Mövzu. Reproduktiv sağlamliq problemləRİ qender və demoqrafik problemləR
Yüklə 377,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Reproduktiv sağlamlığın sosial-tibbi və ekoloji problemləri
|
QENDER VƏ DEMOQRAFİK PROBLEMLƏR
▪ Reproduktiv sağlamlığın sosial-tibbi və ekoloji problemləri ▪
Ekoloji cəhətdən təmiz qida məhsulları. Təmiz su ilə təchizat problemi ▪
Müxtəlif ölkələrdə ailə planlaşdırılması proqramları. Kişi və qadınların asudə vaxtının təşkili
Elmi cəhətdən cins-insan biologiyasının amilidir. Hər bir insan anadan olarkən bioloji cəhətdən kişi və ya qadın cinsinə mənsub olur. Kişilər mayalandırır, qadınlar isə hamilə olur, öz uşaqlarını bətnində bəsləyir, dünyaya gətirir və süd verir. Sosial əlaqələr və münasibətlər, davranış və fəaliyyət sistemləri məhz bu bioloji fərq üzərində qurulur. Cinslərarası münasibətlərin geniş xarakterinin tədricən təkmilləşməsi – cəmiyyətin inkişaf yollarından biridir. Qender tədqiqatları ilkin formalaşma mərhələlərində fərdi və cinsi fərq problemlərinin gündəmə gətirilməsi ilə inkişaf edirdi. Qenderin “bioloji” və “sosial” şərhi uzun müddət bir-birinə qarşı qoyulurdu. Əgər bioloji cins məfhumu altında instinkt və reproduktiv seksuallıq başa düşülürdüsə, sosial cins konkret cinsə mənsub olan (qender) qrupun sosial statusunu göstərirdi. Qərb ölkələrində qadın azadlığına doğru ilkin feminist meyl, təbii olaraq, “bioloji” anlamdan (“təbiilik” funksiyası) xilas olmaq və “sosial” anlama (cəmiyyətdə yeni, sosial qadın reallığı) can atmaq arzusu ilə bağlı olmuşdur. Kifayət qədər tez-tez “bioloji” səciyyə ideoloji simvollarla əvəz olunurdu, reproduktiv bioloji model isə “sosial təkrar istehsal” modeli arxasında gizlədilirdi. Cinsin bioloji aspektindən fərqli olaraq, onun digər təbəqələrində – sosial və mədəni təbəqələrdə – digər orientasiyalar və məqsədlər ehtiva olunur. Bu elə təşkil edilmişdir ki, “kişi” və ya onun eyniliyi kimi müəyyən edilən hər şey pozitiv, deməli, həm də əhəmiyyətli və üstün sayılır. “Qadın” isə birmənalı şəkildə neqativ, ikinci dərəcəli və tabe olandır. Bu, heç də yalnız kişinin və kişi predikatının cəmiyyətdə hakim mövqe tutmasında təzahür etmir. Cinsi fenomen və anlayışla bağlı olmayan bir çox şeylər (təbiət və mədəniyyət, duyğu və rasionallıq, ilahilik və dünyəvilik) mövcud mədəni-simvolik sıra vasitəsi ilə “kişi” və “qadın” anlamlarına eyniləşdirilir. Beləliklə, cinsdən kənar anlayışlar içərisində ierarxiya, tabeçilik yaranır. Bununla, bir çox hadisə və anlayışlar “cins” və ya qender ahəngini alır. İctimai hadisələrin həqiqi başlanğıcının və ictimai hadisələrin sürətlə bir-birini əvəzlənməsinin qarşılıqlı təsirinin müasir formalarından biri cinsin mədəni-simvolik aspekti, daha doğrusu, kişi və qadın anlamlarının qarşılıqlı əlaqəsidir. Millətin kişi və qadın komponentlərinin təsvir edilməsi insanın şəxsiyyət kimi özünü onunla identifikasiya etməsinə, yəni dinamik komponent olmasına ciddi təsir göstərir. Milləti öz ailəsi kimi anlayan insan ona olan münasibətlərini valideynlərinə bəslədiyi hisslərlə eyniləşdirir. İnsanın harmoniya duyğusu, ata və ana başlanğıcının sintezi onun özü tərəfindən şərti olaraq qəbul edilirsə, ana təmələ olan münasibət labüddür. Birinci sevgi – heç də həmişə mərhəmətli olmayan ədalətdir, ikinci sevgi - heç də həmişə ədalətli