O’zbek ozi bilim soh Ta’lim so Ta’lim y kiston tos iq-ovqa yo hasi ohasi yo’nalishi respub shkent at mah og’LA

Sovun suvli eritmasining fizik-kimyoviy xossalari. 
Sovun eritmasining tabiati.
 
Sovun 
eritmasini tabiati to‘g‘risida ikki xil fikr bor. Ba’zi kishilar fikricha sovun eritmalari kolloid ya’ni 
ikki fazali sistema hisoblanadi. Bu konsentrlangan sovun eritmalarini yuqori qovushqoqligi, 
eritmaning konsentratsiyasi oshganda qaynash harorati o‘zgarmasligi, kolloid eritmaga xos 

---

ekanligidir
eritmadir. 
eritmalarin
So
formulasi 
tashkil topg
Sov
qalpoqcha 
qobiliyatin
tushuntirila
RCOOH
O‘z nav
Suvli eritm
reaksiyaga
Nor
kislotalarin
eritmalarid
gruppalar 
mitsella d
Shuningde
Kon
dastlab bir
molekulya
mitsella de
r. Boshqa k
Buning is
ning kolloid
ovunning k
ikki ya’ni 
gan. 
vunning mo
(qutbli) qi
ni ta’minlay
adi: suvli er
va NaOH l
vbatida yog‘
mada sovun
a kirishadi v
rdon sovun
ning nordon
da uglevodo
bir biridan 
deyiladi, 44
ek, tuzilishi 
nsentratsiya
r biriga tor
raro tortish
eyiladi (44b
kishilar his
sboti shund
d va moleku
ko‘pgina xus
oleofil (mo
olekulasini 
smi bo‘ladi
ydi. Sovun
ritmada sov
lar bo‘ladi. 
‘ kislota ham
n va yog‘ 
va nordon so
RCO
nlar suvda 
n sovunlari 
orod radikal
uzoqlashad
4a-rasmda k
tufayli mits
asi yuqori b
rtilgan COO
h kuchi tufa
-rasm).
44
soblaydiki, 
daki elektro
lyar xususiy
susiyatlari u
oyga moyil,
C
oleo
to‘g‘nagich
i. Shunday 
n eritmasin
vun gidroliz
Sovun disso
RCOO
m dissotsiat
RCO
kislotalari 
ovun hosil q
OONa + RC
erimaydi. 
yuqori har
llari bir biri
di. Shuning
ko‘rsatilgan
sella ionlari 
bo‘lgan erit
ONa guruhl
ayli assotsia
4 – rasm. So
111
sovun eritm
o‘tkazuvcha
yatlari quyi
uni moleku
, qutbsiz) v
CH
3
-(CH
2
)
n
ofil gidr
hga o‘xshati
qilib, sovu
ing tuzilish
zlanishi natij
otsiyalanadi
ONa
tsiyalanadi.
OOH
bo‘ladi va 
qiladi. 
COOH
Ular susp
roratda sovu
iga tortilish
g uchun ass
ndek (ularn
elektr zary
tmalarda so
lari bilan q
atlar hosil q
ovun mitsel
malari bir 
anlik, gidro
dagicha tus
ulasi tuzilish
va gidrofil (
– COONa
rofil
ish mumkin
un difil bo‘
hi murakka
ijasida bir v
i. 
RCOO
-
+ N
RCOO
-
+ 
yog‘ kislo
RCOO
penziya tas
un eritmasi
hi tufayli ka
sotsiatlar sf
ni shar sha
adiga ega b
ovun molek
qo‘sh molek
qiladi va ul
lasi tuzilish
fazali, xaq
oliz xossal
huntiriladi.
 
hi bilan tush
(suvga moy
n. Tayoqcha
lib, bu o‘z 
ab bo‘lib, 
vaqtni o‘zid
Na
+ 
H
+
otasining m
Na · RCOO
shkil qilad
ida eriydi. K
ationlar asso
fera shaklig
aklidagi mi
bo‘ladi. 
kulalari ham
kulalar tash
lar shakliga
hini sxemasi
qiqiy yoki 
lari borligi
huntiriladi. 
yil, qutbli) 
a molekulan
navbatida 
bu quyida
da eritmada 
molekulasi s
OH 
i. To‘yinm
Konsentrlan
otsiatsiyalan
ga kiradi. U
itsella ham
m assotsiats
hkil topadi.
a ko‘ra plas
i 
molekulyar
dir. Sovun
Sovunning
qismlardan
ni (qutbsiz)
uni yuvish
agilar bilan
RCOONa ,
sovun bilan
magan yog‘
ngan sovun
nadi, COO
-
Ularni ionli
m deyiladi).
siyalashadi,
Bu juftlar
stinkasimon
r 
n 
g 
n 
) 
h 
n 
, 
n 
n 
-
i 
. 
, 
r 
n 

---

 112
Sovun eritmalarida ionli va plastinkasimon mitsellalar kislotalar anioni konsentratsiyasiga 
bog‘liq holda muvozanat holatda joylashadi. 
Sovun malekulasi sovun ionii 
Plastinkasimon mitsella ionli mitsella 
Sovun eritmasining konsentratsiyasiga, sovunning tabiatiga, va haroratga qarab muvozanat 
u yoki bu yo‘nalishga harakatlanishi mumkin. 
Missella hosil qilishni kritik konsentratsiyasi (MKK). 
Sovunli eritma konsentratsiyasini 
o‘zgarishiga qarab, ikki turdagi mitsellani hosil bo‘lishi bu eritmani xossalariga sezilarli ta’sir 
ko‘rsatadi.
 
