Şərti-patogen bakteriyaların törətdikləri qida toksiko-infeksiyaları.
İnsanların normal fizioloji həyat şəraitində bağırsaqda, dəridə və tənəffüs yollarında
olan mikroorqanizmlər xəstəlik törətmirlər. Lakin insan orqanizminin zəiflədiyi
müəyyən şəraitdə xəstəliklər yaradırlar ki, buna da şərti patogen deyilir. Bəzi şərti-
patogen
bakteriyalar
endotoksinlər
hazırlayır.
Qida
məhsullarında
belə
bakteriyaların çox olması zəhərlənməyə səbəb ola bilir. Yoluxmuş qida məhsulları
orqanoleptik göstəricilərinə görə yaxşılardan fərqlənmədiyinə görə sanitar
qaydalarına ciddi riayət etmək lazımdır. Şərti-patogen bakteriyalar tərəfindən
törədilən zəhərlənmələr salmonella toksikoinfeksiyalarında olduğu kimi keçir.
Onların ən çox baş verməsi kulinar emaldan sonrakı hazır qida məhsullarını (salat,
vineqred, başayaq, ət və balıq məmulatları) istifadə etdikdə olur.
Qida toksikoinfeksiyası törədən şərti-patogen bakteriyalardan ən çox
əhəmiyyət kəsb edəni bağırsaq çöpləri, protey, perfringes, enterokokklar və basila
seriusdur.
Bağırsaq çöpləri. Escherchia coli insanın yoğun bağırsağında daimi yaşayan
normal mikroflorası hesab edilir. Yaşadığı bu təbii mühitdə bağırsaq çöpləri
mühüm rol oynayır. Onlar insanlara lazım olan vitaminlər (B
1
, K qrupu və s.), həm
də bəzi bağırsaq infeksiyalarının (qanlı ishal, qarın yatalağı) törədicilərinə
antibiotik təsir göstərən maddələr (kolisinlər) sintez edirlər.
E.coli-nin bəzi tipləri müəyyən şəraitdə patogenlik xüsusiyyətinə malik olur.
Orqanizmin müdafiə funksiyası zəiflədikdə onlar bağırsaqdan digər orqanlara
keçərək müxtəlif iltihab prosesləri əmələ gətirir. (peritonit, sitit və s.). Bu şərti-
100
patogen variantla yanaşı E.coli insanlarda (xüsusilə uşaqlarda) kəskin bağırsaq
xəstəlikləri (qastroenterit, kolienterit), həmçinin qida toksikoinfeksiyası əmələ
gətirir. Qida məhsullarının yoluxma mənbəyi xəstə insanlar və istiqanlı heyvanlar
hesab edilir. Bağırsaq çöpləri qidaya ayaqyolundan sonra yuyulmamış əldən, xam
məhsullarla, xüsusilə tərəvəzlə işlədikdən sonra düşə bilər.
E.coli Enterobacteriaceae bakteriya fəsiləsinə aiddir. Bu hərəkətli, qram-
müsbət, spor əmələ gətirməyən fakultətiv anaerob çöplərdir. Forma və ölçüsü
şəraitdən asılı olaraq xeyli dəyişir. E.coli qlükozanı qıcqırtdıqda turşu və qaz əmələ
gətirir. İnkişafı üçün optimal temperatur 37°C, ancaq onlar 40-45°C-də və otaq
temperaturunda da yaxşı inkişaf edir. Bağırsaq çöpləri 60°C qızdırıldıqda 15-20
dəqiqə müddətində, 75°C-də 4-5 dəqiqədən sonra tələf olur. inkişafı üçün minimal
temperatur 5-10°C hesab edilir.
