Mübariz yusifov m IL Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

22

Nizamidə  azorbaycançılıq

Xəlifə 

əl-Müstəhzərin 

(1092-1118) 

vasitəçiliyi 

ilə

rəsmiləşdirildi.  Əlbəttə  ki,  Xəlifəyə  də  onun nüfuzu  altındakı 

torpaqlarda  böyük  və  güclü  bir  mərkəzləşmiş  dövlətin 

mövcudluğu  sərf  edə  bilməzdi.  İmperiyanın  bölünməsi  ilə 

Məlikşahın  oğlu  Börküyanq  soltan  elan  olundu.  İkinci  oğlu 

Məhəmməd  Təpər  Azərbaycan,  əl-Cəzirə  və  Diyarbəkrin 

məliki  oldu.  Üçüncü oğlu  Səncər isə Xorasan məliki  oldu.  Bu 

parçalanma 

daxili 

münaqişələrin 

başa 

çatması 

ilə

nəticələnmədi,  əksinə,  münaqişələr  getdikcə  daha  da 

kəskinləşməyə 

başladı. 

1160-cı 

ildən 

Atabəylər 

hakimiyyətinin  formalaşdırılması  baş  verdi.  Ancaq  Atabəylər 

dövründə  də  əvvəlki  vaxtlarda  olduğu  kimi  sabitlik  yox  idi. 

Ona  görə  onları  da  labüd  tənəzzül  gözləyirdi.  Nəticədə  onlar 

da  1221-ci  ildə  Azərbaycan  ərazisinə  təcavüz  edən  monqol­

lara qarşı dura bilmədilər və dövlətçilik süquta uğradı.1

Azərbaycanın tarixində baş verən bütün bu hadisələr və 

hakimiyyət  uğrundakı  çəkişmələr  mərkəzləşmiş  dövlət 

quruluşunun  yaradılmasına böyük bir maneçilik törədirdi.  Ona 

görə  də  ərəblər  dövründə  dövlətin  idarəçilik  sistemi  ərəb 

siyasətinə  tabe  edilirdi.  Cəlaləddin  özü  monqollardan  qaçmış 

olsa da Azərbaycanda yaranmış və ideoloji  cəhətdən milliliyə 

meylli  olmayan  qüvvələr  onun  da  qarşısında  duruş  gətirmək 

üçün  özlərində  qüvvə  tapa  bilmədilər.  Monqollar  dövründə 

isə  bütün  ölkənin  hər  yerində  ocaq  tüstüsü  yerinə  yaşayış 

məskənlərinin  od  tutub  yanması  baş  verdi.  Təkcə  Nizami 

dövründə  yox,  ondan  əvvəl  də  dövlətçilik  siyasətindəki 

pərakəndəlik milli birlik, həmrəylik və milli vətəndaşlıq ideo­

logiyasının  yaranmasını  nəinki  zərurətə  çevirdi,  əksinə,  belə 

bir  ideologiya  yaratmaq  təşəbbüsləri  sanki  beyinlərdən 

silinmişdi.  Ərazi bütövlüyü yox,  mərkəzləşdirilmiş dövlətçilik 

yox,  milli  şüurun  formalaşması  imkanlan  yox,  ideoloji  vahid­

lik yox,  xalqın birliyini  təcəssüm  etdirən  dil yox!  Belə  bir və­

ziyyətdə  mövcud  intellektual potensialın  da millilik  amalı yox 

idi.  İntellektual  potensial  mövcud  olsa  da  o Azərbaycana  yox,

1 Azərbaycan tarixi.  III-XIII əsrin I rübü.  II cild. Bakı, «Elm», 2007, s.  403-436.

23

---