Orta Aziyanıń klimat resursları Joba: kirisiw I bap. Orayliq aziyaǵa kirisiw

2.2. Oraylıq Aziyadaǵı ıqlım zonalar
Orta Aziya ıqlım zonaları túrme-túr bolǵan region bolıp, bul zonalarǵa biyiklik, keńlik hám iri suw háwizlerine jaqınlıq sıyaqlı faktorlar tásir kórsetedi. Oraylıq Aziyadaǵı ıqlım zonaların tómendegi túrlerge ajıratıw múmkin:
1. Qurg'aq hám yarım qurǵaqshıl ıqlım :

• 
  Shól ıqlımı : Bul aymaqlar júdá kem jawın, joqarı temperatura hám qurǵaqlıq sharayatları menen ajralıp turadı. Turkmenistan hám Ózbekstandaǵı Qoraqum hám Qızılqum shóli sol taypaǵa kiredi.
  
• 
  Sahra ıqlımı : jawın shekleńen hám mawsimler arasındaǵı temperatura sezilerli dárejede ózgerip turatuǵın yarım qurǵaqshıl aymaqlar. Kazaxstan daǵı Yevroaziya sahraları hám Rossiyanıń qubla bólegindegi ıqlımı sonday.
  

2. Kontinental ıqlım :

• 
  Íssı kontinental : ıssı jaz hám suwıq qısmenen ajralıp turatuǵın mawsimlerge iye aymaqlar. Kazaxstandıń kóp bólegi, Turkmenistan hám Ózbekstannıń bir bólegi ıqlımı sonday.
  
• 
  Suwıq kontinental : suwıq qıs hám salqın jaz. Kazaxstandıń arqa aymaqları hám Kirgizstandıń biyik tawları sol taypaǵa kiredi.
  

3. Biyik tawlıq ıqlım :

• 
  Subarktika : Kirgizstan hám Tadjikistan sıyaqlı mámleketlerdiń biyik tawlarında jaylasqan, qishi júdá suwıq hám jazı qısqa salqın.
  
• 
  Tawlıq ıqlım (hár qıylı ): Tawlıq aymaqlarda joqarı biyikliklerde ıqlım hár qıylı bolıwı múmkin, atap aytqanda, suwıq temperatura hám qar oramı menen alp hám subpolyar ıqlım.
  

4. Yarım qurǵaqlıq hám Orta jer teńizi ıqlımı :

• 
  Yarım qurǵaqshıl (BSk, Csa): Orta er teńizi qásiyetlerine iye yarım qurǵaqshıl sharayatlar. Qubla Kazaxstan hám Turkmenistandıń birpara aymaqlarında yarım qurǵaqlay ıqlım bar.
  
• 
  Orta er teńizi (Csa): Íssı hám ıssı, qurǵaqlay jaz hám jumsaq, ızǵar qıs. Qubla-batıs Turkmenistan hám Irandıń Orta Aziya menen shegara qatar ayırım aymaqları Orta jer teńizi ózgeshelikine iye.
  

5. Kem ushraytuǵın jergilikli ıqlım :

• 
  Aralbo'yi regioni: Aral teńizi átirapındaǵı aymaq ayriqsha mikroklimatqa iye bolıp, oǵan teńizdiń qısqarıwı úlken tásir kórsetdi. Ol hádden tıs qurǵaqlıq hám temperatura ózgerislerin basdan keshiredi.
  

6. Ekstremal Alp ıqlımı :

• 
  Tyan-Shan hám Pomir sıyaqlı biyik taw dizbelerinde siz suwıq temperatura hám kúshli qar jawatuǵın ekstremal alp ıqlımın tabıwıńız múmkin.
  

Orta Aziyanıń ıqlımı óziniń keń geografiyalıq qásiyetleri, atap aytqanda, keń shól, biyik taw dizbeleri hám tegislikleri sebepli júdá túrme-túr bolıp tabıladı. Bul túrme-túrlıq regiondıń awıl xojalıǵı, suw resursları hám ulıwma ekologiyalıq sharayatına sezilerli tásir kórsetedi. Bul túrli ıqlım zonaların túsiniw region ıqlımı tárepinen usınıs etilgen kem ushraytuǵın máseleler hám múmkinshiliklerdi sheshiw ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Íqlımǵa málim bir regiondaǵı temperatura, jawın hám basqa hawa rayı sharayatlarınıń uzaq múddetli nizamlıqların belgileytuǵın túrli faktorlardıń quramalı óz-ara tásiri tásir etedi. Íqlımǵa tásir etiwshi tiykarǵı faktorlar qatarına tómendegiler kiredi:

• 
  Keńlik: Ekvatordan keńlik dárejesinde ólshenerlik aralıq ıqlımǵa sezilerli tásir kórsetedi. Quyash energiyası tuwrıdan-tuwrı bolǵan ekvator qasında temperatura jıl dawamında ıssılaw boladı. Ekvatordan polyusqa qaray uzaqlasqanda, temperatura ádetde suwıqlasadı.
  
