Oʻzbekiston respublikasi oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi

II-BOB. NUTQNI RIVOJLANTIRISHDA TIL VA TAFAKKUR UYG'UNLIGI
2.1. Nutqni rivojlantirishda til va tafakkur uyg'unligi
Nutq va tafakkurning inson hayotidagi o'rni va roli qadim zamonlardan beri ko'pchilikni qiziqtirgan. O‘tmish mutafakkirlari ijodida nutq ma’naviy yetuklik belgilaridan biri sifatida qayd etilishi bejiz emas. Masalan, Kaykovus “Baxtli odamlar bilan muloqotda bo'l va gapira ol”]; Yusuf Xos Hojib “Til – ilm va ilmning tarjimonidir... Inson tilga e’tibor bermasa, uni o‘rinsiz ishlatsa, miyasini chilparchin qilish emas” [So‘zning o‘rni va roli haqida Forobiy. Inson hayotida: “... Nutq qudrati - bu shunday kuchki, uning yordamida inson bilim va ko'nikmalarga ega bo'ladi, uning yordamida u o'z xatti-harakatlaridagi xunuk va go'zal harakatlarni ajrata oladi, bajaradi. Zarur yoki yo'q, ham zararli, ham foydali vazifalar. U hamma narsani tushunadi, mazasi achchiq, M.koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit-turk” asarida “Axloqning ibtidosi tildir” degan maqol keltirilgan, A.Navoiyning “Bir bo‘lu, ir kor”, bir. De, bir tila, Mail kilimma Munda Bilik Bila” asarida yakdillik, aqliy barqarorlik, so‘z va fikr birligi – bularning bari haqiqiy inson uchun dastur ekanligini ta’kidlaydi . Yuqoridagi fikrlardan dalolat beradiki, ulug‘ ajdodlarimiz buning muhimligini ta’kidlaganlar. Inson ma'naviyatining shakllanishi va rivojlanishida til muhim ahamiyatga ega.
Buyuk mutafakkirlarning bu fikrlari yosh avlodning nutqi va mantiqiy tafakkurini rivojlantirish masalasi qadim zamonlardan buyon jahon pedagogikasida dolzarb masala bo‘lib kelganidan dalolat beradi.
Biz jamiyat taraqqiyoti bilan birga o‘z tilini ham rivojlantirgan, boyitgan ajdodlarimizning merosxo‘rlarimiz. O‘quvchilarni nutq jarayonida mavjud til imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish maktabda ona tilini o‘rgatish oldida turgan muhim vazifalardan biridir.
Umumiy o‘rta ta’lim tizimida bu muammo o‘quvchilarni mustaqil faoliyatga yo‘naltirish metodi bilan e’tirof etilgan. Buning sharofati bilan o‘quv jarayonida mustaqil ishlar va uni tashkil etish metodikasi bo‘yicha ko‘plab ishlar amalga oshirildi.
V.V.Davidov, N.G.Dairi, M.A.Danilova, B.P.Esipov, N.A.Menchinskiy, I.T.Ogorodnikov kabi pedagog psixologlarning tadqiqotlarida didaktikaning asosiy tushunchalaridan biri sifatida mustaqil ishlar ko‘rib chiqiladi.
V.K. Buryak [L. V. Yarovalar [mustaqil tadqiqotni metod sifatida izohlaydi. B.P.Esipov, T.I.Shamovalar[ Mustaqil ishning o`quv faoliyati shakli; P.I.Pidkasistia [talabalarning mustaqil bilim faoliyati vositasi sifatida ko'rsatish.
Mashhur ruhshunos olimlar: A. N. Leontiev], P.Ya. Galperin], I.A.Zimnyaya [D.B. Elkonin, N. Boymurodovlar, mustaqil faoliyatni shakllantirishning psixologik konsepsiyasida mustaqil faoliyat shaxsning bilish faolligini oshiruvchi omil sifatida qaraladi.
Adabiyotlarning nazariy tahlili shuni ko'rsatdiki, mustaqil ishlashga uch xil yondashuv mavjud. Ya’ni mustaqil ish o‘qitish usuli, o‘quv faoliyatini tashkil etish usuli, o‘quvchilarning bilish faolligini oshirish vositasi sifatida talqin etiladi.
Shunga ko‘ra, umumiy o‘rta ta’lim tizimidagi mustaqil ishlarning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
- o‘quvchilarning o‘qituvchi yordamisiz berilgan topshiriqlarni bajarish, o‘z ishini rejalashtirish, ish natijalarini baholash qobiliyati;
- o‘quvchilarning topshiriqni bajarish usullarini to‘g‘ri tanlash va ularni amaliyotda qo‘llash qobiliyati;
- bilimlarni rag'batlantirish, o'quvchilarni mustaqil intellektual faoliyatga undaydigan muammoli vaziyatlarni yaratish;
- talabalarning mustaqil ijodiy faoliyatining namoyon bo'lishi.