olmayan mərhəmətdir. Bu iki növ sevgi modeli şəxsiyyət və millətin əlaqəsinə bağlanır. Bu isə, öz növbəsində, ixtiyari bir mədəniyyətin eyniliyini şərh etmək üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Milli eyniliyin əsasında zaman-məkan yanaşmasının müxtəlif anlayışları seçilə bilər, «kişi-qadın» müxalifətinin qütblərinin cazibəsi milli eyniliyin əsasının müxtəlif elementləri kimi nəzərdən keçirilir. Məkan maddiyyatla, təbiətlə, torpaqla, doğuluşla, «millətin beşiyi» ilə əlaqəsi olan qadın kimi təqdim olnuur. Zaman – bu kişi anlayışıdır. Sosial-mədəni cinslə əlaqə milli eyniliyin strukturunun digər elementini – «Biz» obrazını üzə çıxarır və bu hadisədə bu və ya digər millətin qadın qəlbi və kişi ruhu haqqında danışılır. Millətin yaşayış tərzinin hüdudunu qender koordinat müstəvisi ilə əlaqələndirsək onda onlar femin və maskulin kimi şərh oluna bilər. Milli xarakterdə qender aspekti təsəvvürlərini anlamaq üçün androsentrizm mədəniyyətin milli tipik nümayəndəsi kimi çox vaxt kişinin nəzərdə tutulması böyük əhəmiyyət kəsb edir: alman sistemliliyi, fransız zərifliyi, ingilis «sərtliyi» və s. Bütün bunlar qadın əlamətlərindən çox, kişi xüsusiyyətlərinin milli atributlarına aiddir. Daha bir aspekt bu və ya digər millətin eyniliyində qender xarakteristikasından istifadəsində onun Başqaları ilə qarşılıqlı münasibəti formasında təqdim olunur. Biz tez-tez «kişi Britaniyası» və ya «qadın Fransası» kimi müəyyənlikləri ilə qarşılaşırıq. Beləliklə, dünya cəmiyyətində millətin tarixində onun üçün müəyyən olunmuş missiyası, yeri, sosial-mədəni cinslə əlaqəsi onun mövcudluğunun mənası kimi başa düşülür.
Qender insan və onun mənsub olduğu konkret cəmiyyətin mədəniyyəti vasitəsi ilə sosiallaşması prosesində aşılanır. Bir çox mədəniyyətlərdə oğlanlarda tərbiyə olunan kişi keyfiyyətlərinin təzahürü onları kobud, qaba davranışa sövq edir. Eyni zamanda, qızlara özlərini yetkin qadın kimi aparmaq tövsiyə edilir. Uşaqlar anadan olduğu vaxtdan qenderə müraciət edir. Uşaqlar öz mühiti hüdudlarında qəbul edilmək, öz mühitinin bərabərhüquqlu üzvü olmaq üçün cəmiyyətdə özlərini necə aparmağı həyatlarının ilk məqamından başlayaraq öyrənirlər. Bu gün qender tədqiqatları həm kişilərin, həm də qadınların təbii təməlini təkzib etmir. Millətin sağlam genofondu – sivilizasiyanın qender gələcəyidir. Genofond – irsi kodların daşıyıcıları olan, bir- birindən fərqlənən genlərin müxtəlif formalarının (allel) nisbi kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin məcmusudur. Etnoslar və onların tarixi baxımdan bərpa edilməsi, yeni insan nəsillərinin yaranması yönümündə və elmin bir çox digər sahələrində aparılan elmi tədqiqatlar müxtəlif sosial və ekoloji situasiyalarda cəmiyyətin inkişafına yönəlmişdir. Bu gün məskunlaşma problemi ilə bağlı olan məsələlərin geniş spektri qender aspektində nəzərdən keçirilməlidir. 