘zgarmas sonlar bo‘lsa, bu tenglamani kanonik ko‘rinishga keltirilgandan so‘ng

tenglik yordamida yangi W(x,h) noma’lum funksiyani kiritib, va koeffitsientlarni tanlash hisobiga olingan kanonik tenglamani yanada soddalashtirish mumkin.
Yuqorida keltirilgan tiplarga ajratishga asoslanib, to‘lqin tenglamasi giperbolik tipdagi, issiqlik tarqalish tenglamasi parabolik tipdagi, zaryadlarning muvozanatlashuvi tenglamasi elliptik tipdagi tenglama ekanligini aytish mumkin.
Misol 1: Quyidagi tenglamalarni tipini aniqlang

Yechish:
giperbolik tipga tegishli.

Misol 2:

Yechish:
parabolik tipga tegishli

Misol 3:

Yechish:
elliptik tipga tegishli
Misol 4:

Yechish:
ekanligidan, berilgan tenglama da giperbolik tipga, da parabolik tipga, da elliptik tipga kiradi.
Misol 5. Quyidagi tenglamani kanonik ko’rinishga keltiring:

Yechish:
Demak, tenglama giperbolik tipga tegishli ekan. U holda kanonik tenglama ko‘rinishga ega bo‘ladi. Bunda larning funksiyasi. Berilgan tenglamaning xarakteristik tenglamasini yozamiz:

yoki
Bundan tenglamalarga ega bo‘lamiz. Bu tenglamalarni integrallab,
umumiy yechimlarni topamiz. Yangi o‘zgaruvchilarga o‘tamiz. ekanligini e’tiborga olib, berilgan tenglamada qatnashuvchi xususiy hosilalarni hisoblaymiz

Bularni tenglamaga qo‘yib, soddalashtirish natijasida

ko‘rinishdagi kanonik tenglamaga kelamiz. Oxirgi kanonik tenglamani quyidagicha hosil qilish ham mumkin. ni (–2) ga, topilgan xususiy hosilalarning tengliklarini, ya’ni ni 7 ga, U_y ni 4 ga, ni 2 ga, ni 3 ga, ni 1 ga ko‘paytirib, _ larning oldilaridagi koeffitsientlarni yig‘amiz, natijada

yoki

tenglama hosil bo‘ladi. Oxirgi tenglamani (–1) ga ko‘paytirib, kanonik tenglamaga ega bo‘lamiz.
Misol 6: Quyidagi tenglamani kanonik ko‘rinishga keltiring va kanonik tenglamani soddalashtiring.

Yechish: Tenglamaning tipini aniqlaymiz:

bo‘lganligi uchun tenglama elliptik tipga tegishli bo‘ladi va kanonik tenglamasi taxminan
ko‘rinishga ega bo‘ladi. Bunda Q x, y, noma’lum funksiya va uning 1–tartibli hosilalarining funksiyasi bo‘lishi mumkin.
Xarakteristik tenglamasi

bo‘lib, ikkita qo‘shma kompleks

yechimlarga ega. Yangi o‘zgaruvchilar sifatida funksiyalarni belgilaymiz.
funksiyaning xususiy hosilalarini topamiz:


Topilgan ifodalarni tenglamaga qo‘yib, kanonik tenglamaga ega bo‘lamiz:

Bu tenglamani soddalashtirish uchun yangi noma’lum funksiyani kiritamiz:

Hosilalarni hisoblaymiz:

Bu ifodalarni kanonik tenglamaga qo‘yib, soddalashtirish natijasida

tenglamaga ega bo‘lamiz. va sonlarni bo‘ladigan qilib tanlaymiz. U holda ;

bo‘lib, soddalashtirilgan kanonik tenglama

ko‘rinishga ega bo‘ladi.