N Ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR
- Ünvan
- Address
- Dedicated to the unforgettable Turkologist, the literary critic, social-political figure Aydin Mammadov
- T Ü R K O L O G İ Y A № 2 2015 M Ü N D Ə R İ C A T
- T Ü R K O L O G İ Y A № 2 2015
|
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI _________ N Ə S İ M İ a d ı n a D İ L Ç İ L İ K İ N S T İ T U T U TÜRKOLOGİYA B E Y N Ə L X A L Q E L M İ J U R N A L 1970-ci İLDƏN NƏŞR OLUNUR Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir (Reyestr № 3378) Jurnal Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiyyata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi №18) İldə 4 dəfə çıxır № 2 BAKI – 2015 BAŞ REDAKTOR TOFİQ HACIYEV – AMEA-nın həqiqi üzvü, fil.e.d., prof. REDAKSİYA HEYƏTİ KAMAL ABDULLAYEV, GÖVHƏR BAXŞƏLİYEVA, NİZAMİ CƏFƏROV, ELBRUS ƏZİZOV, İSA HƏBİBBƏYLİ, NİZAMİ XUDİYEV, MUXTAR İMANOV, TEYMUR KƏRİMLİ, ƏBÜLFƏZ QULİYEV, AZAD MƏMMƏDOV, SOLMAZ SÜLEYMANOVA (baş redaktorun müavini) BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR ŞÜKRÜ HALUK AKALIN (Türkiyə), ƏHMƏD BİCAN ƏRCİLASUN (Türkiyə), ÇONQ JİN OH (Cənubi Koreya), KADIRALİ KONAKBAYEV (Qırğızıstan), İQOR KORMUŞİN (Rusiya), FUAT QƏNİYEV (Tatarıstan), VALENTİNA QƏRƏNFİL (Moldova), TOFİK MƏLİKOV (Rusiya), MEHMAN MUSAOĞLU (Türkiyə), MURADGELDİ SOYEQOV (Türkmənistan), HAYAŞI TOORU (Yaponiya) SAHƏ REDAKTORLARI Azərbaycan dili və terminologiya üzrə – İSMAYIL MƏMMƏDLİ, SAYALI SADIQOVA; türk dilləri üzrə – BULUDXAN XƏLİLOV, VAHİD ZAHİDOĞLU; şərq dilləri üzrə – ŞƏFƏQ ƏLİBƏYLİ, KAMANDAR ŞƏRİFOV; qədim dillər üzrə – İLHAMİ CƏFƏRSOY, ÇİNGİZ QARAŞARLI; dil tarixi üzrə – QƏZƏNFƏR KAZIMOV, MÖHSÜN NAĞISOYLU, ƏZİZXAN TANRIVERDİYEV; ədəbiyyat və folklor üzrə – MƏHƏRRƏM QASIMLI, ASİF RÜSTƏMLİ; tipoloji- müqayisəli dilçilik üzrə – DÜNYAMİN YUNUSOV, HƏBİB ZƏRBƏLİYEV; dil nəzəriyyəsi üzrə – AFƏT ABBASOVA, ASLAN MƏMMƏDLİ Azərbaycan mətninin elmi redaktoru fil.e.d., prof. İsmayıl Məmmədli Türk mətninin elmi redaktoru fil.ü.f.d., dos. Kübra Quliyeva İngilis mətninin elmi redaktoru fil.ü.f.d., dos. Abbas Abbasov Rus mətninin elmi redaktoru Militina Vasilenko JURNALIN TƏSİSÇİSİ AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTUDUR Ünvan: AZ1143. Bakı, Hüseyn Cavid pr., 115. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. «Türkologiya». Tel.: (+99412) 5372083, 5372081 e-mail: turkologiya2010@mail.ru www.turkologiya.org Адрес: АZ1143. Баку, пр. Гусейна Джавида, 115. Институт языкознания им. Насими НАНА. «Тюркология». Тел.: (+99412) 5372083, 5372081 e-mail: turkologiya2010@mail.ru www.turkologiya.org Address: AZ1143. Baku, Hussein Javid avenue, 115. ANAS Nasimi Institute of Linguistics. «Turkologiya». Tel.: (+99412) 5372083, 5372081 e-mail: turkologiya2010@mail.ru www.turkologiya.org Unudulmaz türkoloq, ədəbi tənqidçi, ictimai-siyasi xadim Aydın Məmmədovun xatirəsinə həsr olunur Unutulmaz Türkoloji bilgini, eleştirmen, toplum ve devlet adamı Aydın Mehmetov΄un anısına ithaf ediliyor Dedicated to the unforgettable Turkologist, the literary critic, social-political figure Aydin Mammadov Посвящается памяти незабвенного тюрколога, литературного критика, общественно-политического деятеля Айдына Мамедова T Ü R K O L O G İ Y A № 2 2015 M Ü N D Ə R İ C A T MATERİALLAR VƏ MƏRUZƏLƏR Baba Məhərrəmli (Bakı). Aydın Məmmədovun yaradıcılığında kök sözlər problemi .................................................................................................... 