Protey - Enterobacteriaceac fəsiləsinin Proteus cinsi bakteriyasıdır. Onlar
təbiətdə: torpaqda, suda, qida məhsullarında geniş yayılmışdır. İnsanın
bağırsağında da rast gəlinir. Protey şərti – patogen mikroorqanizmlərə aid edilir,
lakin bəzi nümayəndələri patogen xüsusiyyətinə (iltihab prosesləri iştirak edir)
malik olur və enterotoksinlər hazırlayır. Proteyin fəal çoxaldığı qida məhsulları
toksikoinfeksiya tipli zəhərlənməyə səbəb ola bilər. Ən çox isə ət və balıq
məhsulları, həmçinin salat, vineqredlər səbəb olur.
Perfringens - Bacillaceae bakteriya fəsiləsinin Clostridium cinsinə aiddir.
Clostridium perfringens altı tipi (A, B, C, E, F) məlumdur və onlardan hər biri
insan və heyvanlarda xəstəlik törədir. Qida toksikoinfeksiyanın əmələ gəlməsində
A tipi əsas rol oynayır. Cl.perfringens A tipi insan və heyvan bağırsağı
mikroflorasının normal nümayəndəsi hesab edilir. O, təbiətdə (torpaqda, suda)
geniş yayılmışdır.
Ticarət sistemindəki qida məhsulları nümunələrində aparılan tədqiqatlar
göstərir ki, tədqiq olunan nümunələrinin orta hesabla 30-40%-də Cl.perfringens-in
A tipi üstünlük təşkil edir. Bu zaman heyvan mənşəli qida məhsulları, xüsusilə ət
və ət məhsulları daha çox faiz təşkil edir.
Bitki mənşəli məhsullarda isə perfringens yarma və unda tez-tez rast gəlir.
101
Məhsullardan ayrılan «Cl.perfringens» ştammların əksəriyyəti toksigensiz və
zəif toksigenli olmuşdur.
Perfringens iri, hərəkətsiz, qram-müsbət, spor əmələ gətirməyən, anaerob
bakteriyalardır. Onların inkişafı üçün optimal temperatur 37-43°C, lakin onlar 46-
48°C-də yaxşı inkişaf edirlər. Xörək duzunun 7-8% miqdarı onların inkişafını xeyli
ləngidir. Turş mühitdə (pH 4,0 aşağı) onlar inkişaf etmirlər. Sporları 30-60
dəqiqəyə qaynatmağa dözür. Adi kulinar emalda sporları həyat qabiliyyətini
saxlaya bilər.
Zəhərlənməyə ən çox ətdən olan kulinar məmulatları qəbul etməklə əlaqədar
olur. lakin balıq və tərəvəz xörəkləri də olar. Profilaktik tədbirlərdən biri kulinar
emaldan sonra hazır xörəklərin tez istifadə olunmasıdır. Hazır xörəklərin
soyudulması tez olmalı və onlar soyudulmuş vəziyyətdə saxlanmalıdır. Uzun
vaxtda soyudulma perfringensin çoxalmasına səbəb olur.
Enterokokklar, yaxud fekal streptokokklar. İnsan və istiqanlı heyvanların
bağırsaqlarının normal mikroflorasının tərkibinə daxildir. Onlar bağırsaq infeksiyası
törədicilərinə qarşı antoqonist xassəyə malikdir. Onlar da həmçinin torpaqda, suda,
bitkilərdə tapılır.
Qida toksikoinfeksiyasının əsas törədicisi Streptococcus faccalis hesab edilir.
Kokklar cüt-cüt, az halda qısa zəncir kimi düzülür. Fekal streptokokklar salmonella
və bağırsaq çöplərinə nisbətən bir çox fiziki-kimyəvi amillərə (qurumaya, yüksək
temperatura, soyudulmağa, turş reaksiya mühitinə) daha davamlıdır.
St. faecalis – fakultətiv anaerob olub, mühitdə NaCl 6,5% miqdarında inkişaf
edir, onun inkişafının temperatur həddi 10-dan 45°C qədərdir. O, 60-65°C
qızdırılmaya 30 dəqiqə müddətində dözür, 80-85°C isə ölür. Zəhərlənməni müxtəlif
məhsullar törədə bilər. Son illər bir çox tədqiqatçı enterokokklardan qida
məhsullarının və suyun sanitar vəziyyətini səciyyələndirməklə istifadə etməyin
mümkünlüyünü göstərirlər.