1974-cü ildə Buxarestdə (Rumıniya) dünyanın 140- dan çox ölkəsinin iştirakı ilə BMT-nin təşkil etdiyi məskunlaşmaya dair ümumdünya konfransı keçirilmişdir. Konfransın yekun sənədləri əsasında əhali artımı sahəsində Ümumdünya fəaliyyət planı qəbul edilmişdir. Konfransda nəzərdən keçirilən əsas problemlər aşağıdakılar idi: əhali və ailə planlaşdırılması problemləri, sabit iqtisadi və sosial inkişaf, gələcəyə dair fikir və perspektivlər, resurslar və ətraf mühit. Bu sahədə atılmış ən mühüm addımlardan biri 1997-ci ildə İstanbulda keçirilən “Habitat” Beynəlxalq konfransı olmuşdur. Bu forumda məskunlaşmanın müasir aspektləri, o cümlədən yaş strukturu ilə bağlı olan geniş problemlər dairəsi diqqət mərkəzində olmuşdur. Demoqrafların fikrincə, yaş meyarı əhalinin təkrar istehsalının xüsusiyyət və dinamikasından birbaşa asılıdır. Müharibələr, etnik münaqişələr və miqrasiyalar buna ciddi təsir göstərir. Müasir demoqrafiya həm də qender aspektindən əhalinin cins tərkibi problemini də nəzərdən keçirir. Son 50 ildə sosial cəmiyyətin demoqrafik strukturunda ciddi dəyişikliklər baş vermişdir. Tibbi texnika və texnologiyanın gur inkişafı ilə bərabər insanların şüurunda müsbət irəliləyişlər də nəzərə çarpır. Bu addımlar fəal olduqca, bəşəriyyət özünün uzunömürlülüyü haqqında düşünür. Demoqrafların tədqiqatları bizim müasirlərimizin bəşər tarixində ən uzunömürlü sivilizasiya olduğunu göstərir. Müxtəlif xəstəlik və epidemiyalar tədricən arxada qalmış, insanlar ən müxtəlif müalicə üsulları əldə etmişlər. Bir çox xəstəlikləri, o cümlədən qadın xəstəliklərini müəyyən etməyə imkan verən elmi-tibbi metodikalar həkimlərin tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Eyni zamanda, qadın ailənin həyat strukturunda yeniliklərlə qarşılaşmışdır. Ənənəvi çoxuşaqlı ailələr azsaylı ailələr ilə əvəz olunmuşdur ki, burada həm ata, həm də ana ailənin təminatçısı rolunda çıxış edir. Müasir qadın sabit, inkişaf etmiş cəmiyyətin fəal qurucusudur. Nəticədə, üzərinə düşən məsuliyyət çoxaldıqca, qadının sağlamlığı üçün risk potensialı artır. Müasir qadın öz cəmiyyətində yeni keyfiyyətləri ilə təmsil edilir. O, bütün ictimai proseslərdə və siyasi fəaliyyətdə iştirak edir. Məhz buna görə onun mövcud dəyişikliklərə yaradıcı adaptasiyası bir çox dəyərlərin yeniləşməsinə gətirib çıxarır. Qadın öz sağlamlığı, öz anatomiya və fiziologiyası haqqında geniş məlumatlı olduqca, o, “həkim-pasient” mütərəqqi dialoqunda daha tələbkar olur. Müasir qadın öz sağlamlığına aid olan müəmmaları aydınlaşdırmaq istəyir. O, Yaradan tərəfindən ona bəxş edilmiş xüsusiyyətləri daha çox dərk edir. Bu gün qadın həkimə kor-koranə tabe olmaq istəmir. O, həkimə məsləhətçi, müəllim, hətta detektiv kimi yanaşır, lakin son qəti sözünü o özü deməyə çalışır. Qadının özünə belə əminliyinin səbəbi – yüksək texnologiyalar və elmin nailiyyətləri barədə əldə etdiyi biliklər, tibbi preparatlar, mammoqrafiya, ultrasəs müayinəsi, exoqrafiya və bir sıra başqa mükəmməl aparatlardır. Bütün bunlar qadına yalnız öz sağlamlığı barədə deyil, həm də dünyaya gətirməli olduğu uşağın sağlamlığı haqqında düşünməyə imkan verir. Qadınların və bütövlükdə cəmiyyətin sağlamlıq göstəricilərindən biri olan reproduktiv sistemin normal funksional vəziyyətini nəzərdən keçirərkən, ictimai münasibətlərin müasir səviyyəsində reproduksiyanın pozulmasını təhlükə hesab etmək lazımdır, çünki bunu bilmədən sağlam nəsillərin yaranması mümkün deyil. İnsanın reproduktiv funksiyası həyatın intim tərəfi ilə bağlıdır ki, bunun da xarakteri həm orqanizmin anadangəlmə xüsusiyyətləri, həm də milli, mədəni və dini adətlərin, həmçinin sosial-iqtisadi amillərin təsiri altında formalaşan və sonradan qazanılmış əlamətlərlə müəyyən edilir.