6 Qurban Bayramov (Bakı). Aydın Məmmədov – yeni tənqidçi tipi kimi, yaxud gerçəyin nağılı... .............................................................................. 12 DİLİN STRUKTURU VƏ TARİXİ Nəriman Seyidəliyev (Bakı). Həsən bəy Zərdabi publisistikasının frazeologiyası ................................................................................................. 26 Karjaubay Sartkojaulı, Kalban Intıhanulı (Kazakistan). Karı Çor Tigin Anıt Mezar Kitabesi ........................................................................................ 35 Рефат Абдужемилев (Украина). Терминология крымскотатарских ярлыков .......................................................................................................... 49 İslam Sadıq (Bakı). Şumer və türk dillərində bədən üzvlərinin adlarını bildirən terminlər ............................................................................................ 60 FOLKLOR. ƏDƏBİYYAT. MƏDƏNİYYƏT Abid Tahirli (Bakı). «Can alıb can verəcək məsələ» – ortaq dil problemi. ....................................................................................................... 71 MÜZAKİRƏLƏR İlhami Cəfərsoy (Bakı). Cənubi Qafqaz və Şərqi Anadolunun xristian-türk abidələri .................................................................................... 81 RESENZİYALAR Sayalı Sadıqova (Bakı). «Dədə Qorqud kitabı»: tariximizin ilk yazılı dərsliyi .…….........................…….................................................................. 97 XRONİKA Təranə Şükürlü (Bakı). Aydın Məmmədovun xatirəsinə həsr olunmuş elmi sessiya ................................................................................................... 103 __________ TÜRKOLOGİYA 5 C O N T E N T S MATERIALS AND REPORTS Baba Magerramly (Baku). The problem of root words in the works of Aydin Mammadov ............................................................................. 6 Qurban Bayramov (Baku). Aydin Mammadov – as the critic of a new type of the tale of reality …........................................................................... 12 STRUCTURE AND HISTORY OF LANGUAGE Nariman Seidaliyev (Baku). The phraseology of Hasanbay Zardabi’s publicism...................................................................................................... 26 Karjaubay Sartkojauly, Kalban Intihanuly (Kazakhistan). Тhe epitaph of prince Kary-Chor ................................................................................... 35 Refat Abduzhemilev (Ukraine). The terminology in the Crimean Tatar yarlyks ...................................................................... 49 Islam Sadiq (Baku). Terms experessing organs of the body in the Sumerian and Turkic languages ................................................................................. 60 FOLKLOR. LITERATURE. CULTURE Abid Tahirly (Baku). «Jan alib jan verajak masala» «The issue that takes and gives the life» – by the name of common language problem ............................. 