B.cereus – iri, qram-müsbət, spor əmələ gətirən aerob bakteriyalardır. Onların
inkişafı üçün optimal temperatur 30-32°C, minimal 5-10°C-dir. Bu bakteriyalar
NaCl qatılığının 10-15%-də və şəkərin qatılığının 30-60%-nə qədər inkişaf edə bilər.
102
Onlar məhlulda pH-4,0 aşağı olduqda inkişaf etmirlər. Sporları yüksək istiliyə
davamlılıq qabiliyyətinə malikdir və məhsulda adi isti kulinar olmaqla yanaşı, hətta
konservanın sterilizasiyası zamanı da qala bilər.
Zəhərlənməyə səbəb müxtəlif heyvan və bitki mənşəli məhsullar səbəb ola
bilər. Hazır məhsullar ilə zəhərlənməyə qarşı əsas profilaktik tədbir orada qalan
sporlarının inkişafını və sonra isə vegetativ hüceyrələrin çoxalmasının qarşısını
almaqdır. İsti emaldan çıxmış məhsulların saxlanması zərurəti olduqda, onları
10°C-dən aşağı temperaturda tez soyutmalı və soyuqda saxlamaq lazımdır.
Qeyri-mikrob təbiətli qida zəhərlənmələri
Bu qrup zəhərlənmələr mikrob mənşəli zəhərlənmələr kimi tez-tez baş verməsə
də, çox vaxt ağır keçir və ölümlə nəticələnə bilər.
Belə zəhərlənmələrə aşağıdakılar aiddir:
1. Təbiətcə zəhərli yeyinti məhsullarının: göbələklərin, bəzi yabanı bitkilərin
yeyilməsindən baş verən zəhərlənmələr.
2. Bəzən, yaxud qismən toksik xassələr qazanan yeyinti məhsullarının: kartof
salanini ilə, «sərxoşlaşdırıcı» bal, çəyirdəkli meyvələrin ləpəsi və s. baş verən
zəhərlənmələr.
3. Toksik maddələr əmələ gətirən göbələkcik xəstəlikləri düşmüş yeyinti
məhsullarından baş verən zəhərlənmələr (mikotoksikozlar).
a) Zəhərli göbələklərlə zəhərlənmələr.
Həm sayca, həm də xəstəliklərin ağır keçməsinə görə, qidadan baş verən
zəhərlənmələr içərisində zəhərli göbələklərlə xəstələnmə halları çox böyük yer
tutur.
Solğun əzvay göbələkdən ağır zəhərlənmələr baş verir. Həmçinin
milçəköldürən göbələklərdən, qırmızıbaş və başqa növlər, xoruz göbələyi, yalançı
kötük göbələyi və s. zəhərlidirlər.
Göbələklərlə xəstələndikdə adətən kəskin qastroentrit halları baş verir, sonra
isə bu və ya başqa göbələk növü üçün xarakter zəhərlənmə əlamətləri meydana
çıxır. Məsələn, solğun əzvay göbələklə xəstələndikdə vəbaya bənzər ishal,
milçəköldürənlə zəhərləndikdə vegetativ və mərkəzi sinir sisteminin xəstələnməsi
103
əlamətləri, tərkibində helvel turşusu olan xoruz göbələyi ilə zəhərləndikdə sarılıq
və hemoqlobinuriyə baş verir.
Bitkilərlə baş verən zəhərlənmələr. Çox vaxt bu cür zəhərlənmələr şəhər
kənarına gəzməyə çıxmış uşaqlarda zəhərli bitkilərin şirin köklərini, yarpaqlarını
və giləmeyvələrini yedikdə və bəzən də böyüklər zəhərli bitkiləri səhvən cəfəriyə,
turşəngə və başqa otlara oxşadıb istifadə etdikdə baş verir. Bu cür zəhərli bitkilərin
bir çox növləri vardır (zəhərli su baldırğanı, badyan, qara bat-bat, xanımotunun
giləmeyvələri, at şüyüdü). Buna görə də tanış olmayan yabanı giləmeyvələrin,
bitkilərin və kökümsovların, hətta dadına baxmaq belə olmaz.