• 
  Biyiklik (biyiklik): Biyiklikke kóterilganda temperatura pasayadi. Bul keshigiw dárejesi dep ataladı. Joqarı tawlıq aymaqlar ádetde birdey keńliktegi oypatlıqlarǵa qaraǵanda suwıqlaw. Tawlıq aymaqlarda hár qıylı ıqlım zonaların kóbinese túrli biyikliklerde tabıw múmkin.
  
• 
  Okean aǵısları : Okean aǵısları dúnya boylap ıssılıqtı tasıydı hám qıraq regionları ıqlımına tásir etedi. Íssı okean aǵısları temperaturanı kóteriwi múmkin, suwıq aǵıs bolsa jaqın átirap daǵı aymaqlardı sawıpıwı múmkin.
  
• 
  Suw ob'ektlerine jaqınlıq : okeanlıq hám teńizler sıyaqlı iri suw háwizleri ıqlımǵa ortasha tásir kórsetedi. Jaǵabo'yi aymaqları ádetde ishki aymaqlarǵa qaraǵanda jumsaqlaw hám turaqlılaw temperaturaǵa iye. Suw ob'ektleri ıǵallıq hám jawın formalarına da tásir etedi.
  
• 
  Ámeldegi samal naǵısları : Sawda samalları, batıs hám qutbli shıǵıs sıyaqlı global samal naǵısları planeta boylap ıssılıq hám ıǵallıqtı qayta bólistiriwde rol oynaydı. Samal naǵısları ıqlımǵa, ásirese ıǵallıqtıń bólistiriliwi hám dúbeley ızları kózqarasınan tásir etedi.
  
• 
  Topografiya hám orografik effektler: tog 'tizmalari ıqlımǵa sezilerli tásir kórsetiwi múmkin. Ízǵar hawa tog 'tizmasi ústinen kóteriliwge májbúrlinde, ol suwıydı hám bultlar payda boladı, bul bolsa samal tárepte jawındıń kóbeyiwine (samaldıń orografik effekti) hám jawın sayasına (samallı orografik effekt) alıp keledi.
  
• 
  Muz yamasa qorga jaqınlıq : muz hám qorniń bar ekenligi jergilikli ıqlımdı sawıpıwı múmkin. Polyus regionları hám mızlıqlar hám muz qatlamları qasındaǵı aymaqlar muz hám qorniń joqarı albedosi (aksni sáwlelendiriw) sebepli tómenlew temperaturaǵa iye.
  

• 
  Ósimlikler hám er oramı : aymaqtaǵı ósimlik hám er oramınıń túri onıń ıqlımına tásir etedi. Mısalı, ormanlar temperaturanı ortasha dárejede ustap turıwı hám ıǵallıqtı asırıwı múmkin, shól bolsa kerisinshe.
  
• 
  Insan iskerligi: Insan iskerligi de ıqlımǵa tásir etiwi múmkin. Ormanlardıń kesiliwi, urbanizatsiya hám sanaat shıǵındıları ıssıxona gazları hám basqa pataslantıratuǵın elementlardı shıǵarıw arqalı jergilikli hám global ıqlım formalarınıń ózgeriwine alıp keliwi múmkin.
  
• 
  Íqlım ózgeriwi hám ıssıxona gazları : Insan tárepinen qozǵatılǵan ıqlım ózgeriwi, birinshi náwbette, karbonat ańidrid hám metan sıyaqlı ıssıxona gazları emissiyasi menen baylanıslı bolıp, global hám regionlıq ıqlım modellerinde uzaq múddetli ózgerislerge alıp keledi.
  
• 
  Quyash radiatsiyası : Quyash radiatsiyasındaǵı ózgerisler, atap aytqanda quyash ciklleri hám quyash daqları aktivligi ıqlımǵa tásir etiwi múmkin. Bul ózgerisler basqa faktorlarǵa salıstırǵanda salıstırǵanda kishi bolsa -de, olar ıqlım ózgeriwshenligine úles qosıwı múmkin.
  
• 
  Bul faktorlardı hám olardıń óz-ara tásirin túsiniw ıqlım hám hawa rayı sharayatlarındaǵı ózgerislerdi boljaw hám olarǵa juwap beriw ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Íqlımshunoslar bul faktorlardıń ıqlımǵa tásirin úyreniw hám ıqlım prognozların jaratıw ushın túrli modeller hám baqlawlardan paydalanadılar.