71 DISCUSSIONS Ilhami Japharsoy (Baku). Christian-Turkic monuments of South Caucasus and Eastern Anatolia ................................................................................... 81 REVIEWS Sayali Sadigova (Baku). «The book of Dede Korkud»: the first written handbook of our history …….........................……...................................... 97 CHRONICLE Tarana Shukurly (Baku). The scientific session dedicated to the memory of Aydin Mammadov ................................................................................... 103 __________ T Ü R K O L O G İ Y A № 2 2015 M A T E R İ A L L A R V Ə M Ə R U Z Ə L Ə R BABA MƏHƏRRƏMLİ AYDIN MƏMMƏDOVUN YARADICILIĞINDA KÖK SÖZLƏR PROBLEMİ X ü l a s ə . Məqalədə tanınmış Azərbaycan türkoloqu Aydın Məmmədovun dilçilik görüş- lərindən bəhs olunur. Burada Aydın Məmmədovun orijinal dilçilik baxışları təhlil olunur və alimin Azərbaycan dilçiliyi tarixindəki mövqeyi aydınlaşdırılır. Türkoloqun yaradıcılığında qədim türk söz köklərinin rekonstruksiyası, türk dillərinin etimologiyasının nəzəri problemləri mühüm yer tutmuşdur. Məqalədə alimin türk dillərinin morfonologiyası, səs keçidləri haqqındakı özünə- məxsus fikirləri də təhlil olunmuşdur. Müəyyən edilmişdir ki, məhz A.Məmmədov Azərbaycan dil- çiliyi tarixində nostratika, şumer-türk dil əlaqələri mövzularına ilk dəfə müraciət etmişdir. Açar sözlər: türk, etimologiya, dilçilik, söz kökü, problem Varislik ənənələrinə söykənmək, tarixi- mizə ekskurs edərək dilçiliyimizin şanlı tarixi- ni yaradanları anmaq bizlərin mənəvi borcu- dur. Hər zaman keçmişə və keçmişimizi ya- radanlara hörmət və ehtiramın ifadəsi olaraq dilçiliyimizin qurucularına, korifeylərinə sayqı göstərməli, onları hörmətlə xatırlamalıyıq. Azərbaycan dilçiliyinin korifey nümayəndələ- rindən biri də bu il 70 yaşı tamam olan Aydın Mir- saleh oğlu Məmmədovdur. Aydın Məmmədov tanın- mış türkoloq, ictimai xadim, tənqidçi, gözəl natiq, publisist, tərcüməçi idi. Aydın Məmmədov unikal yaddaşa, fenomenal istedada malik olan bir dilçi ol- muşdur. O, Moskvada tanınmış türkoloq E.Sevortya- nın rəhbərliyi altında aspirantura təhsili almışdı. A.Məmmədovun yaradıcılığı çoxşaxəli- dir. Onun yaradıcılığının parlaq dövrünün bir hissəsi Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu ilə bağ- lıdır. Aydın Məmmədov vaxtilə AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsində çalışmış və həmin şöbənin tərkibin- də təşkil olunmuş «Qədim dillər» qrupuna rəh- bərlik etmişdi. O, 1987–1991-ci illərdə «Sovet- skaya türkologiya» jurnalında baş redaktorun birinci müavini olmuşdur. Alimin 1970-ci ildə «Sovetskaya türkologiya» jurnalının 5-ci sa- yında «Древнетюркская акцентуация и не- которые вопросы развития фонологических систем тюркских языков» («Qədim türk ak- sentləşməsi və türk dillərinin fonoloji sistem- AYDIN MƏMMƏDOVUN YARADICILIĞINDA KÖK SÖZLƏRİ PROBLEMİ 7 lərinin bəzi inkişaf məsələləri») [1] adlı məqa- ləsi çap olunmuşdur. 