Mustaqil ishlar o`quvchilarning bilish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qilishi sababli boshlang`ich sinflarda ona tilini o`qitishda undan keng foydalanish zarur.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini til materialini tahlil qilishga, mustaqil fikrlashga, egallagan bilimlarni ko‘nikma va malakalarga aylantirishga, o‘z-o‘zini nazorat qilishga o‘rgatishda mustaqil ish muhim o‘rin tutadi.
Mustaqil faoliyatga yetarlicha o`rganmagan talaba o`qitishning keyingi bosqichlarida bilimlarni o`zlashtirishda qiyinchiliklarga duch kelishi shubhasiz.
O`quv jarayonida o`quvchilarning mustaqil faoliyati o`quv topshiriqlarini bajarishga qaratilganligi bilan ahamiyatlidir.
Mustaqil ish, bir tomondan, tarbiyaviy vosita sifatida bir qator vazifalarni o'zida mujassam etgan bo'lsa, ikkinchi tomondan, u bilishga qaratilgan amaliy vazifalarni ifodalaydi va o'ziga xos tarzda o'quv va kognitiv faoliyatda yuqori darajadagi intilishlarni yaratadi.
Mustaqil ish didaktik maqsad, mazmun va murakkablik darajasi hamda ijodiy yondashishdan kelib chiqib, ona tilini o‘qitish jarayonida o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarni ma’lum darajada egallashiga, nutqi va tafakkurini rivojlantirishga yo‘naltirilgan holda amalga oshiriladi. Boshlang'ich maktabda. Quyidagicha tasniflash mumkin:
1. Namuna olishga asoslangan mustaqil ish.
2. Konstruktiv mustaqil ish.
3. O`zgaruvchan mustaqil ish.
4. Ijodkorlik
Namunaviy mustaqil ish o‘quvchilarni ona tilini o‘rganish bilan bog‘liq ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va mustahkamlash orqali mustaqil faoliyatga tayyorlaydi.
Konstruktiv mustaqil ish nutqni rivojlantirish nuqtai nazaridan til hodisalarini tahlil qilishga, bilishning texnika va usullarini shakllantirishga, bilishning ichki motivlarini rivojlantirishga yordam beradi.
O‘zgaruvchan mustaqil ish topshiriqlarni to‘g‘ri bajarish orqali o‘quvchilarning so‘z boyligini boyitish ko‘nikma va malakalarini rivojlantiradi.
Ijodiy mustaqil ish nutq va fikrlashni rivojlantirish bilan bog'liq bilimlarni mustaqil o'zlashtirish ko'nikmalarini mustahkamlash nuqtai nazaridan ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishning samarali vositasi hisoblanadi.
Yangi material ustida ishlashdan oldin asosiy bilim va ko'nikmalarni takrorlash va bilimlarni faollashtirishga qaratilgan mustaqil faoliyatda ularni mustahkamlashga qaratilgan vazifalar namunali va konstruktiv o'zgaruvchan xarakterga ega bo'lishi mumkin. Misol mashqlari to'liq shartlarga ega bo'lgan ko'p sonli mashqlardir. Talabalar ushbu turdagi ishlarni buyruqda berilgan ko'rsatmalar asosida bajaradilar. Konstruktiv-variatsion xarakterga ega bo‘lgan vazifalar o‘quvchilardan ilgari olingan bilim va ko‘nikmalardan foydalangan holda turli umumlashtiruvchi xulosalar chiqarishni talab qiladi. Bu o‘z navbatida o‘quvchilar nutqini boyitadi, bilimini chuqurlashtiradi, fikrlash hajmini samarali faoliyat darajasiga ko‘taradi.
Yangi bilimlarni o'zlashtirish bo'yicha mustaqil ishlar mavzuning murakkabligi va talabalarning tayyorgarligiga qarab, kognitiv va nutq faoliyatining turli darajalarida misollar yoki batafsil ko'rsatmalar asosida amalga oshiriladi. Talabalar nutqni rivojlantirish bo'yicha asosiy bilim va ko'nikmalarni rekonstruktiv va variativ ishlarda qo'llay olishlari kerak. Buning uchun tayyorlangan anketalar tadqiqot xarakteriga egaligi bilan oldingi mustaqil ishlardan farq qiladi. Tayyorgarlik mashqlari muhim rol o'ynaydigan bunday turdagi ishlar muammoni hal qilishni, topshiriqni bajarish tartibini aniqlashni va natijalarni umumlashtirishni talab qiladi.