Çoxlu miqdarda (100-200 q) acı badam, ərik, şaftalı və albalı çəyirdək
yeməyindən baş verən zəhərlənmələr də olmuşdur. Bu çəyirdəkli meyvələrin
ləpəsində amiqdalin adlı qlükozid vardır, o həzm yolunda parçalandıqda sianid
turşusu əmələ gətirir.
Ağ lobyada fazin adlı toksik maddə vardır; lobyanı bişirdikdə adətən bu
maddə parçalanır. Lobya unundan bişirilmiş yeməkdən, məsələn, lavaşdan
zəhərlənmələr olmuşdur. Lobya unu üyütmək və satışa buraxmaq qadağan
edilmişdir.
Kartofu düzgün saxlamadıqda cücərir və rəngi yaşıla çalır. Bu cür kartofun
dadı acı olur və boğazı göynədir. Belə kartofun yumrusunda və xüsusən cücərtisində
salonin adlı zəhərli maddə olur.
Arı balı ilə zəhərlənmələr halları müşahidə edilmişdir. Arılar bəzi rayonlarda
bitən zəhərli bitkilərdən (xanıməli, radodendron) şirə topladıqda, bala toksik
xassələr keçə bilir. Bu cür baldan cəmi 2-3 qaşıq yeyib ağır dərəcədə
zəhərlənmələr olmuşdur. Təsiredici maddə neyrotron zəhərdir.
Heyvan mənşəli yeyinti məhsulları ilə zəhərlənmələrdə maranka, ilan balıq
yeyilməsində baş verən zəhərlənmələr aiddir; bu balıqların dərisindəki vəzilərin
ifraz etdiyi selik zəhərlidir.
Alaq otları ilə zəhərlənmələrə zəhərli alaq otlarının toxumları düşmüş dənli
bitkilərdən hazırlanmış məmulatı yedikdə baş verir. Zəhərli alaq otlarına əkin
qərənfili, acı yonca, salaq meyvəli helitron, ağ baş trixodesma, kəkrə aiddir.
104
Yeyinti məhsullarına qatışmış zəhərli qatışıqlardan baş verən
zəhərlənmələr. Zəhərli maddələr çox olduğu kimi onların qidanı çirkləndirmə
şəraiti də çox müxtəlifdir. Buna görə də burada daha tez baş verən zəhərlənmələr
təsvir olunur. Hər şeydən əvvəl, sanitariya tələblərini ödəməyən, tərkibində
qurğuşun, sink, mis olan materiallardan qayırılmış qabda saxlanan yaxud əvvəllər
zəhərli maddələr saxlanmış qaba və ya torbaya toxunmuş qida çirklənə bilər. Kənd
təsərrüfatı zərərvericilərini tələf etmək üçün işlədilən zəhərli kimyəvi maddələrlə,
məsələn, əkinləri qranozonla və ya arsenli birləşmələrlə dərmanladıqda,
zəhərlənmiş dəndən alınan məmulatdan baş verən kəskin zəhərlənmələr olmuşdur.
Gəmiriciləri və ya tarakanları tələf etmək üçün hazırlanmış arsenli aldadıcı
yemlərin səhvən maya kimi una qatılmasından, nitrit və ya bromidlərin xörək duzu
əvəzinə verilməsindən, etil spirti əvəzinə metil spirtinin içilməsi nəticəsində
zəhərlənmələr də olmuşdur.