1972-ci ildə isə bu jurna- lın 4-cü sayında türkoloqun başqa bir məqaləsi – «Ассимиляция в свете взаимоотношения фонетики и грамматики» («Assimilyasiya fo- netika və qrammatikanın qarşılıqlı münasibəti fonunda») [2] adlı məqaləsi dərc olunmuşdu. Həmin məqalələr yüksək professionallıqla ya- zılmışdır və alimin türkologiya elminin dərin- liklərindən xəbərdar olmasını bir daha sübut edir. Aydın Məmmədovun taleyi mənə Rusiya dilçiliyində vaxtilə bir inqilab edən, XX yüzil- likdə nostratik konsepsiyanı təkmilləşdirən V.M.İlliç-Svitıçın taleyini xatırladır. Bu iste- dadlı rus dilçisi də yaradıcılığının parlaq vax- tında – 32 yaşında avtomobil qəzası nəticəsində dünyaya vida etmişdi. A.Məmmədov da 47 ya- şında yaradıcılığının çiçəklənən vaxtında avto- mobil qəzasında həyatını itirdi. Əgər ömür və- fa etsəydi, böyük alim Azərbaycan türkologi- yasına yeni-yeni unikal elmi əsərlər bəxş edəcəkdi. A.Məmmədovun dilçilik araşdırmaları əsasən fonetika, fonologiya, morfonologiya, eti- mologiya istiqamətlərində olmuşdur. 1980-ci il- lərin əvvəllərində (konkret desək, 1983 və 1984-cü illərdə) Nəsimi adına Dilçilik İnstitu- tunda nəşr olunan «Azərbaycan filologiyası məsələləri» toplusunda Azərbaycan dilçiliyin- də ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilinin leksik materialları ilə Kiçik və Ön Asiyanın qədim dilləri arasında paralelliklər mövzusunda mə- qalələr dərc olunmuşdu. Bu topluda İ.Məliko- vun, T.Hacıyevin, A.Məmmədovun Azərbay- can dilinin ən qədim tarixi, xett-Azərbaycan, şumer-Azərbaycan dillərindəki leksik paralel- liklərlə, dil kontaktları ilə bağlı məqalələri çap olunmuşdu. Həmin məqalələr o zamanlar elmi ictimaiyyətdə çox böyük əks-səda doğurmuş- du. «Azərbaycan filologiyası məsələləri» top- lusunda A.Məmmədovun da 2 məqaləsi dərc edilmişdi: 1) «Azərbaycan dilinin erkən tarixinə dair materiallar. Şumer-türk leksik paralelləri» [3]; 2) «Türk dillərində ilkin söz köklərinin bərpasının nəzəri problemləri» [4]. Türkoloq həmin məqalələrdə Azərbaycan dilinin şumer dili ilə genetik əlaqəsi məsələlərindən bəhs etmişdir. A.Məmmədovun çoxşaxəli dilçilik fəaliyyətinin bir istiqaməti məhz türk-şumer leksik paralellikləri idi. O zamanlar Azərbay- can dilinin tarixini saxtalaşdıranlara qarşı kəskin çıxış edən türkoloq şumer-türk leksik ortaqlığına əsaslanaraq dilimizin tarixini XI–XIII əsrə aid edənlərə əks arqumentlə cavab verirdi. Bu məqalələrdə həm də A.Məmmədov istedadlı tarixçi, etnoqraf kimi çıxış edirdi. Onun əsərlə- rindəki geniş elmi informasiya, dərin elmi təh- lil diqqəti cəlb edir. A.Məmmədov 1979-cu ildə «Türk dillə- rində partlayan samitlərdə mövqe və kombina- tor dəyişmələr» mövzusunda namizədlik dis- sertasiyası müdafiə etmişdi. Onun 1985-ci ildə rus dilində nəşr olunan «Тюркские соглас- ные: анлаут и комбинаторика» («Türk samit- ləri: anlaut və kombinatorika») kitabı Azər- baycan dilçiliyində türk dillərinin morfono- logiyasına həsr olunmuş ilk fundamental araş- dırmadır. Bu əsər Aydın Məmmədovun nami- zədlik dissertasiyasının təkmilləşdirilmiş vari- antı idi. Əsərdə müqayisəli – tarixi, tipoloji tu- tuşdurma, statistik, eksperimental fonetika me- todlarından geniş istifadə olunmuşdur. Həmin monoqrafiyada həm Asiya və Av- ropanın ölü dillərinin, həm də müasir dillərin materiallarından istifadə edilmişdir. Monoqra- fiyada rus, fransız, alman, türk, türkmən, ingi- lis, polyak dillərində olan 427 qaynaqdan isti- fadə olunmuşdur. Bu ədəbiyyatlardan yalnız 6-sı Azərbaycan dilindədir. 