О. Щ. Мирзяйев нефт-газ мядян аваданлыгларынын техники диагностикасы нын ясаслары bakı 012 Rəycilər

2.2. Keçən şüalanma ilə nəzarət 
 
Məmulatlarda daxili zədələri aĢkar etmək və ölçmək 
üçün  radiasiya  üsullarından  (bax  cədvəl  1.2)  keçən 
Ģüalanma  üsullarından  istifadə  edilir.  Nəzarət  edilən 
məmulatdan  ionlaĢdırıcı  Ģüa  keçən  zaman  məmulatın 

---

 
44 
materialı  tərəfindən  udulduğundan  və  səpələndiyindən 
zəifləmənin  dərəcəsi  məmulatın  qalınlığından,  materialın 
kimyəvi  tərkibindən  və  quruluĢundan,  ondakı  qaz 
baĢlıqlarının  və  digər  yad  birləĢmələrin  olmasından  asılı-
dır.  ĠonlaĢdırıcı  Ģüalanmanın  nəzarət  edilən  məmulatdan 
keçməsinin  nəticəsi  olaraq  detektor  ondan  Ģüalanma  seli 
keçənə  qədərki  intensivliyin  paylanmasını  qeydə  alır  və 
buna məmulatın radiasiya təsviri deyilir. Zədələrin olması 
və onların xarakteristikaları alınmıĢ radiasiya, təsvirlərinin 
sıxlığı  ilə  təyin  olunur.  Detektordan  keçənə  qədər 
Ģüalanma  intensivliyinin  bir  bərabərdə  olması  zədələrin 
olmadığını sübut edir. Radiasiya təsviri sıxlığın azalması, 
nəzarət  olunan  məmulatın  qalınlığının  artmasını  bildirir 
(məsələn  qaynaq  tikiĢi  zonasında  və  yaxud  qaynaqdan 
qopan  metal  zərrəsi).  Öz  növbəsində  sıxlığın  artması 
məlumatın  radiasiya  qalınlığının  azalmasını,  zədələrin 
olduğun sübut edir: Keçən Ģüalanma ilə nəzarət üsulunun 
sxemi Ģəkil 2.4-də verilmiĢdir. Obyektə qədər gedib çatan 
Ģüalanmanın  intensivliyi 
0

Ģüalanmanın  çıxdığı  ilkin 
a

-in  selindən  obyektə  qədər  olan  a-məsafəsindən  və 
Ģüalanmanın öz xüsusiyyətlərindən asılıdır: 
,
b
a
R
a




 
burada  R  və  b  -  sabit  kəmiyyətlər  olub,  Ģüalanmanın 
təbiəti ilə təyin olunurlar.  

---

 
45 
 
Şək. 2.4. Keçən şüa üsulu ilə radiasiya nəzarətinin 
sxemi. 
1-  Ģüalanma  mənbəyi;  2-  nəzarət  obyekti;  3-  qüsur; 
4- detektor (təbəqəli obyekt); 5- qüsurun izi. 
 
Obyekti  keçdikdən  sonra  detektora  düĢən  Ģüalan-
manın intensivliyi aĢağıdakı ifadədən təyin edilir. 
,
)
exp(
0
B





 
burada 


obyekt  materialında  zəifləmə  əmsalı; 


obyektin qalınlığıdır. 
B-toplanma  kimi  adlanan  faktor,  eksperiment  yolu 
ilə  təyin  edilir  (B-1  məhdud  Ģüa  dəstindən).  ĠonlaĢdırıcı 
Ģüalanmanın  nəzarət  həssaslığının  intensivliyi  radiasiya 
qalınlığının artması ilə birdən azalaraq eksponensial asılı-
lıqla  sönməsi  onun  nəzarətinin  maksimum  həddini 
məhdudlaĢdırır. Gəzdirilən aparatlarda adətən bu hədd 250 
mm-dən  artıq  olmadığından,  bu  radiasiya  üsulu  ilə 
nəzarətin nöqsanlarından biri hesab olunur. Bundan əlavə, 
ən  əsas  çatıĢmayan  cəhət  odur  ki,  radiasiya  qalınlığı 
verilmiĢ  həssaslıq  sinfindən  kiçik  (az)  olduqda,  radiasiya 
üsulu ilə çatlamanı aĢkar etmək mümkün olumur.  Bu ilk 
növbədə  o  çatlara  aiddir  ki,  ionlaĢdırıcı  Ģüaya  istiqa-
mətlənmə  perpendikulyar  və  yaxud  kiçik  bucaq  altında 

---

 
46 
olsun. 
  Keçən  Ģüalanma  ilə  radiasiya  nəzarət  üsulları 
radioqrafik, radioskopik və radiometrik yerlərə ayrılır.  
  Dağıtmadan  nəzarət  etmənin  radioqrafik  üsulu 
yoxlanılan  obyektin  radiasiya  təsvirini  radioqrafik  Ģəklə 
çevirmək  və  yaxud  bu  təsvirin  yaddaĢ  quruluĢundakı 
yazısını  iĢıq  təsvirinə  çevirməsinə  əsaslanır.  Radioqrafik 
Ģəkilin alınması üçün xüsusi kassetli radioqrafik (rentgen) 
təbəqədən  istifadə  olunur.  Radiasiya  təsvirinin  detektoru 
kimi  yarımkeçirici  lövhələrdən  istifadə  edilir  ki,  ksero-
radioqrafik üsulla təsvir adi kağıza köçürülür.  
  Radiasiya  nəzarətinin  radioskopik  üsulu  radiasiya 
təsvirini fluoressipli ekrana və yaxud radiasiya-optik çevi-
ricinin 
monitor  ekranına  qeyd  etməyə  əsaslanır. 
Radioskopik üsulun üstünlüyü ondadır ki,  məmulata  eyni 
vaxtda  müxtəlif bucaq altında nəzarət etmək mümkündür 
və  təbiidir  ki,  zədələrin  stereoskopik  görüntüsünü  də 
almaq  mümkündür.  Radiametrik  üsulda  radiasiya  təsviri 
skanlaĢdırma  vasitəsilə  rəqəm  Ģəklinə  çevrilir  və  uyğun 
informasiya  daĢıyıcıları  olan-diskə,  maqnit  lentinə  qeyd 
edilir. 
Bundan 
sonra 
bu 
informasiya 
kompüterə 
köçürülərək  ardıcıllıqla  iĢlənilir  və  analiz  edilir.  Ġstismar 
edilən  avadanlıqların  texniki  diaqnostikası  məqsədilə 
radioqrafik  nəzarət  üsulundan  istifadə  olunur  ki,  bu  da 
müqayisədə  sadə  gəzdirilən  avadanlıqlar  vasitəsilə 
nəzarətin  nəticələrini  təstiqləyən  sənəd  kimi  radioqrafik 
Ģəkildən istifadə edilir.