Məhz onlar, reproduksiyanın effektlivliyini şərtləndirir, bunun əhəmiyyəti populyasiya və genefondun qorunub saxlanılmasındadır. Qadınların reproduktiv sağlamlığı onların reproduktiv yaşı ilə müəyyən edilir, çünki qadınların reproduktiv yaşı, doğulan uşaqlar və doğum əmsalı arasında müəyyən uyğunluq yaradır. Jəmiyyətdə reproduktiv yaşlı qadınlar çox olduqca, gələcəyə və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafına inam artır. Bu gün dünyanın bir çox ölkələrində qadınların sağlamlığının qorunması problemi sabit inkişafın prioritet istiqamətidir. Məsələn, ABŞ-da 2 il ərzində reproduktiv əməliyyatların göstəricisi 27% artmışdır. ABŞ-ın xəstəlikləri müşahidə və profilaktika Mərkəzinin məlumatına görə bu ölkədə reproduktiv texnologiyaların miqdarının artmasına çoxsaylı tibbi müəssisələrinin nailiyyəti kimi baxmaq olar. Əgər 1996-cı ildə ABŞ-da bu profil üzrə 330 tibb mərkəzi var idisə, 1998-ci ildə bu göstərici 390-a qədər artmışdır, bununla da artım tendensiyası müşahidə olunmuşdur. ABŞ Reproduktiv Texnologiyalar Jəmiyyətinin prezidenti Jem Qrifonun fikrincə, “…onların çox sürətlə artan populyarlığı daha çox sayda insanların valideyn olmaq arzusu ilə bağlıdır. Bir çoxları riskə getməyə belə razıdırlar”. Müasir dövrün artım tendensiyalarından biri də ekstrakorporal metodun tətbiq edilməsidir. İki və daha çox uşaq istəyən amerikalıların da sayı artır. 2000-ci ildə ABŞ-da doğum sayının göstəricisi 3% artmışdır. Bununla yanaşı, risk qrupuna aid olan pasiyentlərdə siqaret, alkoqol və narkotik maddələr kimi atributların istifadəsi azalmışdır. Müasir dövrdə dünyanın demoqrafik vəziyyət mürəkkəb ikili xarakter ilə izah edilir: ▪
Avropa və Şimali Amerika ölkələrində doğum sayının və əhalinin artım tempinin kəskin şəkildə aşağı düşməsi və əhalinin qocalması; ▪
ana və uşaqların xəstəlik və ölüm göstəricilərinin yüksək olması. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə yüksək fertillik, doğum sayı və bununla yanaşı xüsusilə yeniyetmələr arasında ana və perinatal xəstəlik və ölüm hallarının yüksək göstəriciləri, həmçinin somatik, ginekoloji və cinsi yolla ötürülən xəstəliklərin yoluxma göstəricinin yüksək olmasına təsir edən reproduktiv sağlamlığın aşağı səviyyəsi gənc nəslin reproduktiv sağlamlığının yaxşılaşdırılmasını prioritet problem kimi əvvəlcədən müəyyən edir. Asiya, Afrika, Latın Amerikasının inkişaf etməkdə olan ölkələrində, həmçinin MDB məkanında və Şərqi Avropa dövlətlərində gənc əhalinin reproduktiv sağlamlıqla bağlı informasiya sahəsində tələbatlarının ödənilməsi labüddür. Mövcud sosial-iqtisadi şərait onları daha da ciddiləşdirir, bu isə yeniyetmə fertilliyi, ana və perinatal ölümün, cinsi yolla ötürülən xəstəliklərin, ginekoloji və somatik xəstələnmələrin, zərərli vərdişlərin səviyyəsinin aşağı salınması və profilaktikası üzrə təcili tədbirlərin görülməsini tələb edir. Digər regionlara nisbətən seksual inqilabın daha erkən baş verdiyi Qərbi Avropa ölkələrində gənc əhalinin müasir nəsli yalnız inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayan həmyaşıdları ilə deyil, həm də öz valideynləri ilə müqayisədə reproduktiv sağlamlıq baxımından daha yüksək fəallığı ilə xarakterizə edilir. Bu, həmin ölkələrdə dövlət səviyyəsində müvafiq