Nazariy tushunchalarni tizimlashtirish, umumlashtirish, bilim va ko‘nikmalarni amaliyotda qo‘llash, nutqni rivojlantirishga oid tushuncha va bilimlarni takrorlash, mustahkamlash va ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan mustaqil ishlarda mustahkamlash muayyan ketma-ketlikda bajariladigan vazifalar asosida uzoq davom etadigan jarayondir. olingan bilimlar yangi sharoitlarda qo'llaniladi va ilgari olingan bilimlar hajmiga kiritiladi.O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini nazorat qilish bo‘yicha mustaqil ish olib borish orqali bilim darajasi aniqlanadi. Nazorat natijasi baholash bilan yakunlanadi. Bilim va ko'nikmalarni mustahkamlash bosqichida mustaqil ish namunali va konstruktiv o'zgaruvchan xususiyatga ega. O`quv jarayonida mustaqil ishlarning har xil turlarini amaliy qo`llash talabalarda mustaqil ishlash ko`nikmalarini rivojlantiradi.
<sup>4. Abdurahmanova, J. (2020). The policy of tolerance in Uzbekistan (in the case of Greeks). International Journal on Integrated Education, 2(2), 212-214.</sup>
Boshlang’ich sinflarda ona tilini o’qitishda mustaqil ishning samaradorligi mustaqil ishlarni rejalashtirish va tashkil etish, boshqarish va nazorat qilish shartlariga bog’liq. Bu talabalarning o'quv faoliyatini boshqarish usullari va o'quv jarayonida egallagan bilim va ko'nikmalarni boshqarish usullaridan parallel ravishda foydalanish imkonini beradi. Tabiiyki, bunday sharoitlarni yaratish o`qituvchidan mustaqil topshiriqlarni bajarish jarayonida o`quvchilarning bilish faoliyatini to`g`ri boshqarish usullarining psixologik-pedagogik xususiyatlarini bilishni talab qiladi.
Tadqiqot muammosi yuzasidan olib borilgan izlanishlar asosida ona tili darslarida mustaqil ishlarni tashkil etish uchun quyidagi uslubiy tavsiyalar berish mumkin:
1. O‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini mustahkamlashga qaratilgan mustaqil faoliyatni tizimli tashkil etish.
2. Mustaqil faoliyat. Bu bajarilmasa, o‘quvchilar topshiriq maqsadini noto‘g‘ri tushunishlariga olib keladi. Natijada, o'qituvchi o'z faoliyati davomida bir necha marta bog'lanadi. Bu ko'p vaqtni behuda sarflashga va mustaqillik darajasining pasayishiga olib keladi.
3. Mustaqil ish hajmi va mazmuni qat’iy belgilanishi va topshiriqni mas’uliyat bilan bajarishga qaratilishi kerak.
4. Mustaqil ish ko`rgazmali xarakterga ega.
5. Mustaqil ish uchun topshiriq shablonga sig`masligi va retsept bo`yicha bajarilishi kerak, o`quvchilar olgan bilimlarini yangi vaziyatda qo`llay bilishlari, bilim va tashabbuskorliklarini rivojlantirishlari kerak.
6. Mustaqil ish topshirig`i o`quvchilarda qiziqish uyg`otishi va turli vaqt oralig`ida bajarilishini hisobga olish.
7. Mustaqil ishlarni tashkil etishda turli darajadagi bilim, ko’nikma va malakalarni hisobga olgan holda talabalarga differentsial yondashish. (Qiyinroq topshiriqlarni bajarayotgan talabalarga ushbu turdagi yangi topshiriqlarni tavsiya etish orqali siz ularning tashabbuskorligini oshirasiz.)
Mustaqil ishlarni bajarishda xatoliklarning sabablari tushuntirilsa, olingan bilim, ko'nikma va malakalarni mustahkamlash uchun asos yaratiladi.
Ko‘rinib turibdiki, boshlang‘ich sinflarda ona tilidan o‘qitish jarayonida tashkil etilgan mustaqil mashg‘ulotlarda maqsad va topshiriqlarni bajarish tartibining aniqligi, o‘quvchilarning bilim olish imkoniyatlariga mos kelishi, turli faoliyatni uyg‘unlashtirish, shuningdek, o‘quvchilarning bilim qobiliyatini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. qobiliyatlar. Boshqacha qilib aytganda, bu jarayonda o‘qitishning samaradorligi mustaqil topshiriqlarni bajarishda o‘quvchilarning individual imkoniyatlarini hisobga olishga bog‘liq.
