Mövzu Kursun tədqiqat obyekti, predmeti və vəzifələri Plan: «Ağac emalı sənayesinin iqtisadiyyatı»
Yüklə 102,77 Kb.
|
|
Kursun məzmunu və vəzifələri
«Ağac emalı sənayesinin iqtisadiyyatı» kursu «Ümumi iqtisadiyyat» və «Müəssisə iqtisadiyyatı və idarə edilməsi» istiqamətlərinin bütün ixtisaslarından iqtisadçı magistr təhsil səviyyəsi üzrə iqtisadçı kadr hazırlığı prosesində tədris olunan əsas fənlərdən biridir. Kursun tədrisində əsas məqsəd iqtisadçı-magistrlara bazar münasibətləri şəraitində müəssisələrin iqtisadiyyatının bütün məsələləri haqqında zəruri bilikləri verməkdir. Oxuculara təqdim olunan bu kursun məzmunu və quruluşu müəssisələrin iqtisadiyyatı ilə bağlı proseslərin qarşılıqlı əlaqə və asılılığı nəzərə alınmaqla məntiqi ardıcıllıqla qurulmuşdur. Kursun vəzifələrindən biri istehsalın idarə olunması və xüsusilə, iqtisadi və hüquqi islahatlardan irəli gələn vəzifələrlə əlaqədar olaraq idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi, dövlətin müəssisə iqtisadiyyatına dair tənzimlənmə tədbirləri və s. bu kimi məsələləri öyrənməkdir. «Ağac emalı sənayesinin iqtisadiyyatı» kursunun tədrisində məqsəd tələbələri bazar iqtisadiyyatının ümumi qanunauyğunluqlarının müəssisədə təzahürü xüsusiyyətləri və onun fəaliyyətinə təsiri formaları, təsərrüfat tədbirlərinin həyata keçirilməsinin konkret yolları, texniki, texnoloji və iqtisadi siyasətin planlaşdırılıması, istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi metodologiyası, habelə idarəetmə qərarlarının əsaslandırılması metodları sahəsində təcrübədə təsdiqini tapmış biliklərlə silahlandırmaqdır. Mühazirə2 Mövzu2.«Ağacemalısənayesininiqtisadiyyatı»nınistehsalmüəssisələri milliiqtisadiyyatınəsasıdır Plan: 1.İstehsalmüəssisələrininmahiyyətivəvəzifələri 2.Müəssisənintəşkilatı-hüquqiformaları 3.Müəssisələrinnövlərivətəsnifatı 4.Müəssisələrinquruluşuvəonumüəyyənedənamillər 5.Müəssisəninyaradılmasıvələğvi 1.İstehsalmüəssisələrininmahiyyətivəvəzifələri Bazariqtisadiyyatışəraitindəiqtisadifəaliyyətinidarəolunması,əsasən,müəssisələrdə qəbuledilənfərdiqərarlarınköməyiiləhəyatakeçirilir.Müəssisədəqarşıyaqoyulmuş məqsədlərəvəmövcudşəraitəuyğunolaraq–məhdudistehsalresurslarındanoptimal istifadəolunmaqyoluiləcəmiyyətintələbatlarının ödənilməsinintexniki,iqtisadi,maliyyəvəs.məsələlərihəlledilir. Qeydetməklazımdırki,müasirdövrüntəsərrüfatpraktikasındavəiqtisadiədəbiyyatda "firma"(italyansözüolub«imza»mənasınıverir)və"müəssisə"məfhumlarındangeniş istifadəedilirvəbəzəndəonlarsinonimkimiqəbulolunurlar. «Firma»ilə«müəssisə»ninsinonim kimiqəbuledilməsininəsassəbəbibirçoxhallarda onun(firmanın)birmüəssisədənibarətolmasıdır.Lakinfirma–özündəeynivəyamüxtəlif profillibirneçəmüəssisənibirləşdirməkləistehsalvəkommersiyafəaliyyətiiləməşğulolan iqtisadisubyektdir.Müəssisəninfirmaadıalmasıüçünonunvasitəçilərlədeyil,özünün birbaşabazaraçıxışıəsasşərtdir. Firmalaristehsallayanaşıdigərbaşqasahələrdədə–ticarət,nəqliyyat,bank,auditorvə s.yaranırvəmüvəffəqiyyətləfəaliyyətgöstərirlər. İstehsalmüəssisələrinin birləşmə formalarına görə firmaların aşağıdakınövləri fəaliyyətgöstərirlər. 1. Məhsulununiqtisaditəyinatıeyniolanmüəssisələribirləşdirməkləyaradılan vəfəaliyyətgöstərənfirmalar. 2. Təkraristehsalınmüxtəlifmərhələlərinəmənsubmüəssisələrinbirliyi. 3. Müxtəlifsahələrin müəssisələriniözündə birləşdirən firmalar.Buna misal olaraqmebelməmulatları,tikintimaterialları,tədrismaterialıistehsallarıvəs.firmaları göstərməkolar. Firmamüəyyənmülkiyyətəvəhüquqişəxssəlahiyyətlərinəmalik,məqsədimənfəət əldəetməkolanbirvəyabirneçəmüəssisədənibarətolan,məhsulunistehsalıvə satışınıidarə edən təşkilati-təsərrüfatvahididir.Firma,müəssisədən fərqliolaraq bazarınilkinhəlqəsidirvəbazardaqiymətsiyasətiniməhzohəyatakeçirir,rəqabət mübarizəsiniaparır,mənfəətinbölüşdürülməsindəiştirakedir. Firmaya daxilolan müəssisələrin idarə olunması,onların inkişafistiqamətlərionun (firmanın)idarəətməorqanlarıtərəfindənhəyatakeçirilir. Müəssisəisə,əvvəllərqeydolunduğukimi,ölkəiqtisadiyyatınınilkinhəlqəsiolub, müəyyənmülkiyyətəvəkolləktivəməyəəsaslanan,ictimaitələbatı ödəməkvəmənfəətəldəetməkməqsədiləməhsulistehsaledən,işvəxidmətlər göstərən,İstehsal-texniki,təşkilativəiqtisadivəhdətəmalikolan,hüquqişəxsstatuslu istehsal-təsərrüfatvahididir. Müəssisəninhüquqişəxssəlahiyyətlərinəmalikolmasıodəməkdirki,o,müstəqil balansamalikolmaqla,bankdahesabaçavəhesablaşmaəməliyyatlarıaparabilər,digər 2 müəssisə,təşkilatvəidarələr,həmçininayrı-ayrıfizikişəxslərləmüqaviləmünasibətlərinə girəbilər. Müəssisəhüquqişəxskimiiştirakçılarınıntərkibindənasılıolmayaraq,prinsipcə,müddətsiz mövcudolur,ayrı-ayrıiştirakçılarınıniradələriiləüst-üstədüşməyən,müstəqiliradəyəvə iştirakçılarınınmülkiyyətindənfərqliolan,xüsusiləşmişmülkiyyətəmalikolur,özəmlakıilə özöhdəliklərinəgörəmüstəqilməsuliyyətdaşıyır,özadındanəqdlərbağlayır. Müəssisə onun təsisçilərinin mülkiyyətindən fərqliolan xüsusiləşmiş əmlaka malikdirvəbununəmələgəlməsimənbələriaşağıdakılardır: –təsisçilərin pulvəmaddipayları;– məhsulsatışından,görülən işlərdən,göstərilən xidmətlərdənvəhabelətəsərrüfatfəaliyyətinindigərnövlərindənalınangəlirlər; –qiymətlikağızlarınsatışındanəldəediləngəlirlər;–bankkrəditlərivədigərkrəditlər;– kapitalqoyuluşuvəbüdcedəndotasiyalar;–hüquqivəfizikişəxslərinəvəzsizvərdikləri vəsaitlər;–digərmənbələrdəndaxilolanvəsaitlər. Müəssisədəİstehsal-təsərrüfatfəaliyyətininhəyatakeçirilməsiməhdudmiqdarda İstehsalrəsurslarından istifadəyə dairqərarların qəbuledilməsiilə əlaqədardır. Qərarlarınqəbulusəmərəlilikprinsipinəcavabvərməli,müəssisəninfəaliyyətinətəsir göstərənbütünamillərinəzərəalmalıvəqarşıyaqoyulmuşməqsədlərəuyğunolmalıdır. Müəssisədə İstehsal-təsərrüfatfəaliyyətiilə əlaqədarqərarların qəbul edilməsindəüçamilinnəzərəalınmasızəruridir: a)məqsədlər(məqsədlərsistəmi);b)altərnativlər(səçim imkanları);c)xaricimühitin şərtləri.Müəssisənin İstehsal-təsərrüfatfəaliyyətinin qarşısında duran məqsədlər, qərarlarınqəbuledilməsiiləəldəolunmasıarzuedilənsonnəticələriözündəəksətdirir. Qeydetməklazımdırki,ümumiyyətlə– fikrinməhdudmənasında– müəssisənin yaradılmasınınəsasməqsədionuntəsisçilərininmaddimaraqlarıdır,onlarınrifahhalının yaxşılaşdırılmasıdır.Bu isə mənfəətin maksimumlaşdırılmasıilə bağlıolduğundan, müəssisənin İstehsal-təsərrüfat fəaliyyəti, bütün hallarda, həmin məqsədin rəallaşdırılmasınayönəldilir.Ələbunagörədəmənfəətinmaksimumlaşdırılmasıxüsusi sahibkarlığınəsashərəkətvəricimotividir,onun «lokomotividir». Bu məqsədlə müəssisələrin qarşısında konkrətvəzifələrqoyulurvə bunlara aşağıdakılaraiddirlər: –ənazxərclədahayüksəkiqtisadinəticələrəldəetmək; – buraxılacaq məhsulların kəyfiyyətini mütəmadi olaraq yaxşılaşdırmaq və onun rəqabətqabiliyyətini artırmaq,yəninövməhsullarınhazırlanmasınıvəmənimsənilməsinitəminetmək; –əməkməhsulldarlığınınyüksəldilməsinəvəfondverimininartırılmasınanailolmaq; –– elmicəhətdən əsaslandırılmış normativvə normalarıişləyib hazırlamaq və ümumiyyətlə,normalaşdırmaişlərinitəkmilləşdirmək; –istəhlakçılarınsifarişlərininvaxtındavətələbolunankəyfiyyətdəyərinəyətirilməsini təminetməküçünzəruritəşkilati-texniki,iqtisadivədigərtədbirləriişləyibhazırlamaqvə onlarıhəyatakeçirmək; – müəssisəninrentabəlliişləməsinə,material-enerji,əməkvəmaliyyərəsurslarından səmərəliistifadəetməkləməhsulun(işin,xidmətin)mayadəyərininaşağısalınmasınanail olmaq; – əməkkolləktivininişşəraitiniyaxşılaşdırmaqvəsosialqəbildənolanməsələlərinhəlli üçüntədbirlərişləyibhazırlamaqvəbunlarırəalizəetməkvəs. Müəssisənindaxilimühitinionunistehsalpotənsialımüəyyənədir.