problemlərin effektiv həlli strategiyasının işlənib hazırlanması ilə, ailə planlaşdırılması xidməti üzrə təşkilatların yalnız tədris müəssisələrində deyil, həm də kütləvi informasiya vasitəsində mütəmadi fəaliyyəti ilə, seksual maarifləndirmənin yüksək keyfiyyətinin təmin olunması ilə izah edilir. Aparılan iş nəticəsində Qərbi Avropa ölkələrində doğum sayının tənzim edilməsi metodlarından istifadə səviyyəsi 52-75% arasında tərəddüd edir, yeniyetmə fertilliyinin və cinsi yolla ötürülən xəstəliklərin səviyyəsi isə ildən-ilə azalır. Buna görə də, seksual maarifləndirmə və ailə planlaşdırılması sosial inkişafın, insan amilinin və təbiət resurslarının yaxşı vəziyyətinin ən mühüm elementidir. Reproduktiv sağlamlıq – cinsi inkişaf və ginekoloji inkişaf məfhumlarından daha geniş anlayışdır. O, cinsi, fiziki, psixoseksual, psixososial inkişafın somatik və psixoloji sağlamlığının ahəngini və tarazlığını ehtiva edir. Cinsindən, irqindən, yaşından və dinindən asılı olmayaraq, hər bir insanın reproduktiv və sosial sağlamlıq hüququ var. Bizim respublikamızda da, əhalinin reproduktiv sağlamlığının müdafiəsi üzrə 24 mərkəz fəaliyyət göstərir ki, burada qadın orqanizminə ekoloji amillərin təsiri öyrənilir. Bu mərkəzlər BMT-nin Əhali fondunun maliyyə yardımı ilə həyata keçirilən Azərbaycanın Səhiyyə Nazirliyinin ailə və reproduktiv sağlamlığın planldaşdırılması üzrə proqramı çərçivəsində yaradılmışlar. 26 iyul 1997-ci ildə qəbul edilmiş “Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında” Qanunun qəbul edilməsi bu istiqamətdə atılmış mühüm addım oldu. Əhalinin sağlamlığının
qorunması siyasi, iqtisadi, hüquqi, tibbi və sanitariya-gigiyena tədbirləri kompleksindən ibarətdir. Bu qanuna əsasən, cinsi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, respublikamızın hər bir vətəndaşı öz sağlamlığının qayğısına qalmaq hüququnu qazanır. Həmçinin bu qanunda əhalinin reproduktiv sağlamlığı probleminə həsr olunmuş xüsusi bölmələr var. Əhalinin reproduktiv sağlamlığı ilə bağlı bir çox məsələlər beynəlxalq hüquq normalarına və respublika konstitusiyasına əsasən 6 mart 2000-ci il tarixində qəbul edildmiş və ailədə bərabərliyi təmin edən Azərbaycan respublikasının ailə-nigah məsəlləsində işıqlandırılmışdır. Bu gün Azərbaycanda qadınların sağlamlığı ilə bağlı olan bir sıra problemlər mövcuddur. Çətin həyat şəraiti, həddindən artıq məşğulluq və digər hadisələr nəticəsində qadınların orqanizmində zəifləmə müşahidə olunur ki, bu da bədxassəli şişlərin yaranmasına gətirib çıxarır, uşaq doğmaq qabiliyyətini aşağı salır, bəzən əlil və xəstə uşaqlar dünyaya gəlir. Uşaq salma, sonsuzluq, xəstə uşaqların doğulması ər və onun qohumları tərəfindən qadının ittiham olunmasına səbəb olur, bu isə psixoloji stresslərə, depressiyalara gətirib çıxarır. Nəticədə, qender assimetriyası güclənir. Bu gün bizim ölkədə tibbi-ekoloji vəziyyətdən danışarkən respublikada yaranmış situasiyaya əsas təsir göstərən amilləri qeyd etmək lazımdır. Bu, hər şeydən əvvəl, Qarabağ ətrafında 1988-ci ildən cərəyan edən hərbi-siyasi hadisələrdir. Reproduktiv yaşlı kişi əhalisinin çoxsaylı itkisi və əlil olması Azərbaycanda təbii artım göstəricilərinin azalmasına təsir etmişdir. Qərb bölgələrindən olan miqrantların böyük axını, keçid