MÜhaziRƏ MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyenanin iNKİŞAF tariXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

MİKROORQANİZMLƏRİN FİZİOLOGİYASININ ƏSASLARI 
Fiziologiya  mikroorqanizmlərin  qidalanmasını,  tənəffüsünü,  inkişafını, 
çoxalmasını və s. məsələləri öyrənir. 
Mikroorqanizmlərin böyüməsi və çoxalması 
Bütün  canlı  orqanizmlərin  əsas  xüsusiyyətlərindən  biri  əlverişli  şəraitdə 
onların  böyümə  və  çoxalmalarıdır.  Böyümə  fizioloji  proses  olub  hüceyrənin 
həcmcə  ölçüsünün  artması-böyüməsidir.  Hüceyrənin  böyüməsində  3  mərhələ 
nəzərə  çarpır:  Hüceyrənin  fəal  böyüməsi,  böyümənin  zəifləməsi  və  tələf  olma. 
Böyümə  prosesi  çoxalma  ilə  nəticələnir.  Bakterialar  əlverişli  şəraitdə  çoxalır  və 
çoxalmaları  əsasən  sadə  yolla  hüceyrənin  ikiyə  bölüməsi  yolu  ilə  olur.Adətən 
balterialar  15-30  dəqiqədən  bir  bölünür.  Bölünmə  zamanı  əmələ  gələn  arakəsmə 
tədricən  hüceyrəni  2  hissəyə  bölür.  Bakteriya  bölünməzdən  əvvəl  onun 
hüceyrəsində  böyük  dəyişiliklər  baş  verir.  Əvvəlcə  hüceyrənin  protoplastında 
nukleoproteidlər  və  ehtiyyat  qida  maddələri  çoxalır.  Bölünmədən  əvvəl  bakterial 
xromosomun  DNT-sinin 
replikasiyası  (ikiləşməsi)  baş 
verir.  DNT-nin 
replikasiyasında  sonra  hüceyrənin  bölünməsi  başlayır.  Əvvəlcə  2  qatlı 
sitoplazmatik  membran  sintez  olunur,  sonradan  hüceyrənin  daxili  divarında  iki 
çıxıntı  törəyir  və  bunlar  sürətlə  inkişaf  edərək  halq  formasında  hüceyrəni  ikiyə 
bölən  ikiqatlı  arakəsmə  əmələ  gıtirir  və  protoplat  iki  hissəyə  bölünür,  bu  hissələr 
bir-birindən  protoplazmatik  membran  ilə  ayrılır.  Bundan  sonra  yeni  əmələ  gəlmiş 
hüceyrələrin  arasında  hüceyrə  divarı  əmələ  gəlir  və  nəticədə  iki  cavan  hüceyrələr 
bir-birindən ayrılır. Əgər əmələ gəlmiş cavan hüceyrələr morfoloji oxşardırsa, belə 
bölünməyə  izomorf,  bir-birindən  fərqli  hüceyrələr  əmələ  gələrsə  buna  heteromorf 
bülünmə deyilir.  