İstehsalpotənsialı yaradıcıxüsusiyyətəmalikfəaliyyətləməşğulolmaqüçünmüəssisəninsərəncamındaolan rəsursların məcmusudur.Bu rəsursların kəmiyyətvə kəyfiyyətparamətrləri,həmçinin onlarınmüvafiqnisbətdəqarşılıqlıintəqrasiyasımüəssisəninİstehsalimkanınımüəyyən 3 ədir. Müəssisədə informasiya öz tərkibinə görə kommersiya, texniki və opərativ informasiyalardanibarətolur.Kommersiyainformasiyasıməhsulunrəallaşdırıl-masıvə İstehsalxərclərinə aid olan məlumatlarıəks ətdirirsə,texnikiinformasiya məhsulun xaraktəristikasıvəonunİstehsalıtəxnologiyasıhaqqındaməlumatlartoplusudur.Opərativ informasiyayagəlincəisə,onunəsasındaİstehsalhəyətinətapşırıqlarverilir,onlarıişyərləri üzrəbölüşdürür,İstehsalprosesiningedişinənəzarət,uçotvətənzimləməkimifunksiyaları həyatakeçirirlər. Müəssisə müəyyən xaricimühitdə fəaliyyətgöstərirki,bu mühitdə onun işinin səmərəliliyinəvəməqsədəuyğunluğunabilavasitətəsirgöstərir.Xaricimühitəməhsulun istəhlakçıları,əkolojidurum,sosialvəziyyət,təchizatçılar,dövlətorqanlarıvəmüəssisənin yərləşdiyiərazidəməskunlaşmışəhaliaidedilir. Müəssisəözününtexniki-təxnolojivə iqtisadiinkişafınınənvacibvəstratəjiməqsədləriniişləyibhazırlayarkən,buməqsədlərin xaricimühittərəfindənnəcəqəbulolunacağınıəvvəlcedənmüəyyənətməlidir;buməsələdə xaricimühitamilimütləqnəzərəalınmalıdır. 2. Emalmüəssisəsi1nintəşkilati-hüquqiformaları Müəssisəninkonkrətformavənövlərikörtəbiiyaradılmırvəyaradıladabilməz.O,əlm vətəxnikanıninkişafı,İstehsalıntəmərküzləşməsivəixtisaslaşması,səmərəlitəsərrüfat əlaqələrininqurulması,ümumiyyətləisə,dövrünözününtələblərinəuyğun,həmintələblər nəzərəalınmaqlayaradılır. Bu baxımdan ölkə iqtisadiyyatının bazarmünasibətlərinə kəçidiilə əlaqədar müəssisələrin idarə edilməsində, onların təşkilati-hüquqi formalarında ciddi dəyişikliklərbaşvərmişvətədricənbazarmünasibətlərinəuyğunlaşmışdır. Mövcud qanunvəriciliyə görə Azərbaycan Rəspublikasında müəssisələrtəsərrüfat ortaqlıqlarıvəcəmiyyətlərişəklindəyaradılabilər.Təsərrüfatortaqlıqlarıtam ortaqlıqvə kommanditortaqlığı,təsərrüfatcəmiyyətləriisəməhdud məsuliyyətlimüəssisə,əlavə məsuliyyətlimüəssisəvəsəhmdarcəmiyyətiformalarındaolur.Bələliklə,müəssisələrfərdi, şərikli(tam ortaqlı),payçıvə şərikli(kommanditortaqlıqlar),məhdud məculiyyətli müəssisələr,əlavə məsuliyyətlimüəssisə və səhmdarcəmiyyətikimitəşkilati-hüquqi formalardayaradılabilər.Fərdimüəssisəbirşəxstərəfindənyaradılantamortaqlıqdır. Fərdimüəssisə – sahibkarlıq fəaliyyətinin ən klassik formalarından biridir.Bələ müəssisələradətənbirşəxsinmülkiyyətiəsasındatəşkilolunur.Bununlayanaşıbələ müəssisələrbaşqamülkiyyətlərəməxsusolanmüəssisələrinsatınalınmasıyoluilədə yaradılabilər.Butipmüəssisələrinidarəolunması,adətən,sahibkarınözütərəfindənhəyata keçirilir.Birsırahallardasahibkarözmüəssisəsininidarəolunmasınımənəcərlərəhəvalə ədəbilər,lakinbələhaldadamüəssisəninfəaliyyətiüzərindəümuminəzarətsahibkarın ixtiyarındaqalır. Fərdimüəssisələrin sahibkarlıq sahəsində genişyayılmasıonun birsıra üstünlükləriiləbağlıdır.Buüstünlüklərəaşağıdakılaraidedilir: –təşkilininsadəliyi; fəaliyyətazadlığı–sahibkarözfəaliyyətiləbağlıolanbütünməsələlərüzrəqərarqəbul edilməsindətam azaddır(fəaliyyətnövününvəonunhəcmininmüəyyənedilməsində, tərəfmüqabillərininsəçilməsindəvəs.); –güclüiqtisadimotivinolması–xalismənfəətintamamiləsahibkaraçatması. Qeyd edilən üstünlüklərlə yanaşı,fərdimüəssisələrin əsas çatışmayan cəhəti müəssisəninöhdəliklərinəgörəonunsahibininöz(ailəüzvlərinin)əmlakıiləməculiyyət daşımasıdır.9gərmüəssisəözəmlakıiləöhdəlikləriniyərinəyətirəbilmirsə,ondabu öhdəliklərmülkiyyətçininəmlakıhesabınaödənilir.Aydındırki,bucürməsuliyyətsahibkarı yüksəkrisklisəviyyədəsaxlayır. 4 Şərikli(tamortaqlı)müəssisəənazıikifizikivəyahüquqişəxslərtərəfindən–müqavilə əsasında–təsisedilir.Şəriklərmüəssisəninöhdəlikləri-ninyərinəyətirilməsinəgörəbütün əmlaklarıiləməsuliyyətdaşıyırlar.9gərfəaliyyətgöstərənmüəssisəyəsonradanhərhansı başqabirşərikdaxilolarsa,buhaldao,digərşəriklərkimimüəssisəninəvvəlkiborclarına görədəbütünəmlakıiləməsuliyyətdaşımalıolur.Eynizamandamüəssisedənçıxanşərik həmin vaxta kimimüəssisənin fəaliyyətinəticəsində yaranmış borclara görə digər iştirakçılarlabirlikdəbütünəmlakıiləməsuliyyətdaşıyır.