105
MAHAZİRƏ 5. MİKROORQANİZMLƏRİN TƏBİƏTDƏ YAYILMASI
Torpağın mikrobiotası
Mikroblar təbiətdə geniş yayılmışdır. Onlara torpaqda, suda, havada, bitkidə,
heyvan orqanizmində, okeanların dərinliyində, hündür dağların zirvələrində,
Arktika buzlarında və qızmar səhralarda təsadüf edilir. Təbiətdə mikrobların geniş
yayılması ilk dəfə L.Paster tərəfindən müəyyən edilmişdir. Müxtəlif yerlərin
coğrafi şəraitindən, iqlimindən və s. asılı olaraq mikroorqanizmlər həm kəmiyyət
və həm də keyfiyyət etibarı ilə dəyişilə bilirlər.
Mikroorqanizmlərin xarici mühitin amilləri ilə (işıq, istilik, qida maddəsi,
torpağın mühit reaksiyalı və s.) qarşılıqlı münasibətini və o mühitə uyğunlaşaraq
yaşamaq xüsusiyyətlərini öyrənən elm ekologiya adlanır.
Mikroorqanizmlərin belə geniş yayılmasının əsas səbəbi onların kiçik ölçüyə,
az çəkiyə malik olması və sürətlə çoxalmalarıdır. Digər canlılar kimi
mikroorqanizmlərin ilk tarixi beşiyi su mühiti olmuşdur. Sonrakı geoloci dövrlərdə
torpağın əmələ gəlməsi ilə əlaqədar olaraq mikroorqanizmlər üçün artıq torpaq
mühiti əsil yaşayış yeri olmuşdur. Su havaya nisbətən mikroorqanizmlərlə daha
zəngindir. Müəyyən olunmuşdur ki, 1 qram torpaqda milyonlarla, hətta
milyardlarla mikrob vardır. Bunun əsas səbəbi torpaqda mikroorqanizmlərin
inkişafını təmin edən hər bir şəraitin olmasıdır. Onlar qidalanmaq üçün kifayət
qədər üzvi və mineral maddələr, nəmlik, oksigen, mühit reaksiyası və s. Təmin
etməklə bərabər, torpaq zərrəcikləri günəşin öldürücü təsirindən bu xırda canlıları
qoruyur. Odur ki, torpaqda mikroorqanizmlərin bir çox növləri – bakteriyalar,
aktinomisetlər və göbələklər məskən salmışdır. Hesablamalar göstərir ki, çürüntülü
torpağın 2-15 sm dərinlikdə olan qatının 1 qr torpağında 1-dən 10 milyarda qədər
bakteriya, 20 milyon şüalı göbələk, 100 minə qədər göbələklər, 100 min yosunlar,
1 milyona qədər ibtidailər və s. olur.
Mikroorqanizmlər torpaqda heyvan və bitki qalıqlarını sadə mineral
birləşmələrə parçalayıb, onları yenidən bitkilərin və heyvanların istifadəsinə
qaytarırlar. Bitkilərin karbohidratlı qidası üzvi maddələrin mikroorqanizmlər
tərəfindən CO
2
-yə qədər parçalanması nəticəsində əmələ gəlir. Torpaqda
106
mənimsənilə bilən azotlu maddələr də mikroorqanizmlərin iştirakı ilə əmələ gəlir.
Torpağın
fiziki
və
kimyəvi
xüsusiyyətlərindən
asılı
olaraq,
oradakı
mikroorqanizmlər həm sayca, həm də növ tərkibinə görə dəyişirlər. Torpağın
mikrobiotasına onun tipi, ilin fəsilləri, torpağın şumlanması, ona müxtəlif gübrələrin
verilməsi və s. böyük təsir göstərir.
Zəif qələvili əkin torpaqlarında bakteriyaların miqdarı çox, nisbətən turş,
bataqlıq və ya torflu torpaqlarda isə az olur.
Aparılan mikrobioloji təhlillər göstərir ki, 1 q çox məhsuldar torpaqda orta
hesabla 50 milyard və daha çox mikroorqanizmlər vardır ki, bunların ən çox miqdarı
yaz və payız fəsillərinə təsadüf edir.