39 
 
Son  zamanlar  alimlər  bəzi  bakteriyaların  maya  göbələyində  olduğu  kimi 
tumurcuqlanma  ilə  gedən  çoxalmanın  olduğunu  da  qeyd  edirlər.  Aktinomisetlər 
qeyri-cinsi  partenogenez  yolla  əmələ  gələn  sporlarla  çoxalırlar.  Bakteriyalarda 
sadə yolla gedən cinsi çoxalma da müəyyən edilmişdir.  
Bakteriyalar  təzə  qidalı  mühitə  daxil  edildikdə  onlar  qidalı  maddələri 
minimuma  endirənə  qədər  çoxalır.  Sonra  isə  çoxalma  dayanır.  Əgər  çoxalma 
prosesinin gedişində mühitə əlavə qidala maddələr daxil edilməzsə və əmələ gələn 
ifrazat məhsulları mühitdən ayrılmazsa, buradakı kultura statik və ya dövrü kultura 
adlanır.  Belə  kultural  papulyasiyalarda  çoxalma  s  formalı  çoxalma  əyrisi  üzrə  4 
fazada  gedir:  embrional  inkişaf  və  ya  laq  faza,  intensiv  loqarifmik  və  ya 
eksponensial faza, stasionar çoxalma və tələf olma fazaları. 
I 
faza 
embrional 
inkişaf 
və 
ya 
laq 
faza 
( 
böyünmənin 
dayanmsı)dövründəhüceyrələrdə  fermentlər,nuklein  turşuları  və  zülallar  sizntez 
olunur.  Bu dövrdə  hüceyrələr bölünmür,  lakin  mühitə  uyğunlaşır. Onlar  morfoloji 
və və fizioloji dəyişkənliyə uğrayır, ölçüsü böyüyür və hüceyrələr bu dövrdə xarici 
mühit amillərinə qarşı çox həssas olurlar.  
II  faza  loqarifmik  və  ya  eksponensial  fazalaq  fazanı  əvəz  edir.  Bu  dövrdə 
hüceyrələr  kifayət  qədər  qidalı  maddələrlə  təmin  olunmuş,  mühitdə  isə  hələlik 
maddələr  mübadiləsinin  zərərli  məhsulları  toplanmışdır.  Ona  görə  də  bu  fazada 
hüceyrənin  çoxalması  hər  növün  özünə  məxsus  müddətdə  eyni  maksimal  sürətlə 
həndəsi  proqreslə  gedir,  Qidalı  maddələr  sürətlə  istifadə  olunur.  Lazımsız 
metabolizm  məhsulları  toplanır,  çoxalmanın  zəifləməsi  gedir.  Bəzi  hüceyrələr 
bölünmədən qalır, hətta tək-tək tələf olan hüceyrələr də müşahidə olunur.  
III faza stasionar çoxalma fazası - Bu zaman qidalı  maddələrin sərf olunub 
azalması  və  ifrazat  məhsullarının  əmələ  gəlməsi  hüceyrələrin  bölünməsinə  mənfi 
təsir  göstərir.  Ona  görədə  bu  fazada  çoxalan  hüceyrələrlə  tələf  olan  hüceyrələrin 
miqdarı nisbi bərabər olur. 
IV  faza  tələf  olma  fazası  –  Burada  tələf  olan  hüceyrələrin  miqdarı  bölünən 
hüceyrələrdən  artıq  olur.  Ona  görə  dəbu  dövrə  tələfolmanın  laqorifmik  fazası 
deyilir
. 

40 
 
 
 
Mikroorqanizmlərin qidalanması 
Mikroorqanizmlər yaşamaq,  inkişaf etmək, çoxalmaq  üçün qidalanmalıdırlar. 
Xarici  mühitdən qida  maddələrinin  mikrob hüceyrəsinə daxil olması  və  mikrobun 
həyat  fəaliyyəti  nəticəsində  əmələ  gəlmiş  maddələrin  ifraz  olunmasına  maddələr 
mübadiləsi deyilir.  Bütün canlı orqanizmlər kimi  mikroblar  maddələr  mübadiləsiz 
yaşaya  bilmirlər.  Mikrobların  qidalanması  dedikdə,  biz  maddələrin  daxil  olub 
həzmə getməsini, yəni assimilyasiyanı başa düşürük.  
Mikroorqanizmlərin qidalanması diffuziya (sərbəst daxil olma) və osmos ( hər 
hansı bir təsiri altında daxil olma) yolu ilə yarımkeçirici membran hüceyrələrindən 
hüceyrəyə maye qida maddələrinin daxil  olması və  metabolizm məhsulların kənar 
edilməsidir.  Qida  maddələrinin  membrandan  daxil  olma  sürəti  hüceyrənin 
quruluşundan,  o  cümlədən  onda  və  ətraf  mühitdə  olan    qida  maddələrinin 
konsentrasiyasındanvə ətraf mühit amillərindən asılıdır. 
Mikroorqanizmlər  qida  kimi  müxtəlif  maddələrdən  istifadə  edirlər.  Onların 
tərkibinə    həm  orqanogen  maddələr,  yəni  üzvi  maddələrin  tərkibinə  daxil  olan 
maddələr (oksigen, hidrogen, karbon və azot), həm də mineral  maddələr  (kükürd, 
fosfor,  kalium,  kalsium,  maqnezium,  dəmir)  daxildirlər.  Bundan  əlavə 
mikroorqanizmlərin  normal  inkişafı  üçün  təbi  suda  və  mineral  qatlarda  olan  cüzi 
miqdarda mikroelementlər də tələb olunur (sink, bor, kobalt və marqansovka).   
Bəzi mikroorqanizmlərin inkişafı üçün xüsusi maddələr də -boy maddələri, boy 
stimulyatorları  da tələb olunur. Bu maddələrdə həyat üçün vacib olan vitaminlər, 
amin turşuları və onlara oxşar maddələr olurlar.  
Mikroorqanizmlər oksigen və hidrogenisu və üzvi birləşmələrdən alırlar. Bəzi 
bakteriyalar havanın sərbəst oksigenini də mənimsəyirlər. 
Karbondan istifadə mənbəyinə görə mikroorqanizmlər autotrof (avtos-özü, trofe -
qidalanma) və heterotrof (heteros - başqqası) qruplara bölünürlər.   
Autotrof  mikroorqanizmlər  karbonun  üzvi  maddələrə  çevrilməsində  zəruri  olan 
enerjidən istifadə etmələrinə görə 2 qrupa ayrılırlar: 