Şəriklərdənbirimüəssisedən çıxdıqda öz payınıgərialmaq hüququna malikdir.Şəriklərin razılığıilə həmin pay müəssisəninşəriklərinəvəyakənarşəxslərəsatıla,vəriləbilər.Müəssisəninşərikləripayın alınmasındaüstünhüquqlaramalikdirlər.Paysatılmadığıhaldamüəssisəninnizamnamə fondununhəcmionunməbləğinəuyğunolaraqazaldılır.Tərəfdaşlardanbirininşərikli müəssisənimüəyyənöhdəliklərləyükləməsiəhtimalıböyükolduğuüçün,şəriklərindüzgün səçilməsiçoxvacibdir.Birçoxhallardaşəriklimüəssisəhaq-qındarəsmisazişvəya formalrazılaşma olurki,bu da tərəflərdən hərbirinin səlahiyyətlərini,mənfəətin bölüşdürülməsini,tərəfdaşlartərəfindənmüəssisəyəqoyulankapitalınümumiməbləğini, yənişəriklərincəlbolunmasınıvətərəfdaşlardanhərhansınınmüxtəlifsəbəblərdənşərikli müəs-sisedənçıxdıqdaonunyenidənQeydiyyatıqaydalarınımüəyyənədir. Hüquqicəhətdənşəriklərdənbirimüəssisedənçıxdıqda,bu,adətən,şərikmüəssisəninləğv olunmasıilə nəticələnir.Çünkibələ halda bütün məsələləritənzimləmək və şərikli müəssisənibərpa etmək kifayətqədərçətindir.Bu səbəbdən də şəriklimüəssisə sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəlitəşkiliformalarından deyildir.Digərtərəfdən,bu tip müəssisələrdəqərarlarınqə-buluçətinbirprosəduradır.əgərşəriklimüəssisəhaqqındakı müqavilədəbaşqahalnəzərdətutulmayıbsa,vacibqərarlarsəsçoxluğuiləqəbuledilməlidir.Dahaazəhəmiyyətliməsələlərüzrəmüəssisəninfəaliyyətibəzitərəfdaş-lartərəfindən həyatakeçiriləbilər,lakinbubarədədigərtərəfdaşlaraməlumatvərməlidir.Buvəyadigər tərəfdaşınhüquqlarıonlararasındabağlanmışrəsmivəyaqəyri-rəsmimüqaviləəsasında dəyişəbilər. Şərikli(tam ortaqlı)müəssisədəolanyuxarıdaQeydolunançatışmazlıqlaronundaha təkmilləşmişformasıolanpayçıvəşərikli(komanditortaqlıqlar)müəssisəformasında aradanqaldırılır.Bələmüəssisələrhəm şərikin(şəriklə-rin),həm dəpayçının(payçıların) vəsaitiəsasındaformalaşır.Birqaydaolaraq,şərikmüəssisəninöhdəliklərinəvəborclarına görəözününbütünəmlakıilə,payçıisəyalnızmüəssisəyəvərdiyipayhəcmindəməsuliyyət daşıyır. Payçıvəşəriklimüəssisələrdəidarəətmə,əsasən,şəriklərtərəfindənhəyatakeçirilir, payçılarınisəidarəətmədəvətəsərrüfatfəaliyyətininaparılmasındaiştiraketmək,şəriklərin busahədəkifəaliyyətlərinəqarışmaqhüququyoxdur.Payçıəldəedilənmənfəətinbir hissəsiniqoyduqlarıpayauyğunolaraqvətəsismüqaviləsindənəzərdətutulmuşqaydada almaq,ortaq-lığınhesabatsənədləriilətanışolmaq,maliyyəilininsonundaortaqlıqdançıxmaq və təsis müqaviləsində nəzərdə tutulmuş qaydada qoyduğu payıgərialmaq hüquqlarınamalikdir. Məhdudməsuliyyətlimüəssisəbirvəyabirneçəfizikivə(vəya)hüquqişəxstərəfindən yaradılan,Nizamnaməfondutəsismüqaviləsiiləmüəyyənedilənhəcmdəpaylarabölünən müəssisədir.Müəssisənintəsisçilərionunöhdəliklərinəgörəancaqnizamnaməfonduna qoyduqlarıpaylarıhəcmindəməsuliyyətdaşıyırlar.Təsisçimüəssisedənçıxdıqdaözpayını gərialır. Məhdudməsuliyyətlimüəssisəözöhdəliklərinəgörəonaməxsusolanbütünəmlakıilə cavabdəhdirvəöztəsisçilərininüçüncüşəxslərqarşısındaöhdəliklərinəgörəcavabdəh deyildir. Müəssisənin təsisçisiözpayınısatarkən,digərtəsisçilərbupayıalmaq üçünüstün hüquqlaramalikolurlar.Bələki,özpayınıvəonunbirhissəsinisatmaqistəyəntəsisçibu haqdaməhdudməsuliyyətlimüəssisəninicraorqanıməlumatlandırmalıdır.Müəssisənin 5 icraorqanıntəsisçidənözpayınısatışaçıxarılmasıhaqqındaməlumataldıqdansonra– yəddigünərzində–bubarədəmüəssisəninbütüntəsisçilərinəxəbərvərməlidir.Üstün satınalmahu-ququndan istifadəetməkarzusundaolan müəssisənin təsisçisisatışa təqdim olunan payın hansıhissəsiniəldəətməyəhazırolduğunu yəddigün ərzində müəssisəninicraorqanınabildirməlidir.9gərpayınsatışaçıxarılmasıhaqqındaməlumatın müəssisəninicraorqanınagöndərilməsianındanətibarənbiraymüddətindəpayvəyaonun birhissəsimüəssisənintəsisçiləritərəfindənüstünhüquqdanistifadəedilməsiqaydasında alınmazsa,ondatəsisçiözpayınıvəyaonunbirhissəsiniüçüncüşəxsəsatmaqhüququna malikdir. Müəssisənin illikvə ya rüblükfəaliyyətinəticəsində əldə edilmiş xalismənfəətin təsisçilərarasındabölüşdürülməsiümumiyığıncağınqərarıiləhəyatakeçirilir.