341 ədəbiyyat rus, qalan ədəbiyyatlar isə fransız, alman, türk, türkmən, ingilis, polyak dillərindədir. Əlbəttə, bu səviyyə- də namizədlik dissertasiyası Azərbaycan dilçili- yində nadir hadisələrdən biridir. Bu monoqrafi- ya, mübaliğəsiz deyə bilərik ki, doktorluq səviy- yəsində olan bir araşdırmadır. Əsərdə fonetika, fonologiya, morfonologiya məsələləri ilə yanaşı, etimologiya, söz yaradıcılığı, dil universaliyaları, BABA MƏHƏRRƏMLİ 8 dil tarixi, areal dilçilik, struktur dilçilik, dilç- ilik coğrafiyası, dialektologiya, etnoqrafiya, tarix, paleontologiya, tipoloji dilçilik faktla- rından geniş istifadə olunmuşdur. Monoqra- fiyada dil izoqlosları, dil paralellikləri məsələ- lərinə də toxunulmuşdur. Bir sözlə, bu mono- qrafiya universal mahiyyətli unikal bir əsərdir. Azərbaycan dilçiliyində morfonologiyanın inkişafı Aydın Məmmədov və F.Cəlilovun adı ilə bağlıdır. Morfonologiya dilçiliyin nisbətən çətin sahələrindən olan eksperimental fonetika ilə sıx əlaqəli bir sahədir. A.Məmmədovun bu fundamental monoqrafiyasında məhz türk dillə- rinin eksperimental fonetikası öz əksini tapmış- dır. Səs keçidlərinin, səs əvəzlənmələrinin mahiy- yətini açan morfonologiyada söz köklərinin fo- nosemantik parçalanması da izah olunur. Əsərdə statistik metoddan geniş istifadə olunmuşdur. Mübaliğəsiz qeyd edirik ki, A.Məmmədovun hə- min əsəri bir sıra məziyyətlərinə görə, A.M.Şer- bakın yazdığı «Türk dillərinin müqayisəli fone- tikası» əsərindən daha səviyyəli, daha üstün əsər- dir. Baxmayaraq ki, müəllif təvazökarlıq göstərə- rək, monoqrafiyanın əvvəlində qeyd edir ki, onun araşdırması A.M.Şerbakın tədqiqatından ona görə fərqlənir ki, A.M.Şerbakın araşdırmasında türk dillərinin bütün səs sistemi ehtiva olunmuşdur, ancaq onun əsərində isə yalnız türk dillərində sa- mitlərdə fonoloji və morfonoloji əvəzlənmələrin bəzi konkret məsələləri araşdırılır [5. S.4]. Ümumiyyətlə, fenomenal bilik və bacarı- ğa, istedada malik olan A.Məmmədovun dilçi- lik araşdırmaları bir neçə aspektdən ibarətdir: 1. Türk dillərinin 5 minillik tarixi olan şumer dili ilə leksik-semantik, fonoloji bağlılı- ğı. Bu əlaqələrin elmi şərhi. Həmin əlaqələrin bir çox dilçilərdən fərqli olaraq, dil kontaktla- rının (təmaslarının) nəticəsi kimi deyil, genetik birliyin əlaməti kimi təqdim olunması; 2. Türk fonologiyası və morfonologiya- sının əsas problemlərinin orijinal elmi şərhi: a) türk dillərinin samitlər sistemi. Anlaut problemi, kar-cingiltili samit oppozisiyası və kombinator hadisələrin özünəməxsus izahı; b) etimologiyada morfonoloji hadisələr- dən yararlanma; c) türk dillərində müqayisəli-tarixi isti- qamətdə kombinator hadisələrin izahı; Assi- milyasiya, səs reduksiyasının, səs protetikliyi- nin tarixi aspektdə şərh olunması; d) türk dillərində farinqal saitlərin mən- şəyinin izahı; e) ilkin uzanma faktlarının tədqiqi; ə) spontan və nizamlı səs keçidlərinin sə- bəblərinin açıqlanması; f) türk dillərində vurğunun spesifik ma- hiyyətinin, funksiyasının müqayisəli-tarixi as- pektdə izahı. Aydın Məmmədov Azərbaycan dilçili- yində və türkologiyada öz baxış bucağı olan, öz üslubu, spesifik tərzi olan alim idi. A.Məm- mədovun dilçilik araşdırmalarını dərk etmək üçün türk dillərindəki fonoloji, morfonoloji proseslərin mahiyyətini başa