41 
 
1.  Günəş enerjisindən istifadə edənlər- fototroflar və ya fotosintezedicilər.  
2.  Kimyəvi reaksiyada əmələ gələn enerjidən istifadə edənlər- xemotroflar və 
ya xemosintezedicilər. 
Karbonun  reduksiyasında  hidrogen  daşıyıyıcısı  kimi  üzvi  və  mineral 
maddələrdən  istifadə  oluna  bilər.Bunlara  görə  də  mikroorqanizmlər  2  qrupa: 
orqanotroflara-  üzvi  maddələri  mənimsəyənlərə  və  litotroflara  mineral 
maddələrdən istifadə edənlərə bölünürlər.  
Fototrof  bakteriyalar  karbon  qazını  mənimsəmələrinə  görə  yaşıl  bitkiləri 
xatırladırlar.  Bu  bakteriyalar  tipik  su  orqanizmləri  olub  şirin  və  duzlu  sularda 
yayılmışlar.Bunların  təsnifatı  Nil  tərəfindən  verilmiş  vəo  bu  bakteriyaları  3  qrupa 
bölmüşdür. 
1.  Kükürd mənimsəyən qırmızı rəngli bakteriylar (Athiorhodaceae) 
2.  Kükürd mənimsəyən purpur bakteriyalar (Thiorhodaceae) 
3.  Kükürd mənimsəyən yaşıl bakteriyalar (Chlorobiaceae) 
Bakterial  fotosintez  anaerob  şəraitdə  gedir  və  burada  oksigen  xaric  olmur. 
Bunlar  bitkilərin  hidrogen  donoru  kimi  istifadə  etdikləri  sudan  deyil,hidrogenin 
müəyyən  donatorundan,  məs:  hidrogen  sulfid,  tiosulfat,  molekulyar  hidrogen  və 
bəzi üzvi maddələrdən istifadə edirlər. Məs: 
2CO
2 
+ H
2
S+ 2H
2
= 2(CH
2
O) +H
2
SO
4 
Bu mikroorqanizmlər karbon mənbəyinə görə də 2 qrupa: 
1.  Fototlitotroflara-karbon mənbəyi kimi CO
2-
dən istifadə edənlərə və  
2.  Fotoorqanotroflara-karbon  mənbəyi  kimi  üzvi  maddələrdən  istifadə 
edənlərəbölünürlər. 
 
