O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Ijtimoiy ong shakllarini farqlash mezonlari. 
Ijtimoiy ong va uning darajalari haqidagi mulohazalar yakunida 
ijtimoiy ongning axloqiy, diniy, estetik, siyosiy, huquqiy, fan, falsafa kabi shakllari ajratilishini ta’kidlash lozim. 
Nima uchun ijtimoiy ongning aynan yuqoridagi shakllari ajratiladi? Boshqacha aytganda, ular qanday mezonlar 
asosida farqlanadi? ilmiy adabiyotlarda ijtimoiy ong shakllarini farqlashning to’rt mezoni ajratilgan. 
Avvalo, ijtimoiy ong shakllarining xilma-xilligi ob’ektiv olamning turli-tumanligidan, voqelikning muayyan 
tomonlarinigina aks ettirishidan kelib chiqishini ko’rsatish zarur. Sodda qilib aytganda, ijtimoiy ong shakllari, birinchi 
navbatda, o’zlarining aks ettirish ob’ektiga ko’ra farqlanadi. 
Ayni paytda, ijtimoiy ong shakllari bir-biridan voqelikni aks ettirish usuliga ko’ra ham ajralib turadi. Masalan, 
huquqiy ong normalar, qonunlar, qoidalar vositasida, estetik ong esa- badiiy obrazlar yordamida voqelikni aks ettirishini 
bir qarashdayoq sezish mumkin. 

---

Ijtimoiy ong shakllari o’rtasidagi farqni ular rivojlanishining o’ziga xosligida ham kuzatish mumkin. Fan 
taraqqiyoti ob’ektiv olam haqidagi yangidan-yangi bilimlarning yuzaga kelishi, chuqurlashib, kengayib borishi bilan 
dinning rivojlanishi esa, uning ijtimoiy hayotning turli sohalariga, kishilar faoliyati va turmush tarziga ta’sirining o’sib 
borishi bilan xarakterlanishi fikrimizga dalil bo’la oladi. 
Va nihoyat, ijtimoiy ong shakllari bajaradigan funktsiyalarining o’ziga xosligi bilan ham ajralib turishini ta’kidlash 
zarur. Bunda, har bir ijtimoiy ong shakli bajaradigan funktsiyalar tizimida bittasi asosiy, markaziy, sistema yaratuvchi 
funktsiya sifatida chiqishi kuzatiladiki, boshqa funktsiyalar ana shu funktsiya atrofida birlashadi. Fanda – bilish, 
axloqda – tartibga solish, dinda – dunyoqarash, san’atda – tarbiyaviy funktsiyalar ana shunday sistema yaratuvchi 
funktsiyalar sifatida chiqishini ko’rish mumkin. 
Ijtimoiy ongning barcha shakllariga bilish, tarbiyalash, qadrlash kabi funktsiyalarning xosligi, ayni paytda, bunday 
o’xshashlikning din va falsafa, axloqiy va huquqiy ong o’rtasida yana ham kuchliligi bunga misol bo’la oladi. 
Xulosa kilib aytganda, yuqorida qayd etilgan mezonlar faqat birgalikda olingandagina, ijtimoiy ong shakllarini 
farqlashga xizmat qilishi, metodologik ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki 
bosqichlarida ijtimoiy ongning axloqiy, diniy, estetik, siyosiy, huquqiy, fan, falsafa kabi shakllarining hammasi ham 
bo’lmagan. Jamiyatda muayyan ehtiyojlar va ma’naviy ishlab chiqarishning yangi sohalari paydo bo’lishi bilan ijtimoiy 
ongning yangi shakllari ajralib chiqa boshlaydi. 
Shu nuqtai nazardan qaraganda, yuqorida aytilgan ijtimoiy ong shakllarini tugal deb hisoblash xato bo’lur edi. 
Jumladan, so’nggi paytda ko’pgina ilmiy adabiyotlarda ekologik ongni ijtimoiy ongning mustaqil shakli sifatida 
ajratishga urinish rasm bo’layotganligini ta’kidlash zarur. 
Axborot dunyosining globallashuvi va uning ijtimoiy ongga ta’siri katta bo’lmoqda. XX asr axborot uzatishga 
xizmat qiladigan texnik vositalarning keskin va shiddatli taraqqiy etishiga yo’l ochdi. Ayni paytda, ular madaniyat 
rivojiga ta’sir qilish imkoniyatlarini ham o’stirib yubordi. Shundan kelib chiqqan holda, madaniyat yutuqlarini tezlik 
bilan ommalashtirish, tarqata olish imkoniyati yaratilmoqda. Planetaning turli burchaklarida dunyoga kelayotgan 
madaniyat namunalarini millionlarning ma’naviy ozig’iga aylantirayotgan ommaviy axborot vositalarining — gazeta, 
jurnallar, radio, televidenie, videotexnika, kino kabi hodisalarning roli bu jarayonda katta bo’lmoqda, axborot sohasida 
globallashuv sodir bo’lganligini ko’rsatmoqda. Ammo bu jarayonining intensivlashuvi va globallashuvi yuqoridagi kabi 
ijobiy jihatlar bilan bir qatorda ayrim salbiy natijalarini ham namoyon etmoqda. Bu tor guruhiy, g’arazli iqtisodiy, 
siyosiy, geostrategik manfaatlaridan kelib chiqqan holda, kishilar dunyoqarashi, ijtimoiy ongga ta’sir qilishning 
yangidan-yangi yo’llari va vositalaridan foydalanishga urinishda ko’rinmoqda. 
Aytish mumkinki, bugungi kunda kishilar ongida hukmronlikka erishish, ularning tafakkur tarzi va qadriyatlarini 
o’ziga bo’ysundirish turli ko’rinishlardagi maqsadlarga erishishning asosiy yo’li bo’lib qolmoqda. Ana shunday 
vaziyatda kishilar ongida sobitlik, Vatanga muhabbat tuyg’usi, o’z yurtining ertangi kuniga ishonch ustuvor 
bo’lmog’iga erishish muhim ahamiyat kasb etadi.