dövrünün iqtisadi çətinlikləri, kişilərin iş axtarmaq məqsədi ilə xaricə getməsi qadınları cəmiyyətin əsas işçi qüvvəsinə çevirmişdir. Üstəlik ailə ocağının qorunub saxlanılması və uşaqların tərbiyəsi üçün ənənəvi məsuliyyət qadınların sosial vəziyyətini ağırlaşdırır. Bu gün azərbaycanlı qadın yalnız çoxəsrlik adətləri qoruyub saxlamır, o həm də xarici dillərdə sərbəst danışır, ən müasir texnologiyalardan istifadə edir, öz uşaqlarını Qərb mədəniyyətinə cəlb edir. Bununla belə, sosial və mədəni xidmət sferası həmişə onun intellektual səviyyəsinə uyğun gəlmir və o, bəzən adi təsadüflərdən mühafizə edilmir. Daim artan psixo-emosional pressinq və fiziki gərginlik şəraitində qadın orqanizmi həm də zərərli ekoloji amillərin mənfi təsirinə məruz qalır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına (41-ci maddə) əsasən, hər bir vətəndaşa öz sağlamlığını qorumaq və tibbi yardım almaq huququ verilmişdir. Bundan başqa, hər bir qadının dünyaya uşaq gətirməsi ilə əlaqədar olaraq öz sağlamlığını qorumaq hüququ var. Əsas Qanuna əsasən hər bir vətəndaşa pulsuz tibbi yardım göstərmək məqsədi ilə respublikada xəstəxana və müalicə ocaqları sistemi yaradılmışdır, uşaq və qadın müalicə mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, tibbi müəssisələrin heyətinin 2/3 hissəsini qadınlar təşkil edir. Azərbaycanda dünya şöhrətli həkimlər – akademik Zərifə xanım Əliyeva, professorlar Minə xanım Davatdarova, Umnisə xanım Musabəyova, Səyalı xanım Tağıyeva və başqaları öz dövrünün ən görkəmli səhiyyə xadimləri olmuşlar. Onlar Azərbaycanın elmi elitasının parlaq nümayəndələri olmaqla yanaşı, öz akademik məktəbələrini yaratmışlar. Bizim ölkəmizdə səhiyyə iqtisadiyyatın elə bir sahəsidir ki, burada qadınların üstünlüyü, müəyyən mənada, qender asimmetriyası kimi xarakterizə olunur: respublikanın tibb heyətinin 74,4%-i qadınlardır. Respublikamızda 30 min ixtisaslı həkimdən 56,2%-i qadındır. Orta tibb heyəti işçiləri arasında bu göstərici daha yüksəkdir – 90%. Adı çəkilən sahədə rəhbər işçilərin də göstəricisi yüksəkdir – 30%-dən çox. Bu səbəbdən qender icmalı iki aspektdə aparılır – qadın – səhiyyə tədqiqatlarının obyekti kimi, qadın – səhiyyə tədqiqatlarının subyekti kimi (qadınların fəaliyyət sferası). Bütövlükdə, respublikanın hər 10 min sakininə 36 həkim və 90 xəstəxana çarpayısı düşür. Müasir vaxtda Azərbaycan Səhiyyə Nazirliyi UNİSEF ilə birlikdə ilkin tibbi islahat aparır. Dünya Bankının böyük köməyi çox əhəmiyyətlidir. Mütəmadi olaraq, malyariya və zoba qarşı profilaktik aksiyalar keçirilir, QİÇS-lə mübarizə sahəsində təşviqat işi aparılır. (B., UNDP, 1999) Əhalinin sağlamlığının tibbi-ekoloji aspektlərinin müəyyənləşdirilməsi və orta xronoloji göstəricilərinin nəzərdən keçirilməsi zamanı aşkar edilmişdir ki, Azərbaycanda ümumi xəstələnmə dərəcəsinin ən az miqdarı Abşeron yarımadasının və Mərkəzi Aranın, həmçinin Quba-Xaçmaz regionunun payına düşür. Tənəffüs orqanlarının xəstəlikləri (xüsusilə, respublikanın ən iri sənaye mərkəzləri olan Bakı və Sumqayıtda), zədələnmə və zəhərlənmə, anadangəlmə anomaliyalar, dəri və dərialtı hüceyrələrin xəstəliyi daha geniş yayılmışdır. Hemofiliya və talassemiya kimi qan xəstəlikləri qohumlararası nigahların ənənəvi olması ilə izah olunur.