Xemotrof mikroorqanizmlər  fototroflara  nisbətən daha  geniş  yayılmışdır. Bu 
prosesdə  mikroorqanizmlər  CO
2
-ni  mənimsəyərkən  günəş  enerjisindən  deyil,  üzvi 
maddələrin  oksidləşmə-reduksiya  prosesində  əmələ  gələn  enerjidən  və  qeyri-üzvi 
maddələrdən  istifadə  edir.  Ona  görə  də  belə  orqanizmlərə  xemotroflar  deyilir. 
Xemotroflar 2 qrupa ayrılırlar : 

42 
 
1.  Xemolitotroflar - enerjini qeyri üzvi maddələrdən, məs: NH
3
, NO
2
, CO, 
Fe
+2
, H
2
, H
2
S və kükürdün digər tam oksidləşmiş birləşmələrindən alırlar. 
2.  Xemoorqanotroflar 
- 
enerjiniüzvi 
maddələrdən 
alırlar. 
Bura 
bakteriyaların əksəriyyəti daxildir. 
3.  Xemotrof  xemosintez  prosesi  rus  alimi  Vinoqradski  tərəfindən  1887-ci 
ildə  rəngsiz  kükürd  mənimsəyən  və  nitritləşdirici  bakteriyalarda 
öyrənilmişdir.  
Mühit  şəraitində  asılı  olaraq  bəzən  öz  autotrof  qidalanmasını  heterotrofla  əvəz 
edən mikroblar da vardır ki, bunlara fakultativ xemoautotroflar adı verilir. 
Həm  autotrof  qidalanmada  CO
2
-dən,    həm  də  heterotrof  qidalanmada  üzvi 
maddələrdən istifadə edən mikroorqanizmlərə miksotroflar deyilir. 
Mikroorqanizmlərin tənəffüsü 
Mikrobların  tənəffüsü  dedikdə,  bakteriya  hüceyrələrində  mürəkkəb  üzvi 
maddələrin sadə maddələrə parçalanmasını, yəni dissimilyasiyanı başa düşürük. Bu 
vaxt enerji əmələ gəlir ki, onu mikroblar özlərinin müxtəlif fəaliyyəti üçün istifadə 
edirlər. 
Tənəffüs  prosesində  hidrogen  atomları  (və  ya  elektronlar)  üzvi  maddədən 
molekulyar  oksigenə  köçürülür,    yəni  tənəffüsdə  oksigen  hidrogen  akseptoru 
rolunu oynayır.  
Bütün  bakteriyalar  tənəffüs  tipinə  görə  obliqat  aeroblar,  mikroaerofillər, 
fakulatativ anaeroblar və obliqat anaeroblara bölünürlər. 
Obliqat aeroblar  - atmosferdə 20%-ə qədər oksigen olduqda normal yaşaya 
bilir. 
Mikroaerofillər  öz  inkişafı  üçün  nisbətən  az  oksigen  tələb  edir.  Molekulyar 
oksigen  çox  olduqda  bunlar  tələf  olmasa  da  inkişafdan  qalır.  Məs:  aktinomisetlər 
və s. 
Fakultativ  anaeroblar  -    həm  molekulyar  oksigenli  və  həm  də  oksigensiz 
şəraitdə çoxala bilir.  
Obliqat  anaeroblar  -  molekulyar  oksigensiz  şəraitdə  normal  inkişaf  edirlər. 
Bunlar oksigeni istifadə etdikləri qidalı mühitlərin parçalanmsı nəticəsində alırlar.  