Ümumi yığıncağın xalis mənfəətin təsisçilər arasında tamamilə və ya bir hissəsinin bölüşdürülməməsihaqqındaqərarqəbuletməkhüququvardır. HərbirtəsisçimüəssisəninNizamnaməfondundavədigərəmlakındapayınauyğun olaraq bölüşdürülən mənfəətin birhissəsinialmaq hüququna malikdir.Müəssisənin nizamnaməsindəbaşqahalnəzərdətutulmayıbsa,bölüşdürülənmənfəətdəntəsisçilərə vərilənməbləğümumiyığıncaqqərarqəbulətdikdənsonratəsisçilərəbiraymüddətində ödənilir. Əlavəməsuliyyətlimüəssisəninməhdudməsuliyyətlimüəssisedənfərqiondanibarətdir ki,onun iştirakçılarımüəssisənin öhdəliklərinə görə Nizamnamə fonduna qoyduqları paylarınınnizamnaməiləmüəyyənləşdirilənvəhamısıüçüneyniolanmislimiqdarında subsidiarməsuliyyətdaşıyırlar.İştirakçılardan biriözpayınıödəməkimkanına malik deyildirsə,bupaydigəriştirakçılararasındaonlarınpaylarınauyğunolaraqbölünür. Müəssisəningenişyayılmıştəşkilati-hüquqiformalarındanbirdəsəhmdarcəmiyyətləridir. SəhmdarcəmiyyətiözününtəsərrüfatfəaliyyətinihəyatakeçirməkməqsədiləNizamnamə fondunusəhm buraxmaqyoluiləformalaş-dıranfizikivə(vəya)hüquqişəxslərinkönüllü sazişi əsasında yaradılan müəssisədir. Bələ cəmiyyətin səhmlərini alanlar onun səhmdarlarınaçəvrilirlərvəaldıqlarısəhmlərinmiqdarınauyğunolaraqonunmənfəətindən dividənd almaq hüququ qazanırlar.Səhmdarcəmiyyətibirfizikivə ya hüquqişəxs tərəfindən də təsis ədilə bilər.Müəssisənin öhdəliklərinə görə səhmdarlarözlərinin vərdikləripayhəcmində(onlaraməxsusolansəhmpakətihüdudunda)məsuliyyətdaşıyırlar. "Səhmdarcəmiyyətihaqqında”AzərbaycanRəspublikasıQanununagörə(maddə17) qapalıtiplisəhmdarcəmiyyətinnizamnaməfondununminimumhəcmi 5milyon,açıqtiplicəmiyyətinisə10milyonmanatməbləğindəmüəyyənedilmişdir.Qapalı tiplisəhmdarcəmiyyətinin səhmlərinin satılmasızamanıonun səhmdarlarısatılan səhmlərin alınmasında üstün hüquqa malikdirlər.9gərcÿmiyyÿtin səhmdarlarısatışa çıxarılmışsəhmlərinəldəədil-məsiüzrəözüstünhüquqlarındanistifadəətmirlərsə,bu zamancəmiyyəthə-minsəhmlərionlarınmülkiyyətçisiilərazılaşdırılmışqiymətəözüəldə ədəbi-lər.Səhmdarcəmiyyətisəhmləriəldəetməkdənimtinaətdikdəvəyaonların qiymətinədairrazılığagəlmədikdəsəhmlərüçüncüşəxsəözgəninkiləşdiriləbilər. Qapalıtiplisəhmdarcəmiyyətisəhmdarlarının sayına məhdudiyyətqoyulur.9gər səhmdarlarınsayımüəyyənedilmişhəddikəçərsə,ondao,birilərzində qapalıtipli cəmiyyətdənaçıqtiplisəhmdarcəmiyyətinəçəvrilməlidir. ArtıqQeydolunduğukimi,səhmlərimüstəqilsurətdəözgəninkiləşdirilə,səhmlərinəaçıqabunə yazılışıkeçiriləbiləncəmiyyətaçıqtiplisəhmdarcəmiyyəthesabedilir.Nəzərəalmaqlazımdır ki,butipcəmiyyətinsəhm-darlarınaözsəhmlərinisatmaqüçünhəçbirməhdudiyyətyoxdur. Lakinsəhmdarlarasəhmlərinmiqdarınaproporsionalolanmiqdardaaçıq abunəyoluilə yərləşdirilÿnsəhmlərinvəbucürsəhmlərəçəvriləbilənqiymətlika-ğızlarınəldəolunmasında üstünhüquqlarınvərilməsisəhmdarcəmiyyətininnizamnaməsindənəzərdətutulabilÿr.Bəlÿ halda,bununlàÿlàqÿdàrqərarvəbuqərarınqüvvədəqalmamüddətisəhmdarlarınümumi yığıncağındaqəbuledilir.Bucürqərarlarınfəaliyyətmüddətiadətənbirildənartıqolmur. 6 ―Səhmdarcəmiyyətihaqqında‖AzərbaycanRəspublikasıQanununaəsasənaçıqtiplisəhmdar cəmiyyətinnizamnaməfondunununminimum həcmi,əvvəllərQeydedildiyikimi,10milyon manatmüəyyənolunmuş,səhmdarlarınınsayınaisəhəçbirməhdudiyyətqoyulmamışdır. Səhmdarcəmiyyətiüçünmaliyyərəsurslarınıncəlbedilməsininəsasmənbəyisəhmlərin buraxılışıdır.Səhm – onunsahibinin(səhmdarın)səhmdarcəmiyyətinmənfəətininbir hissəsinidividəndşəklindəalmaq,səhmdarcəmiyyətinidarəolunmasındaiştiraketməkvə o,ləğvedildikdənsonraqalanəmlakınbirhissəsiniəldəetməkhüququnutəsbitedən qiymətlikağızdır. Səhmdarcəmiyyətin Nizamnamə kapitalıadi(sadə)və imtiyazlısəhmlərin yərləşdirilməsinəticəsindəformalaşdırılır.Sadə(adi)səhmlərsəhmdarcə-miyyətin Nizamnaməkapitalının75faizindənaz,imtiyazlısəhmlərisə25faizindənçoxola bilməz.Adisəhmsahiblərinə–səhmdarlara–aşağıdakıhüquqlarıverir: a)səhmdarlarınümumiyığıncağındasəsvərməyoluilə(«birsəhm – birsəsdir» prinsipilə)səhmdarcəmiyyətinidarəolunmasındaiştiraketmək; b)dividənd əldə etmək;c)səhmdarcəmiyyətin ləğvedilməsizamanıonun əmlakınınbirhissəsinialmaq. İnvəstorlaradisəhm alaraqsəhmdarcəmiyyətinNizamnaməfondunamüddətsizpay qoyurlar.Adisəhmlərinmülkiyyəthüqu-qunundaşıyıcısıkimiəsasxüsusiyyətlərindənbiri ondanibarətdirki,səhmdarvərdiyipayısəhmdarcəmiyyətdəngəritələbədəbil-məz. Dəməli,adisəhm–müddətsizqiymətlikağızdır. İmtiyazlısəhmlərinsahiblərisəhmdarlarınümumiyığıncağındasəsvərməhüququna malikolmasalardadividəndəldəetməkdəvəcəmiyyətləğvədilər-kənonunəmlakından payalmaqdaüstünhüquqamalikdirlər.Birqaydaolaraq,imtiyazlısəhmlərəmüəyyən edilmişsabitdividəndverilir. BirmüəssisədigərininNizamnaməkapitalındaüstüniştirakınavəyaonlararasında bağlanmışmüqaviləyəgörəonunqəbulətdiyiqərarlarımüəyyənləşdirməkimkanınamalik olursa,ondaikincimüəssisəbirincinintörəməmüəssisəsihesabedilir.Törəməmüəssisə əsasmüəssisəninborclarıüçüncavabdəhdeyildir. Törəməmüəssisə,baş(əsas)müəssisəninvərdiyigöstərişlərəsasındabağladığıəqdlər (müqavilələr)üzrəonunlabirgəməsuliyyətdaşıyır.9sasmüəssisətörəməmüəssisəyə yalnızonlararasındabağlanmışmüqavilədənəzərdətutulmuşməcburigöstərişlərivərə bilər. Törəməmüəssisəniniştirakçıları(səhmdarları)baş(əsas)müəssisedənonuntəqsiri üzündəntörəməmüəssisəyədəymişzərərinəvəziniödəməyitələbədəbilərlər.9sas müəssisə,yalnızonun vərdiyiməcburigöstərişin törəmə müəssisə tərəfindən icrası nəticəsindəbaşvərmişzərərəgörətəqsirlihesabədiləbilər. Törəməmüəssisəəsasmüəssisənintəqsiriüzündənmüflisolduqdaəsasmüəssisə onunborclarıüzrəsubsidiarməsuliyyətdaşıyır.Törəməmüəssisəyalnızəsasmüəssisənin onun üçün məcburigöstərişiniicra ətməsinəticəsində müflis olduqda,bu əsas müəssisənintəqsiriüzündənbaşvərmişsayılır. Müəssisənin Nizamnamə kapitalının iyirmifaizindən çoxu digərmüəssisəyə mənsubolduqda,o,asılımüəssisəhesabedilir. 3.Müəssisələrinnövlərivətəsnifatı Müxtəlifsahələrə mənsub müəssisələrdə İstehsalprosesivə onun həyata keçirilməsişəraitləribir-birindənfərqlənir.Busəbəbdəndə,ayrı-ayrımüəssisələrdə İstehsalın təşkili və idarə edilməsi,əməyin və material-ənərji əhtiyatlarının normalaşdırılması,əməyinödənilməsinintəşkilivəs.bukimiməsələlərmüxtəlifolur. Bütünbunlaragörədə,sənayəmüəssisələriaşağıdakıəlamətlərəgörətəsnifləşdirilir. Buraxılanməhsuluniqtisaditəyinatınagörəbütünsənayəmüəssisələriikiəsasqrupa: 7 İstehsalvasitələrivəistehlakşeyləriistehsaledənsənayəmüəssisələrinəbölünür.İstehsal vasitələriİstehsaledənsənayəmüəssisələrinə–metallurgiya,energetika,maşınqayırma, kimyasənayəmüəssisələrivəs.aiddirlər.Busahələrinmüəssisələriəlmi-təxnkitərəqqi əsasındaİstehsalınsəmərəliliyininyüksəldilməsindəvəintənsivləşdirilməsindəhəllədicirol oynayırlar.Başqasözlə,həminmüəssisələrəlmi-texnikitərəqqinintəminatçılarıdırlar. Əhalininmaddivəmədənihəyatsəviyyəsininyaxşılaşdırılması,əsasən,istəhlakşəyləri İstehsaledənmüəssisələrtərəfindənhəyatakeçirilir.Beləmüəssisələrəmisalolaraq, məişət,yeyintivəyüngülsənayəmüəssisələrinigöstərməkolar. İstehsalətdiklərixammalvəmateriallarınxaraktərinəgörəhasilədicivəemalədicisənayə müəssisələrifərqləndirilir.Hasilədicimüəssisələrtəbiətinvərmişolduğusərvətləriəldə ədirlər.Bunövmüəssisələrəmisalolaraq,neft,qaz,dəmirfilizi,meşəvəs.hasiledən müəssisələrigöstərməkolar.Emalədicisənayəmüəssisələriisəhasilədicisənayəninvə kəndtəsərrüfatınınvərdiyixammalıemalədirlər. İlərzindəişləməmüddətlərinəgörəmüəssisələrüçqrupaayrılır:bütünilboyufasiləsiz işləyənsənayəmüəssisələri(məsələn,domnasobaları,martenpəçləri,nəftayırmazavodları vəs.),bütünilboyufasiləliişləyənsənayəmüəssisələri(məsələn,maşınqayırmazavodları) vəmövsümiişləyənsənayəmüəssisələri(məsələn,şəkər,konsərv,pambıqtəmizləməvəs. zavodlar). Fəaliyyətmiqyasınagörəmüəssisələrkiçik,ortavəirimüəssisələrəbölü-nürlər.Dünya təcrübəsigöstərirki,iqtisadiyyatıninkişafsəviyyəsindənasılıolmayaraqmüəssisələrin kiçik,ortavəirisahibkarlığaaidedilməsidəməkolarki,bütünbazariqtisadiyyatıölkələrində həyatakeçirilir.Həm dəbuzamanəsasməyarkimiişçilərinsayıqəbuledilir.Kiçik,ortavə irimüəssisələrinmüəyyənedilməsindəişçilərinsayhəddiAzərbaycanRəspublikasınınqanunvəriciliyiiləaşağıdakıkimitəsbitolunmuşdur. İxtisaslaşdırılmadərəcəsinəgörəmüəssisələrixtisaslaşdırılmış,universalvəqarışıq müəssisələrə ayrılır.