Ətraf mühitin vəziyyətinin gərginləşməsi kontakt reaksiyalardan (allergiya, zəhərlənmə) əlavə, qadınların immun sisteminə təsir edir, onların sağlamlığını zəiflədir və reproduktiv fəaliyyətində əvvəlcədən bilinməyən nəticələrə gətirib çıxarır. Zərərli ekoloji amillər (radioaktiv maddələr, bioloji sintez maddələri ayrılııb atmosferə daxil olan kimyəvi birləşmələri, qida əlavələri və s.) təbiətə kanserogen, mutagen və teratogen təsir göstərirlər. Kimyəvi reagentlərdən, xüsusilə məişətdə sintetik aktiv maddələrdən həddindən artıq istifadə edilməsi ciddi məsələdir. Məişət kimyasının bu maddələr kateqoriyası aller-gik təsirdən başqa, müxtəlif sahələrdə təzahür edir. Bu yalnız bizim respublikamızda deyil, dünyanın başqa yerlərində də müşahidə edilir. Kimyəvi preparatlar və onların törəmələri çox vaxt, sahillərində iri urbanizasiya regionları yerləşən hövzələrə axıdılır. Əksər hallarda, kimyəvi təsirlər mikrobioloji səviyyədə üzvi çirkləndiricilərlə də əlaqələnə bilər. Bir çox hallarda, bu, gündəlik su təminatı problemi ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, Avropanın ən “qaynar” nöqtələri Aralıq dənizinin sahillərində yerləşir. Onların ərazisi əksər hallarda daha çox çirklənmiş sahələrə təsadüf edir. Müasir problemlərin xeyli hissəsi patogen və digər xəstəlik törədən mikroorqanizmlərlə bağlıdır. Onlar kanalizasiya sistemləri vasitəsi ilə suya düşərək, əhalinin xəstələnmə riskinin artmasına şərait yaradır. İqlim şəraitinin komfortluğu burada dünya turizminin 1/3 hissənin cəmləşməsinə zəmin yaradır. Çimərlik mövsümünün uzunmüddətli olması və çimərliklərdə həddindən artıq rekreantın istirahət etməsi, Şərqi Avropa kurortları ilə müqayisədə burada xəstəliklərin daha geniş yayılmasına gətirib çıxarır. Ağır metalları və kimyəvi preparatları bioakkumulyasiya edən balıq və dəniz bitkiləri ilə zəhərlənmələr də az əhəmiyyət daşımır. Dünya praktikasında Yaponiya şəhərlərinin faciəsi məlumdur ki, burada ağır metallar, xüsusilə civə və qur-ğuşun Minimata buxtasında həddindən artıq toplanan vaxt yalnız bu su hövzəsinin canlıları ilə qidalanan əhali kütləvi zəhərlənməyə məruz qalmışdır. Bizim respublikanın Simqayıt zonası xüsusi təhlükə obyekti sayılır ki, onun da akvatoriyası yaxın zamanlara qədər ağır metalların, xüsusilə civənin rekord göstəricisi ilə fərqlənirdi. Son illər Sumqayıtın ekoloji reabilitasiyası proqramı səmərəli şəkildə həyata keçirilir ki, burada qadınlar – öz şəhərinin sabit gələcəyində maraqlı olan ekoloqlar, kimyaçılar, həkimlər, pedaqoqlar da iştirak edirlər (B., UNDP, 1999). Bütövlükdə, ətraf mühitin zərərli amilləri ikili təzahür edə bilər: bir tərəfdən, onlar mutasiyaların yaranmasına səbəb olur (mutagen effekt), digər tərəfdən, onlar irsiyyəti dəyişdirə bilirlər (ekogenetik effekt). Bəzən mutasiya proseslərinin dərhal meydana