43 
 
 
Beləliklə,  mikroblarda  maddələr  mübadiləsi  zamanı  daima  hüceyrənin 
qidalanmasını  və  tənəffüsünü  təmin  edən  müxtəlif  maddələrin  parçalanması  və 
sintezi  prosesi  gedir.  Belə  müxtəlif  biokimyəvi  proseslərin  həyata  keçməsini 
mikrob bədənində çoxlu miqdarda olan fermentlər həyata keçirirlər. 
Mikroorqanizmlərin  bədənində  bitki  və  heyvan  orqanizmlərində  olan  kimyəvi 
maddələr vardır. 
Bakterial  hüceyrə orta  hesabla 80-85% sudan, 15-20%  isə quru  maddələrdən 
ibarətdir.  Su  hüceyrədə  gedən  kimyəvi  proseslərdə  iştirak  edir.  Su  hüceyrədə  iki 
formada  olur:  sərbəst  və  birləşmiş  halda.  Sərbəst  su  hüceyrə  hissəcikləri  arasında 
əlaqə yaradır, birləşmiş su isə hüceyrə kolloidləri ilə əlaqədardır. 
Quru maddələr əsasən üzvi birləşmələrdən ibarətdir. 
Üzvimaddələrdən 
əsasyeri 
zülallartutur.Bəzibakteriyalarda 
zülallarqurumaddənin 
50-80%-ni, 
maya 
göbələklərində 
40-60%-ni, 
kif 
göbələklərində isə 15-40%-ni təşkiledir. 
Hüceyrənin  quru  maddəsinin  12-28%-nikarbohidratlar  təşkil  edirlər. 
Hüceyrələrin 
tərkibindəyağlar 
və 
yağa 
bənzər 
maddələr 
dəvardır.Bunlarqurumaddələrin 1,7-3,7%-nitəşkiledirlər. 
Mikrobların quru  maddələrinin  müəyyənhissəsini (15%-ni)  mineral  maddələr 
təşkiledir. 
Yuxarıda  qeyd  olunan  maddələrdən  başqa,  hüceyrə  tərkibində  70-ə  qədər 
makro- vəmikro-elementlər vardır. 
Mikrobların 
qidalanması, 
tənəffüsü 
və 
b. 
fiziolojiproseslər 
fermentativyollabaşverir.Fermentlər  kimyəvi  reaksiyalarda  iştirak  etmirlər, 
katalizator rolunu oynayırlar. 
Fermentlərinbir çox xüsusiyyətləri vardır: 
1) Onlar spesifikdirlər. Bu o deməkdir ki, bir ferment yalnız bir maddəyə təsir 
göstərir.  
2)  Fermentlər  yüksək  fəallıq  qabiliyyətinə  malikdirlər.  Məsələn,  1  ton 
nişastanı şəkərə çevirmək üçün 1 qr amilaza fermenti lazımdır.  

44 
 
3)  Fermentlər  müxtəlif  amillərin  təsirinə  həssasdırlar,  tezliklə  öz  fəaliyyətini 
itirirlər.  Onlar  üçün  optimal  temperatura  40-50°C  arasında  yerləşir,  temperaturun 
daha  da  yüksəlməsi  isə  fermentlərin  aktivliyinin  zəifləməsi  və  ya  tamamilə 
itirilməsi ilə nəticələnir. 
Fermentlər  –  zülal  təbiətli  birləşmələrdir.  Onların  bir  hissəsi  sadə  zülallar  – 
proteinlər  qrupuna  aid  edilir.  Belə  fermentlərin  hidroliz  məhsulları  yalnız  amin 
turşularından  ibarət  olurlar.  Oksidləşmə-reduksiya  reaksiyalarını  kataliz  edən 
fermentlərin  hamısı  mürəkkəb  zülallar  –  proteidlər  qrupuna  daxildir.  Bunların 
molekulunda  zülali  hissədən  başqa,  qeyri-zülali  hissə,  yəni  prostetik  qrup  olur. 
Belə  fermentlərin  nə  zülali  hissəsi,  nə  də  prostetik  qrupları  bir-birindən  ayrılmış 
vəziyyətdə  fermentativ  aktivliyə  malik  olmur.  Onlar  yalnız  bir-birilə  birləşdikdən 
sonra fermentlər üçün səciyyəvi olan xüsusiyyətlər əldə edirlər. Mürəkkəb zülallar 
qrupuna  daxil  olan  fermentlərin  zülal  hissəsi  –  apoferment,  qeyri-zülali 
komponentləri isə koferment (tərkibinə üzvi  maddə daxil olduqda) və ya aktivator 
(ancaq  metal  ionundan  ibarət  olduqda)  adlanır.  Məsələn,  polifenoloksidaza 
fermentində  zülalla  möhkəm  birləşmiş  bir  ədəd  mis  ionu  vardır.  Bəzilərində 
prostetik qrupunda vitaminlər, şəkərlər, fosfat turşusu, mononukleoidlər olur.  
Hazırda  2000-ə  qədər  ferment  məlumdur.  Buna  görə  fermentlərin 
öyrənilməsini asanlaşdırmaq üçün onları təsniflşdirirlər. 
Beynəlxalq  Biokimyaçılar  İttifaqının  fermentlər  üzrə  komissiyası  fermentlər 
üçün  yeni  təsnifat  təklif  etmişdir.  Bu  təsnifat  1961-ci  ildə  biokimyaçıların 
Moskvada keçirilən beynəlxalq konqresində bəyənilmiş və qəbul edilmişdir. 
Yeni təsnifata əsasən  fermentlər kataliz etdikləri reaksiyaların  növlərinə  görə 
aşağıdakı  altı  sinfə  bölünürlər.  1)  Oksireduktazalar.  2)  Transferazalar.  3) 
Hidrolazalar. 4) Liazalar. 5) İzomerazalar. 6) Liqazalar ( sintetazalar). Bu siniflərin 
hər biri müəyyən sayda yarımsiniflərə, qruplara bölünür. 
1.  Oksireduktazalar  sinfinə  bioloji  oksidləşmə  proseslərini  kataliz  edən, 
hidrogen ionlarının və elektronların daşınmasını həyata keçirən fermentlər daxildir. 
Buraya peroksidaza, katalaza və s. fermentləri daxildir. Peroksidaza və katalaza ya 