K. E. Bezukladnikov Boshlang'ich sinflarda darsdan tashqari ingliz tilidan mustaqil ishlarni tashkil etish, G.I. Shayxutdinova Tatar tili morfologiyasini o`rganishda didaktik tizim sifatida talabalar mustaqil ishini tashkil etish, E. A. Saribekova Talabalarda chet tillarini o`rganishda mustaqil ishlash ko`nikma va malakalarini shakllantirish. P. Malyavina , Abakumova L. V. tomonidan imloni o'rganish bo'yicha talabalarning mustaqil ishi "TA'LIM JARAYONIDA O'ZI-O'ZI-BO'LGAN MAKTAB O'QUVCHILARDA O'ZI-O'ZI-BO'LISH KO'NAKLARI VA KOLAKALARINI SHAKLLANTIRISH" nomli tadqiqotida mustaqil ishning kuzatuvlarini beradi. Ha bo'lsa, A.F. Boysova lug'at ishini tashkil etishda so'zlar o'rtasidagi semantik bog'lanishni asoslash g'oyasini ilgari suradi[]. N. F. Titova nutqni rivojlantirish uchun o'quvchilarning fikrlash va fikrlash qobiliyatini o'rgatish zarurligi to'g'risida savol tug'dirgan bo'lsa, G. N. Pristupa so'zlarning semantik tomoni bilan ishlamasdan nutq va fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish mumkin emas deb hisoblaydi. Psixolog N.I.Jinkinning ta'kidlashicha, bu mumkin emas. tafakkurni rivojlantiruvchi vositadir: “Nutq – aqlni rivojlantiruvchi kanaldir. Til qanchalik erta o‘zlashtirilsa, bilim shunchalik oson va to‘liq o‘zlashtiriladi.A. A.Pronina matnni lingvistik tahlil qilish nutqni rivojlantirish uchun material ekanligini aytadi.
Kuzatishlardan ma’lumki, ikki yoshli bola til qoidalarini bilmagan holda nutqida so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llaydi, iboralarni to‘g‘ri qo‘llaydi, 6-7 yoshli bola og‘zaki nutq orqali morfologik tushunadi va sintaktik vositalarni egallaydi. .
“Nutqni rivojlantirish metodida tilning leksikologik va grammatik bo‘limlari alohida ahamiyatga ega, – deb yozadi S.P.Redozubov, – leksikologiya – so‘zlar haqidagi fan, grammatika – so‘z shakllarini o‘zgartirish va ularning gapdagi birikmasi haqidagi fandir. O’quvchilarning so’z boyligi qanchalik boy bo’lsa, nutqi shunchalik rivojlangan bo’ladi.
A. Sa’diy adabiy ta’limda personajlarni og‘zaki va yozma tasvirlash, S. Dolimov yozma hikoyalar va ijodiy adabiy asarlarni tashkil etish bo‘yicha o‘zining uslubiy tavsiyalarida o‘quvchilar nutqiy mahoratining ahamiyatini qayd etgan [70].
K.Abdullayeva o‘quvchilarga so‘zning to‘g‘ri tovushi va talaffuzini o‘rgatish, savod o‘rgatishda mantiqiy mashqlarni tashkil etish, 1-sinfda nutqni rivojlantirish bo‘yicha uslubiy qo‘llanmadagi didaktik materiallardan foydalanishni tushuntirib berdi.Qosimova K. so‘z boyligini tashkil etish metodikasi haqida gapirdi. “5-sinf ona tili darslarida lug‘at ustida ishlash” qo‘llanmasidagi mashqlar.
B.Turdievning yozma nutqni rivojlantirish amaliy qo’llanmasida yozma nutqning umumiy nazariy masalalari, yordamchi xarakterdagi yozma ishlar, kitob ustida mustaqil ishlashga oid yozma ishlar, ishchi hujjatlarni tayyorlash, bayon va insho yozish. rgatiSh dan savollar. qoplangan.
Nutqni rivojlantirishning nazariy va amaliy ahamiyati va nutqni rivojlantirishga oid mashg‘ulotlarni tashkil etish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar A.G‘ulomov, M.Qodirovlarning “Ona tili o‘qitish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma”da berilgan.
M.Asqarova boshchiligidagi bir guruh olimlar tomonidan yaratilgan “Bolalarda erta yoshda nutqni rivojlantirish” o‘quv qo‘llanmasida, asosan, bolalik davridagi nutqning rivojlanishi o‘rganiladi.
To‘xliev B., Shamsieva M., Zieodovalar T. “O‘zbek tilini o‘qitish metodikasi, bo‘lajak mutaxassislarni maktab ta’limiga tayyorlashda o‘quvchilar nutqini grammatik mavzularga bog‘liq holda rivojlantirish” mavzularida lug‘at boyligini boyitish metodikasiga alohida e’tibor qaratilgan.
Pedagogika fanlari doktori Sh.Yusupovaning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida o‘quvchilar tafakkurini rivojlantirishning falsafiy asoslari” nomli monografiyasida ona tilini o‘qitishda mustaqil ishlardan foydalanish tilni amaliy o‘zlashtirishga erishishda samarali ekanligi qayd etilgan.