İxtisaslaşdırılmış müəssisələrdə hazırlanma təxnologiyasına görə oxşar,konstruktiv quruluşuna görə eynivə İstehsalımütəmadiolaraq təkrarlanan məmulatlarhazırlanırsa,univərsalmüəssisələrdəbirneçəaddaməmulatlaristehsalolunur vəonlarçoxhallardatəkrarlanmırvəyavaxtaşırıtəkrarlanır.Qarışıqmüəssisələrisəhəriki növünəlamətləriniözündəəksətdirir. İstehsalmərhələsiniəhatəətməsinəgörəsənayəmüəssisələriüçqrupaayrılırlar: a)məhsulunhazırlanmasınınbirmərhələsiniəhatəedənsənayəmüəssisələri;bələ müəssisələrəmisalolaraqmətaləritmə,porşən,şin,diyircəkliyastıq,rəduktor,karbüratorvə s.bukimiməmulatlarİstehsaledənzavodlarıgöstərməkolar; b)məhsulun hazırlanmasının ikivə ya daha çoxmərhələsiniəhatə edən sənayə müəssisələri;bunövmüəssisələrəəyirmə,toxumavəbəzəkvurmasəxləriolantoxuculuq fabriklərinimisalgətirməkolar; c) məhsulunhazırlanmasınınbütünmərhələləriniəhatəedənsənayəmüəssisələri; bələmüəssisələrəmisalolaraqavtomobil,traktor,soyuducuvəs.bukimitamamlanmış məhsullarİstehsaledənmüəssisələrigöstərməkolar. İstehsalıntəşkilitipinəgörəsənayəmüəssisələrininüçtipi:kütləvi,seriyalıvəfərdi tipləriolur: –kütləviİstehsaltiplimüəssisələrdəhəcmcəböyük,lakinhəmcinsvəİstehsalıdaima təkrarlananməhsullarİstehsaledilir; –seriyalıİstehsaltiplimüəssisələrdə məhsullarseriyalarla buraxılırvə onlar müəyyəndövrlərdənbirtəkrarlanır; –fərdiİstehsaltiplisənayəmüəssisələrindəgenişnomənklaturadavəçox hallardaonlarınİstehsalıtəkrarlanmayanməhsullarİstehsaledilir. İstehsalıntəşkiliüsulunagörəfərdi,dəstəlivəaxınlıİstehsalüsulunamalikolansənayə müəssisələrifərqləndirilir. 8 Axınlıistehsalüsuluİstehsalıntəşkilininənmütərəqqiüsullarındanbiridir.Axınlıüsulla təşkiledilmişmüəssisələrəmisalolaraqmaşınqayırmazavodlarını,mətallurgiyavəkimya kombinatlarınıvəs.göstərməkolar. İstehsalıntəşkilinindəstəliüsuluməmulatlarınİstehsalapartiyalarlaburaxılmasını,biriş yərinəbirneçəəməliyyatıntəhkimedilməsini,ixtisaslaşdırılmışavadanlıqlayanaşıunivərsal avadanlıqdandagenişistifadəolunmasıvəs.əlamətlərləxaraktərizəolunur.Müəssisədə dəstəliistehsalüsulundanseriyalıvəkiçikseriyalıİstehsallardaistifadəedilir. İstehsalıntəşkilininfərdiüsuluməhsulunvahidnümunəsininvəyakiçikpartiyahalında İstehsalınınəzərdətutur.Ο,mürəkkəb,unikal(nadir)avadanlığın,xüsusiləvazimatınvəs. İstehsalındaistifadəolunur. Məxanikləşdirilməsivəavtomatlaşdırılmasıdərəcəsinəgörə sənayəmüəssisələriüç növə:qismən məxanikləşdirilmiş sənayə müəssisələri;kompləks məxanikləşdirilmiş sənayəmüəssisələrivəavtomatlaşdırılmışsənayəmüəssisələrinəbölünürlər. Mülkiyyətmənsubiyyətinəgörəsənayəmüəssisələridördqrupa:dövlət,xüsusi,kolləktiv vəqarışıqmülkiyyətəəsaslanansənayəmüəssisələrinəbölünür. Müəssisələrin təsnifatının müqaisəsiüçün rus iqtisad ədəbiyyatından edilmiş iqtibasmüəyyənmaraqdoğurmayabilməz. 4.Müəssisəninquruluşuvəonumüəyyənedənamillər Müəssisəninsəmərəlifəaliyyətininzərurişərtlərindənbirionuntəkmilstrukturunun formalaşdırılmasıdır.Müəssisə,bir-biriləqarşılıqlısurətdəbağlıolanmüxtəlifvəsilələrdən: səxlərdən,İstehsalsahələrindən və ayrı-ayrıiş yərlərindən ibarətolur.Müəssisənin quruluşuonuntərkibinədaxilolanvəsilələrarasındakıkəmiyyətnisbətiniifadəədir. Müəssisəniniqtisadiyyatınaaidədəbiy-yatdaonunikinövü:ümumivəİstehsalquruluşunu fərqləndirirlər. Müəssisəninümumiquruluşudədikdə,onuntərkibinədaxilolanhəm istəh-sal,həm də qəyri-İstehsalsahələrinin məşğulətdikləriməydançaların,işçilərinin sayının,məhsul buraxmaqvəxidmətgöstərəbilməkqabliyyətlərininkəmiyyətnisbətlərinəzərdətutulur. Müəssisəninİstehsalquruluşudədikdəisə,yalnızİstehsalbölmələri–səx,İstehsal