45 
 
hidrogen  atomlarını  substratdan  hidrogen  –  peroksid  molekuluna  keçirir 
(peroksidaza), ya da hidrogen–peroksidi suya və molekulyar oksigenə parçalayır:  
2H
2
O
2
 O
2
 + 2H
2
O. 
2.  Transferazalar  –  müxtəlif  kimyəvi  qrupların  bir  molekuldan  digərinə 
keçirilməsi ilə nəticələnən reaksiyaları kataliz edirlər. Məsələn, fosfotransferazalar, 
aminotransferazalar,  metiltransfera-zalar.  Burada  aminotransferazalar  –  amin 
qrupunu amin turşulardan ketoturşulara daşıyan fermentlərdir. 
3.  Hidrolazalar  –  molekuldaxili  rabitələrin  hidrolitik  (su  molekulunun 
birləşməsi  ilə  müşayiət  olunan)  parçalanma  reaksiyalarını  kataliz  edən 
fermentlərdir.  Məsələn,  fosfotazalar  fosfat  turşusunun  mürəkkəb  efirlərini  hidroliz 
edirlər.  Karboksiesterazalar  –  üzvi  turşuların  mürəkkəb  efirlərini  hidroliz  edir, 
qlükozidazalar  isə  qlükozidlərin  hidrolizini  sürətləndirən  fermentlərdir.  Buraya 
mürəkkəb karbohidratları hidrolitik yolla parçalayan fermentlər, məsələn, amilaza, 
sellülaza  kimi  fermentlər  də  daxildir.  Peptid  rabitəsini  hidroliz  edən  fermentlər 
(pepsin, tripsin və s.) də bu sinfin nümayəndələrinə aiddir.  
4.  Liazalar  substratdan  bu  və  ya  digər  kimyəvi  radikalı  ayıran  fermentlərdir. 
Karboksilazaları  bu  qrupun  fermentlərinə  misal  göstərmək  olar.  Karboksilazalar 
aminturşuların tərkibində olan karboksil qruplarını onların molekulundan ayırır və 
karbon qazına çevirirlər. 
5.  İzomerazalar  üzvi  birləşmələrin  müxtəlif  izomerlərin  qarşılıqlı 
çevrilmələrini kataliz edir. Bura sis-trans-izomerazalar aiddir. 
6.  Liqazalar  sinfinə  pirofosfat  rabitələrinin  parçalanmasından  alınan 
enercidən  istifadə  edərək,  sadə  birləşmələrdən  mürəkkəb  maddələrin  sintezini 
sürətləndirən  fermentlər  daxildir.  Liqazalar  zülalların,  nuklein  turşularının 
sintezində mühüm rol oynayırlar. 
 