düşmək, dil uni- versaliyalarının məğzini anlamaq lazımdır. O, Azərbaycan dilçiliyində dil araşdırmalarına məhdud arealda deyil, dünya dilləri müstəvi- sində yanaşan ilk tədqiqatçıdır. Onun tədqiqa- tında türk söz kökünün anlautu, kar-cingiltili samit oppozisiyası, ilk vurğu, ilkin uzanma məsələləri, kombinator hadisələrin mahiyyəti, reduksiya, assimilyasiya problemləri çox ətraf- lı təhlil olunmuşdur. A.Məmmədovun təkrarolunmaz üslubu var idi. O, türkologiyadakı müxtəlif problem- lərə özünəməxsus tərzdə şərh verirdi. Məsələn, o, A.M.Şerbakın və bəzi digər türkoloqların türk sözünün kar anlautla başlanması haq- qındakı ideyalarını tənqid edirdi (şumer dilinin materialları əsasında). O sübut edirdi ki, yeni şumer dilində həm kar, həm də cingiltili samit- lərin olması həmin ideyanın əsassızlığını gös- tərir. Ancaq qədim şumer dilində isə kar baş- lanğıc olmuşdur. Yeni şumer dilində kar-cingil- tili samit diferensiallaşması sonradan yaranmış- dır. Həmin fakt da sübut edir ki, türk dillərinin ilkin mərhələsində söz başında kar-cingiltili samit oppozisiyası sonrakı hadisədir. AYDIN MƏMMƏDOVUN YARADICILIĞINDA KÖK SÖZLƏRİ PROBLEMİ 9 Qədim türk dillərində ilkin vurğunun musiqili və yaxud ekspirator vurğu olması haqqında da fikirlər mövcuddur [5. S.90]. Tür- kologiyada N.Hacıyeva və digərləri monosilla- bizmə əsaslanaraq, ilkin söz kökündə ekspira- tor vurğunun olması fikrini müdafiə edirdilər. Musiqili vurğu məna fərqi yaratmağa xidmət edən prosodik vasitədir. Ancaq həmin vurğu çoxhecalı köklərin semantik diferensiallaşma- sını təmin edir. Alimin araşdırmalarından bir daha bəlli olur ki, dilin ilkin mərhələsində şə- kilçilərin hələ yaranmadığı dönəmlərdə poli- sintetik formalar, supraseqment elementlər, yəni səs tonu, vurğu daha aktiv olmuş, amorf söz kökləri üçün sinkretiklik-amorfluq çox səciyyəvi olmuşdur. Vaxtilə A.Məmmədov fonoloji araşdırma- ların timsalında yazırdı ki, türkoloji tədqiqat- larda türk dillərinin və onlarla kontaktda olan dillərin materialları bəs etmədikdə tipologiya kö- məyə gəlir [5. S.4]. A.Məmmədovun araşdırma- ları göstərir ki, dilə universal yanaşmaq lazımdır, tipoloji müqayisə və tipoloji analogiyadan, mü- qayisəli-tarixi metoddan düzgün bəhrələnmək lazımdır. O yazırdı ki, türk söz kökündə labial anlautun inkişafı daxili və xarici faktorların təsiri ilə bağlıdır ki, burada da əsas faktor daxilidir [5. S.66]. Türkoloq qeyd edir ki, türk labial anlautu Ramstedt–Pellio qanunu ilə çox zəif izah olunur. Həmin qanuna görə, tarixən türk söz köklərinin anlautunda bir çox samitlər reduksi- yaya uğramışdır. O, bu məsələdə səs allofonları- nın tarixi dəyişmələrinin öyrənilməsinin xüsusi önəmini diqqətə çatdırır [5. S.60]. Bu əsərdə A.Məmmədov Azərbaycan dil- çiliyində ilk dəfə olaraq nostratik dil material- larına müraciət etmişdir. Vaxtilə A.