Torpağın mikrobiotası öz müxtəlifliyi ilə də kəskin fərqlənir. Burada qeyd
olunduğu kimi, onda bakteriyalar, aktinomisetlər, maya və kif göbələkləri,
yosunlar, ibtidailər və s. yayılmışdır.
Torpaq mikroorqanizmləri arasında həm saprotrof, həm də xəstəlik əmələ
gətirən növlərə, yəni patogenlərə rast gəlmək olar.
Saprotrof bakteriyalardan əsasən kokkları (Microc.albus, Microc.candidaus,
Microc.cereus flarus, Microc.raseus), çöp forma-lılardan üzvi maddələrin
parçalanmasında iştirak edən Bact.proteus vulgaris, Bac.subtilis, Bac.megaterium,
Bac.mesentericum, Bac.my-coides, Bac.cereus, Bac.virgulus və digərlərini qeyd
etmək olar.
Bunlarla yanaşı, torpaqda çoxlu miqdarda nitritləşmə aparan, azot fiksə
edənlər, sellülozanı parçalayanlara da rast gəlmək olur.
Xəstəlik əmələ gətirən bakteriyaların sporlu formaları da torpaqda geniş
yayılmışdır. Bu sporlar torpaqlarla əlaqədar olan yaralanmalar zamanı orqanizmə
düşüb tetanus, qarayara, qazlı qanqrena kimi ağır xəstəliklər törədə bilirlər.
Aktinomisetlər mikroorqanizmlərin ümumi miqdarının 10-30%-ni təşkil
edirlər. Bunlar əlverişli mühitdə çoxlu spor əmələ gətirməklə hədsiz çoxalır.
Aktinomisetlər az rütubət sevəndirlər. Ona görə də Azərbaycan torpaqlarında
qızmar yay günlərində, torpağın rütubəti az olduqda bunların miqdarı hədsiz çox
olur və həmin müddətdə bunlar bakteriyalara nisbətən bəzən üstünlük təşkil edirlər.
107
Torpaqda müxtəlif kif göbələkləri də geniş yayılmışdır. Şimal torpaqlarında kif
göbələklərinin miqdarı cənub torpaqlarına nisbətən yüksəkdir (1%-ə qədər). Cənub
torpaqlarında isə bunların miqdarı hədsiz az olur və xüsusilə respublikamızın
torpaqlarında kif göbələklərindən Aspergilius və Penicillium cinsləri üstünlük
təşkil edir. Rhizopus, Mucor, Trichothecium, Trichoderma, Alternaria, Verticillium
və s. göbələk cinslərinin növləri də təsadüf olunur.
Mikroorqanizmlərin miqdarı torpaq qatlarında qeyri-bərabər yayılmışdır.
Onların ən çox sayı 5-10 sm torpaq qatında müşahidə olunur. Torpağın ən üstündə,
quraqlıq və günəşşüalarının təsirinə məruz qaldıqlarından mikroorqanizmlər sayca
çox az olurlar. Torpağın dərinliyi artdıqca mikroorqanizmlərin miqdarı da azalır.
Bu da mikroorqanizmlərə lazım olan qida maddələrinin, eləcə də oksigeninaşağı
qatlara getdikcə azalması iləəlaqədardır.