 
 
 
 

46 
 
Mühazirə 3. MIKROORQANIZMLƏRIN GENETIKASI, ƏTRAF MÜHIT 
AMILLƏRININ MIKROORQANIZMLƏRƏ TƏSIRI, 
MIKROORQANIZMLƏRIN DOĞURDUĞU MÜHÜM BIOKIMYƏVI 
PROSESSLƏR 
 
Mikroorqanizmlərin genetikasi, gen mühəndisliyi və onun praktiki əhəmiyyəti 
Genetika  orqanizmlərin  irsiyyəti  və  dəyişkənliyi  haqqında  elmdir.  Hər  bir 
orqanizmin  inkişafı  onu  əhatə  edən  mühitdə  baş  verir.  Mühitin  müxtəlif  amilləri 
orqanizmlərin inkişafında ona təsir edərək dəyişkənlik əmələ gətirir. 
Mikroorqanizmlərdə  baş  verən  dəyişkənlik  uzun  illərdən  bəri  tədqiqatçıların 
diqqətini  cəlb  etmişdir.  Mikroorqanizmlərdə  nəzərə  çarpan  dəyişənlik  hadisəsi 
barədə elmdə iki cərəyan meydana gəlmişdir. Bunlardan biri polimorfizm (Negeli, 
Xalauer),  digəri  isə  monomorfizm  (Kon,  Kox)  idi.  Birincilər  mikrob  növlərinin 
həddən  artıq  dəyişkənliyə  uğradıqlarını  iddia  etdikləri  halda,  ikincilər  bu  növlərin 
sabit qaldığını, dəyişilmədiyini göstərirdilər. 
Beləliklə,  müəyyən  olunmuşdur  ki,  dəyişkənlik  digər  canlılar  kimi, 
mikroorqanizmlərə də xas olan xüsusiyyətdir. 
Lakin  mikroorqanizmlər  ali  orqanizmlərə  nisbətən  daha  tez  dəyişkənliyə 
uğrayırlar.  İlk  dəfə  1925-ci  ildə  Q.A.Nadsen  və  Q.S.Filippov  rentgen  şüalarının 
təsiri  ilə  maya  göbələklərinin  dəyişilmiş  formalarını  almışdır.  Beləliklə,  onlar  bu 
şüaların mutagen təsirini kəşf etmişlər. 
Xarici  mühitin  təsiri  altında  mikroorqanizmlərdə  baş  verən  dəyişiklik 
sayəsində koloniyanın  rəngi,  forması, ölçüsü  və s. xüsusiyyətləri dəyişilir.  Burada 
təkcə morfoloji əlamətlər deyil, fizioloji, biokimyəvi xüsusiyyətlər də dəyişir. 
Hazırda  dəyişkənlik  və  irsiyyət  hadisələri  digər  orqanizmlərə  nisbətən 
mikroorqanizmlərdə  daha  tam  öyrənilmişdir.  Bu  da  bakteriyalardan  çox  asanlıqla, 
qısa  müddət  ərzində  onlarla  və  hətta  yüzlərlə  nəsil  alınması  ilə  əlaqədardır.  Digər 
orqanizmlərdə  olduğu  kimi,  bakteriyalarda,  viruslarda  irsiyyət  və  dəyişkənlik 
hadisələri DNT ilə əlaqədardır. 