Şerbak, K.Musayev, B.Serebrennikov tərəfindən kəskin tənqid olunan nostratik konsepsiyadan A.Məm- mədov məharətlə istifadə etmiş və bununla da, həmin konsepsiyanı qəbul etdiyini göstərmişdir. A.Məmmədov məhz Azərbaycan dilçili- yində dil faktlarının geniş spektrdə müqayisə əsasında düzgün elmi nəticəyə gəlmək meto- dikasının banisidir. Onun yaradıcılığında türk dillərinin konsonant sistemi hətta türk dilləri ilə qohumluğu olmayan dillərdəki analoji və fərqli fonoloji, morfonoloji proseslər əsasında şərh edilmişdir. Yəni alim sübut edirdi ki, dilçi üçün dil sərhədi olmamalıdır. Müqayisə zən- gin dil faktlarını əhatə etməlidir. A.Məmmə- dov Azərbaycan dilinin qədim laylarının, ən azı, üç-dörd min il bundan əvvəllərə aid olma- sı fikrini irəli sürmüşdü. Əsərdə türk dillərində samit dəyişmələrinin müqayisəli-tarixi və tarixi-tipoloji problemləri şərh olunmuşdur. İlkin söz köklərində heca tonlarının mənafərq- ləndirici funksiya daşıması məsələləri dəqiq izah olunmuşdur [5. S.111]. Alimin tədqiqatın- da türk söz kökünün ilkin amorfluğu, sinkre- tikliyi məsələləri də zəngin dil materialları, faktları ilə çox ətraflı şərh olunmuşdur. A.Məmmədov türk dillərində ilkin sözlə- rin bərpasının nəzəri məsələlərindən danışar- kən şumer-türk leksik paralelliklərindən bəhrə- lənməyin xüsusi əhəmiyyət daşıdığını qeyd et- mişdir [3. S.5–21]. Halbuki həm dünya dilçili- yində, həm də türkologiyada şumer-türk bağlı- lığına hələ də skeptik yanaşanlar var. Vaxtilə A.Məmmədov söz köklərində morfonoloji də- yişmələrdən bəhs edərkən, türk söz köklərini qədim şumer, akkad, Elam dillərinin material- ları əsasında izah edirdi [5. S.107]. A.Məmmə- dov türk dillərinin ilkin dövründə polisintetik formaların olmasını, İ.Dyakonova istinadən qə- dim şumer dilində də musiqili vurğunun ton- larla söz köklərinin monoton olmasını, sadəcə bu vurğu ilə fərqləndiyini göstərirdi [5. S.105]. O, ikihecalı C + V + C + C və V + C + C tipli söz köklərini daha qədim hesab edir, yəni dart, ürk, arx sözlərinin arxaik formalarını ikihecalı olmasını elmi cəhətdən əsaslandırır. Yəni bu tipli köklərdə səs reduksiyası nəticəsi olaraq onların sonradan formalaşdığını sübut edir. A.Məmmədov sübut edirdi ki, əksər türk dillərində anlautda samitlərin tədricən cingilti- ləşməsi küylü samitlərin sonorlaşması və spi- rantlaşması ilə sıx bağlıdır [5. S.61]. Yəni türk BABA MƏHƏRRƏMLİ 10 dillərində bar – var ‘çatmaq’ tipli keçidlər, yəni b – v keçidi orta əsrlərdən başlanmışdır. A.Məmmədov çuvaş dilindəki variantı (epe) və türk dillərindəki mən//min//men variantları- nı b samitinin tarixən sonorlaşması və spirant- laşması ilə izah edir [5. S.64]. A.Məmmədo- vun araşdırmalarında türk söz kökünün anlau- tu, yəni başlanğıcı problemi hərtərəfli tədqiq edilmişdir. Aydın Məmmədovun dilçilik fəaliyyəti XX yüzillikdə Azərbaycan türkologiyasının yüksək statusda olduğunu bir daha isbatlayır. Vaxtilə türkçülük ideyalarının carçısı, Ziya Göyalp Azərbaycan türkü Əli bəy Hüseynza- dəni «yalavac» (peyğəmbər) adlandırmışdı. 1926-cı ildə respublikamızın paytaxtı Bakı şəhə- rində I Türkoloji Qurultayın keçirilməsi məhz Azərbaycanın türkologiyanın əsas mərkəzlərin- dən biri olması faktını sübut edirdi. Sovetlər dö- nəmində ümumittifaq statuslu «Sovetskaya türkologiya» jurnalının Bakıda nəşr olunması böyük hadisə idi. XX əsrin sonlarında da Ay- dın Məmmədovun türkoloji araşdırmaları tür- kologiya elminə Azərbaycan xalqının ən bö- yük töhfələrindən biri sayılmalıdır. Çünki Ay- dın Məmmədovun türkoloji çalışmaları Azər- baycan türkologiyasının ən yüksək səviyyədə dünya türkologiyasına təqdimatı idi. Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|