Suyun mikrobiotası
Canlı təbiətdəki varlıqlar üçün xüsusi əhəmiyyətə malik olan suda müxtəlif növ
mikrobların olması məqsədəuyğun deyildir. İçilən su tərkibində patogen mikrobların
olması ilə insan və heyvanlarda müəyyən xəstəliklərin əmələ gəlməsinə, texniki
məqsədlə işlədilən su isə bir çox məhsulların vaxtından əvvəl xarab olmasına səbəb
olur. Bakteriyalar su sevən – hidrofil orqanizmlər olduğuna görə, su mühitində onlar
çox olur və yaxşı inkişaf edirlər. Çünki su mühitində oksigen, azot, karbon qazı,
kükürd, dəmir, fosfor və s. birləşmələr həll olmuşşəkildədir. Su mühitində yaranan
beləşərait müxtəlif fizioloji qrup mikroorqanizmlərin inkişafına səbəb olur. Suya
mikroorqanizmlər əsasən torpağın səthindən, qismən də havadan, yağış və tozla
düşür. Ona görə də torpaqda və havada olan mikroorqanizmlərəçox vaxt suda rast
gəlmək olur. Bunlarla yanaşı, suda bir çox su mühitinə uyğunlaşmış spesifik
mikrobiotaya da təsadüf olunur. Sularda geniş yayılmışlardan Bact.aquatilis
(aqyatilus), Micrococcus candicans, Pseudmonas fluorescens,Micrococcus rascus,
Bact.violaceum, Spirillum rubrum və başqalarını göstərmək olar. Müxtəlif su
mənbələrinin mikrobiotası fərqlənir. Artezian quyularının və bulaqların suyu demək
108
olar ki, mikrobsuz olur (1 ml-də 10 ədəd). Belə sulara mikroorqanizmləryalnız
xaricəçıxandan sonra düşə bilir.
Su mənbələrinin çirklənməsinə səbəb yaşayış məskənlərinin suya yaxın
olmasıdır, çünki həmin sulara müxtəlif tullantılar və kanalizasiya suları da qarışa
bilir. Üzvi maddələrlə zəngin olan belə sularda mikroorqanizmlər hədsiz çox olur.
Dəniz və göllərdə isə sahildən uzaqlaşdıqca mikrobların miqdarı azalır. Suyun
təmizlik dərəcəsi 1 ml suda olan saprotrof mikrobların sayına görə müəyyən edilir.
1 ml-də 100-ə qədər saprotrof bakteriya olan su yaxşı su hesab edilir. Bu
mikrobların sayı 100-500 qədər olduqda, belə su şübhəli və 500-dən artıq olduqda
isəçirkli su hesab olunur. Belə suyu xüsusi süzgəclərdən süzdükdən və ya
qaynatdıqdan sonra istifadə etmək olar. Yağış suyunda mikroblar çox az olur.
Çirkli sularda xarakterik mikrob növləri müşahidə olunur. Bunlardan
Leptomitus lacteus, Sphacrotilus vəBeggiatoa cinsinin nümayəndələrini, çürüdücü
bakteriyaları göstərmək olar. Əhali tərəfindən işlənilən suya mikroblar xəstə
adamların və ya heyvanların ifrazatı vasitəsilə düşə bilər və belə sular bəzən qanlı
ishal, vəba, qarın yatalağı xəstəliklərinin yayılmasına səbəb olur. Buna görə
dəəhalinin istifadə etdiyi suyun mikroblarla nə dərəcədəçirklənməsi nəzarət altında
olur. Sularda patogen bakteriyaları tapmaq çətin olduğundan, suyun çirklənmə
dərəcəsi onda olan bağırsaq çöplərinin (Escherichia coli)miqdarı (titri) ilə
aydınlaşdırılır. Əgər su insan və ya heyvan nəcisi iləçirklənibsə, belə suda bağırsaq
çöpləri həmişəçox olur. Ona görə də bu çöplər çirkli su üçün indikator hesab
olunurlar. Səhiyyə nöqteyi-nəzərincə suyun təmiz, yaxud natəmiz olmasını bilmək
üçün əsasən 3 göstəricidən istifadə edilir. Bunlara: 1) suyun 1 ml-də olan saprotrof
mikrobların ümumi miqdarı; 2) suyun koli-titri; 3) suyun koli-indeksi aiddir.
Saprotroflar – hazır üzvi maddələrlə qidalanan bitkilərdə olan mikroblar.
Saprotroflar qidalanma üsuluna görə heterotrof orqanizmlərə aid edilir.
Saprotroflar qida maddələrini başlıca olaraq cəsədlərdən, yaxud müxtəlif üzvi
qalıqlardan alırlar. Bununla saprotroflar digər heterotrof orqanizmlərdən –
parazitlərdən(biotroflardan) və simbiotroflardan fərqlənirlər. Təbiətdə maddələrin
dövranında saprotrofların böyük rolu vardır. Bunlar üzvi maddələri ardıcıl şəkildə
109
sadə qeyri-üzvi maddələrəçevirir ki, bunlardan da avtotroforqanizmlər istifadə
edirlər.