47 
 
İrsiyyətin  mexanizmi  bütün  canlılar  üçün  ümumidir,  lakin  hər  bir  canlı 
orqanizm  özünə  xas  olan  xüsusiyyətlə  digərindən  fərqlənir.  İrsiyyətdə  əsas  rolu 
nuklein turşuları, xüsusilə hüceyrənin nüvəsində yerləşən DNT oynayır. Hər hansı 
orqanizmin  spesifik  xüsusiyyətini  əmələ  gətirən  zülal  sintezini  DNT  kodlaşdırır. 
Xromosomu  əmələ  gətirən  DNT  zəncirinin  ayrı-ayrı  hissələrində  olan  irsi 
informasiya daşıyan genlər orqanizmin irsi xüsusiyyətini müəyyənləşdirən amildir. 
Hər bir irsi əlamət uyğun genlə müəyyənləşir. 
DNT molekulunda və bakteriyanın vahid xromosomunda irsi informasiyaların 
kodu xətt üzrə yerləşir, bu da biokimyəvi növbəliyə səbəb olur.  
Mikroorqanizmlərin  irsiyyətində  ən  vacib  xüsusiyyətlərdən  biri  onların 
biokimyəvi  prosesləridir.  Burada  əsas  fermentlər  bir  maddənin  digərinə 
çevrilməsini  həyata  keçirirlər.  Fermentlər  fəal  qrupa  malik  olan  zülallardan 
ibarətdirlər.  Ona  görə  də  biokimyəvi  xüsusiyyətlər  zülalın  sintezi  ilə  sıx 
əlaqədardır. Zülalların nuklein turşuları vasitəsilə sintez olunduğu nəzərə alınaraq, 
bu turşuların irsiyyət və dəyişkənlikdə mühüm rolu meydana çıxmışdır. 
Mikroorqanizmlərdə  əsasən  iki  formada  dəyişkənlik  nəzərə  çarpır:  1)  irsiyyətlə 
əlaqədar olan dəyişkənlik bu nəslə keçir və mutasiya
1
 adlanır; 2) geri qayıda bilən və 
genetik aparatla əlaqədar olmayan dəyişkənlikdir ki, bu da modifikasiya adlanır. 
İrsi  dəyişkənlik.  Bu  dəyişkənlik  mikrob  hüceyrəsinin  genetik  mexanizminin 
dəyişilməsi  ilə  əlaqədardır.  Belə  dəyişiklik  müxtəlif  yollarla  meydana  çıxa  bilir. 
Bunlara  mutasiya,  konyuqasiya,  transformasiya,  transduksiya,  rekombinasiya 
daxildir. 
Mutasiya  –  nuklein  turşularının  (DNT  və  ya  RNT)  molekul  quruluşunun 
dəyişilməsi və ya nukleidlərin parçalanması yolu ilə meydana çıxan dəyişgənlikdir 
ki,  bu  da  çox  zaman  gen  mutasiya  termini  ilə  ifadə  olunur.  Mutasiya  orqanizmin 
genotipində
2
  baş  verən  dəyişiklikdir.  Mutasiyalar  bakteriyanın  çox  mühüm  və 
müxtəlif  xassələrinə  toxuna  bilər.  Bakterial  mutasiyalar  iki  yerə  bölünür:  a) 
                                                
1
 Mutasiya – orqanizmin irsi əsaslarında – genotipində (gen, xromoson, genol) gözlənilmədən (qəflətən) sıçrayışla 
baş verən irsi dəyişilmədir. 
2
 Genotip – orqanizmin bütün genlərinin məcmuyu, nüvədə və sitoplazmada olan genlər birlikdə orqanizmin 
genotipi – konstitusiyası hesab edilir.
 

48 
 
spontan,  yəni  xarici  mühit amillərinin təsiri altında təbii baş verən  mutasiyalar; 2) 
induksion,  yəni  xüsusi  mutagen  maddələrin  təsiri  ilə  əmələ  gələn  mutasiyalar.  Bu 
axırıncılara  müxtəlif radiasiya  növləri (ultrabənövşəyi,  rentgen şüaları,  neytron  və 
protonlar) və temperaturun təsiri ilə yaranan mutasiyalar aiddir. 
Hər  nəsildə  əmələ  gəlmiş  dəyişiklik  daimi  xarakter  daşıyırsa,  demək  həmin 
orqanizmdə mutasiya getmişdir. Bir gen bir ferment və ya bütün ferment sisteminə 
nəzarət edə bilər. Genin parçalanması və ya dəyişilməsi həmin genin nəzarət etdiyi 
fermentin  fəallığından  asılıdır.  Bəzən  mutasiya  mikroorqanizm  üçün  əlverişli, 
bəzən  həminnöv  üçün  əhəmiyyətsiz,  bəzən  də  tamamilə  orqanizmə  zərərli,  hətta 
məhvedici olur.