Sovun eritmasining mitsella hosil bo‘lishi kuzatiladigan konsentratsiyasi MKK deyiladi.
MKK – sovunning tabiatiga, haroratiga (eritmaning) va elektrolitni mavjudligiga bog‘liq. 
Harorat ko‘tarilishi bilan eritmaning MKKsi ortadi. Sovun eritmasiga spirt qo‘shilishi MKK ni 
oshiradi, bu sovunni spirtda yaxshi erishi bilan bog‘liq. MKK – katta amaliy ahamiyatga ega. 
Yuvuvchi moddalar eritmasining konsentratsiyasi MKK ga teng yoki undan yuqori bo‘ladi. 
Sovunli eritmalarni konsentratsiyasi MKK dan past bo‘lganda, ular yuvish qobilyatiga ega emas. 
Erituvchanlik qobiliyati(solyubilizatsiya). 
Sovunlarning konsentrlangan eritmalari suvda 
erimaydigan organik moddalar (yog‘ va moylar, alifatik va aromatik uglevodorodlar)ni kalloidli 
eritish xususiyatiga ega. 
Solyubilizatsiyada organik moddalar sovun molekulalarini gidrofob qismini orasiga 
joylashadi. Sovun eritmasining konsentratsiyasi va temperaturasini ko‘tarilishi erituvchanlik 
xususiyatini oshiradi. Sovun erimasidagi erkin yog‘ kislotalari solyubilizatsiyani yaxshilaydi. 
Solyubilizatsiyada plastinkasimon mitsellalarning joylashishini o‘zgarishi 45- rasmda ko‘rsatilgan. 
45 – rasm. Natriy oleat mitsellasida benzolni erishining sxemasi 
 
Sirt faollik. 
Sovunning suvdagi eritmasi sirt faoldir, ya’ni sirt taranglikni pasaytiradi 
(fazalar orasidagi tutash yuzani ozod energiyasini kamaytiradi). Suvli eritmalardagi sovun 
molekulalari ikki faza (xavo-suv, suv-suyuqlik, suv-qattiq jism) ni tutash yuzalariga 

---

 113
adsorbsiyalanib mono molekulyar qavat hosil qiladi. Natijada taranglik kamayadi. 
Uglevodorodlarning sirt tarangligi suvnikiga qaraganda anchagina harorat ko‘tarilishi bilan sovunli 
eritmani sirt tarangligi kamayadi. 
Sirt taranglik: suv 20
0
C da – 73 erg/sm
2
kerosin 20
0
C da – 24 erg/sm
2
spirt 20
0
C da – 22 erg/sm
2
simob 20
0
C da – 472 erg/sm
2
suv 80
0
C da 62 erg/sm
2
Sirt tarangligi past bo‘lganligi uchun har xil moddalarni sovunli eritmasi oson xo‘llaydi . 
Shu jumladan oleofil moddalarni ham. 
Ko‘piklanish xususiyati. 
Ko‘pik – uyali dispers sistema bo‘lib, bunda xavo pufakchalari 
sovun pardasi bilan o‘ralgan (46-rasm). Ko‘pik uch komponentli sistema bo‘lib, havo-suv-sirt faol 
modda (SFM) dan iborat. 
46 – rasm. Ko‘pik zarrachasining tuzilishi 
Ko‘pik sirt taranglik kamligida paydo bo‘ladi. Sovunli eritmaning xavo-suyuqlikni to‘tash 
yuzasida mustaxkam parda hosil qilish ko‘piklanish xususiyatini belgilaydi, bu ko‘pikning 
barkarorligini ta’minlaydi. 
Bu xususiyat sovun eritmasini ko‘pik soni bilan xarakterlanadi. 
Ko‘pikning barkarorligi – 5 min dan keyin parchalanib ketgan ko‘pik xajmining dastlabki 
hajmiga nisbati bilan aniqlanadi. 
Ko‘piklanish xususiyati va ko‘pik barkarorligi sovunning tabiatiga, konsentratsiyaga, 
haroratga, elektrolit mavjudligiga bog‘liq. 
To‘yingan yuqori molekulali yog‘ kislotalari sovunlari (S
16
,S
18
) mayda yacheykali, lekin 
barqaror ko‘pikni hosil qiladi. O‘rtamolekulali yog‘ kislotalari sovuni yirik yacheykali ko‘pikni 
hosil qiladi. Yuqori molekulali yog‘ kislotalarini ko‘piklanish xususiyati qizdirilganda ortadi. 
Pastmolekulali yog‘ kislotalari sovuni harorat ortganda ko‘piklanish xususiyati kamayadi. 
Yuqori molekulali yog‘ kislotalarining kaliyli sovunlari natriyli sovunlarga qaraganda ko‘piklanish 
xususiyati yuqori. Aksincha, past molekulali yog‘ kislotalarining natriyli sovuni kaliyli sovunga 
nisbatan yaxshi ko‘piklanish xususiyatiga ega.