Yoxlanılan suyun bağırsaq çöpü tapılan ən az miqdarı, onun koli-titri hesab
edilir.
Koli-titr, içərisində bağırsaq çöpü tapıla biləcək suyun ən az həcminə deyilir.
Koli-indeks isə 1 litr tədqiq olunan sudakı bağırsaq çöplərinin miqdarıdır. Yaxşı
içməli suyun koli-titri 333 və ya koli-indeksi 3 olmalıdır.
Suda bağırsaq çöplərinin miqdarıçox, yəni koli-titri aşağı olduqda müxtəlif
təmizləməüsullarından istifadə edilir.
Bakterioloci cəhətdən şübhəli su süzülmə, xlorlaşdırma və ultrabənövşəyi
təsir ilə təmizlənə bilir. Mikroorqanizmlərlə zəngin və bulanıq sular zəy,
alüminium-sulfat, dəmir-sulfat kimi koaqulyantlarla çökdürülürlər.
İçmək üçün çay və ya su hövzələrinin suyundan istifadə olunursa, belə su
müvafiq süzgəclərdən keçirilməlidir. Bu məqsədlə xüsusi təmizləyici qurğulardan
da istifadə olunur.
Sənayenin inkişafı iləəlaqədar olaraq istər şirin və istərsə də duzlu göllərə,
dənizlərə külli miqdarda sənaye və məişət çirkab suları daxil olur. Xüsusilə
göllərin çirklənmədən mühafizəsi ən vacib məsələdir. Burada iki cür çirklənmə
nəzərəçarpır: təbii və insan fəaliyyəti iləəlaqədar çirklənmələr.
Təbii çirklənmə həmişə baş verir və nisbətən az qorxuludur. Lakin insan
fəaliyyəti nəticəsində sulara daxil olan sənaye tullantıları, radioaktiv maddələr, neft
məhsulları, pestisidlər və s. suların daha zərərli çirklənməsinə səbəb olur. Ona görə
də son zamanlar su hövzələrini beləçirklənmədən qorumaq üçün öz-özünə bioloji
təmizlənmə prosesinə xüsusi diqqət verilir. Su hövzələrinin təmizlənməsini suda
yaşayan xırda orqanizmlərin fəaliyyəti ilə, oraya daxil olan çirkləndirici maddələri
oksidləşdirməklə təmin etmək olar. Deməli, öz-özünə təmizlənmə intensivliyi
suyun oksigenlə zənginliyindən, temperaturasından, ilin fəsillərindən və s. asılıdır.
Öz-özünə təmizlənmənin ilk mərhələsindəüzvi maddələrin parçalanma məhsulları
ilə qidalanan bakteriyalar, göbələklər və ibtidai su orqanizmləri iştirak edirlər.
110
Suyun tullantılarla zənginləşən üzvi, oksidləşməmiş mineral maddələrdən
təmizlənməsi prosesi aerob və anaerob mikroorqanizmlərlə gedir.
Aerob şəraitdə bu maddələrin parçalanma prosesi axıra kimi intensiv gedir,
nəticədə H
2
O, CO
2
, H
2
, nitrat və sulfatlar əmələ gəlir.
Anaerob şəraitdə isə proses zəif getdiyindən, su tədricən təmizlənir və alınan
aralıq məhsullar H
2
, ammonyak, kiçik molekullu yağ turşularından ibarət olur.
Bunlar da canlılar üçün zəhərlidir. Bunu nəzərə alaraq, çirkab sularının bioloji
təmizlənməsi torpaq sahələrində aparılır. Bu məqsədlə biosüzgəclər, aerosüzgəclər
və aerotenklər daha geniş tətbiq olunur.
Dostları ilə paylaş: |