çıxması və aşkarlanması uzun müddət davam edir. Övladsız nigahlar, ağır keçən hamiləlik, spontan abortlar, ölü doğulmuş uşaqlar və anadangəlmə qüsurlara malik uşaqların doğulması bunun nəticəsidir. Məsələn, 1999-cu ildə kimya sənayesinin mərkəzi olan Sumqayıtda perinatal ölüm hallarının, anensefaliya, çənə-üz uyğunsuzluğu və digər çoxsaylı pozuntuların 50%-ni inkişaf qüsurları təşkil edir. Aparılan tədqiqatlarda bir il ərzində doğulan uşaqlarda anadangəlmə qüsurların müəyyən faizi göstərilmişdir (3%-dən çox). Ərazisində indiyə kimi Sovet dövrünün qapalı hərbi obyekti yerləşən Qəbələ rayonu ekoloji cəhətdən əlverişsiz region hesab edilir (radiolokasiya qurğusunun mövcudluğu səbəbindən). Perinatal ölüm, uşaqlarda anadangəlmə qüsurların olması, bir yaşına kimi uşaqların yüksək xəstələnmə göstəriciləri bunu sübut edir. Ölkənin yod kəsiri hiss olunan bəzi regionlarında qadın orqanizminə və gələcək uşaqların sağlamlığına mənfi təsir müşahidə edilir. Bundan başqa, yodun çatışmazlığı qadınlarda hamiləliyin çətinləşməsinə, doğuş vaxtı uşaqlarda endemik kretinizmin yaranmasına, fiziki və əqli cəhətdən zəif inkişaf etmiş uşaqların doğulmasına səbəb olur. Başqa bir misal. Jivənin alkil birləşmələri dəniz heyvanlarının orqanizmində toplanır ki, bu da qida məhsulu kimi onlardan istifadə edən insanların zəhərlənməsinə gətirib çıxarır. Digər ağır metalların (qurğuşun, sink) da qadın orqanizminə mənfi təsirinə dair faktlar var. Neft-qaz istehsalının inkişaf etdiyi regionlarda səciyyəvi olan “çirkli” gölməçələri, həmçinin onların səthində qabarcıqların və dibində çöküntülərin yaranmasını ən ağır ekoloji problemlərə aid etmək olar. Belə ki, neft-qaz “qabarcıqlarında” radionukleidlərin mövcudluğu suyun radioaktivliyini artırır. Ekoloji tarazlığın saxlanılmasına dair problemlər aktual məsələlər kateqoriyasına aiddir. Neft və qaz yataqlarının axtarışı ilə bağlı bir sıra məsələlərdən əlavə, Xəzər dənizinin səviyyə tərəddüdlərinin nəticəsi olan sosial və təsərrüfat problemlər də yaranır. Məsələn, Lənkəran və Salyan rayonlarında Xəzər dənizinin səviyyəsinin qalxması nəticəsində yüzlərlə hektar sahə su altında qalmışdır. Bu zaman ətraf ərazilərdə suyun kimyəvi tərkibi kəskin dəyişmiş, səthi buxarlanma artmış, rütubətlik çoxalmış, bu isə, insanların sağlamlığına ziyanlı təsir göstərmişdir.
Reproduktiv sağlamlıq problemləri insan ekologiyası anlayışı ilə sıx bağlıdır. İnsan ekologiyası haqqında tezis təbiətdə bioloji başlanğıc ideyasından götürülmüşdür. Təbiət və cəmiyyət bir-biri ilə sıx surətdə qarşılıqı əlaqədədir. Onlar qarşılıqlı şəkildə bir-birindən asılıdırsa, onda insanın ekoloji problemləri, əhalinin sağlamlıq, o cümlədən, reproduktiv sağlamlıq problemləri davamlı inkişafın prioritet istiqamətləridir.
Yüklə 377,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|