sahələri,xidmətbölmələrinin(məhsulİstehsalındabirbaşavədolayıyollaiştirakedən bölmələr)arasındakıməcmuəlaqələribaşadüşülür.Müəssisəninquruluşuonuntəsisçiləri tərəfindən,müəssisədaxilibölmələrin (məsələn,səxlərin)quruluşu isə müəssisənin rəhbərliyitərəfindənmüəyyənedilir.Müəssisəninİstehsalquruluşuİstehsalbölmələri arasındakınisbətlərivəqarşılıqlıəlaqələri,səxlərvəİstehsalsahələriarasındaəmək bölgüsünü(koopərasiyanı),müəssisəninməhsulburaxılışındaonlarınrolunü müəyyən ətməyəimkanverir. Müəssisəninİstehsalquruluşunuvəondabaşvərəndəyişikliklərixaraktərizəetmək üçünaşağıdakıgöstəricilərdənistifadəolunur: –müəssisəninümumiməhsulburaxılışındaayrı-ayrıİstehsalbölmələrininxüsüsi çəkisi;–müəssisədəişləyənlərinümumisayındabuvəyadigərİstehsalbölməsində çalışanişçilərinpayı; –müəssisənin əsas İstehsalfondlarının ümumidəyərində ayrı-ayrıİstehsal bölmələrininxüsusiçəkisi. Buraxılan məhsulun həcmigöstəricisimüəssisənin İstehsalquruluşunu daha dəqiq xaraktərizəədir.Çünkimüəssisəninməhsulburaxmaqabiliyyətininartırılmasındaİstehsal bölmələrininroluyalnızmövcudişçilərinsayındanvəəsasfondlarındəyərindəndeyil,eyni zamandaonlardanistifadəsəviyyəsindəndəasılıdır. Müəssisəninİstehsalquruluşumüxtəlifiqtisadi,təşkilativətexnikiamillərintəsirialtında 9 formalaşırki,buamilləridəbirneçəqrupa– makroiqtisadi,sahəvərəgionalamillər qruplarınabölməkolar. Makroiqtisadiamillərmüəssisəninİstehsalstrukturununkompləksliyinivətamlığını müəyyənədir.Buamillərəölkəitisadiyyatındakısahələrintərkibi,onlarındifərənsasiya dərəcəsi,xariciticarətəlaqələrivəs.aiddirlər. Müəssisəninquruluşuna,onunmənsubolduğusahəninixtisaslaşmasəviyyəsi,əlmitədqiqatvətəcrübə-konstruktorişlərininyərinəyətirilməsiimkanları,sahədətəchizatvə satışıntəşkilixüsusiyyətləri,başqadigərsahələrinxidmətləriilətəminolunmasəviyyəsi kimisahəamilləridətəsirgöstərir. Müəssisəninquruluşunatəsirgöstərənrəgionalamilləronun(müəssisənin)müxtəlif kommunikasiyalarla:qazvəsukəmərlərilə,nəqliyyatla,rabitəvasitələriiləvəs.təmin olunmasıiləəlaqədardır. YuxarıdaQeydolunanmakroiqtisadi,sahəvərəgionalamillərinməcmusumüəssisənin fəaliyyətgöstərdiyixaricimühitiəmələgətirirlər. Müəssisəninquruluşununformalaşmasınaaşağıdakımüəssisədaxiliamillərdəöz təsirlərinigöstərirlər: a)İstehsalın həcmiartdıqca müəssisənin həm əsasİstehsal,həm qəyri-İstehsal bölmələrininsayının,ölçüsününvəonlardaçalışanişçilərinsayınınçoxalması,bölmələrin tərkibinindəyişməsinəticəsindəmüəssisəninİstehsalquruluşumürəkkəbləşir. b)İstehsalın ixtisaslaşdırılması və koopərativləşdirilməsi səviyyəsi yüksəldikcə müəssisələrinİstehsalquruluşusadələşir; c)məhsulunnomənklaturasıməhdudolduqdamüəssisəninİstehsalquruluşusadə, genişolduqdaisə,əksinə,mürəkkəbolur; d)istəhlakolunanxammalvəmateriallarınnövü,çəşidimüəssisəninİstehsal quruluşunadolayıyollatəsirədir.Məsələn,xammalvəmateriallarınölçüsü(qabariti)və formasıanbarlarınsayınavəhəcminə,nəqliyyatvasitələrininnövlərinətəsirgöstərir; ə)İstehsalatexnikixidmətintəşkilisəviyyəsiyüksəkolarsa,yəniİstehsalatexnikixidmət ixtisaslaşdırılmışmüəssisələr,səxlərvəbriqadalartərəfindənhəyatakeçirilərsə,onda müəssisədəköməkçivəxidmətədicisəxvətəssərrüfatlarınsayı azalır; f)məhsulun konstruktiv quruluşu və onun hazırlanmasıtəxnologiyasınə qədər mürəkkəbolarsa,ondamüəssisədəəlavəbölmələrinyaradılmasızərurətiyaranırvəs. Müəssisəninİstehsal,idarəətməvəxidmətədicibölmələrinintərkibivəqarşılıqlıəlaqəsi onuntəşkilatistrukturunuəmələgətirir. Müəssisənin əsas struktur vahidisəxdir. Səx müəssisənin inzibatibaxımdan xüsusiləşmişhəlqəsiolmaqla,təxnolojibaxımdanistehsalprosesinin–məhsulİstehsalının – müəyyənmərhələsiməhzburadayə-rinəyetirilir.Birqaydaolaraqsəxlərtəxnoloji proseslərinvəhdətliyi,ərazibütövlüyüvəixtisaslaşdırılmasıiləxaraktərizəolunurlar. Firmanın(müəssisənin)təşkilatistrukturuMüəssisənintərkibinədaxilolansəxlər məhsulunhazırlanmasındaişti-rakınagörəaşağıdakıdördqrupabölünürlər: 1)əsassəxlər– xammalvəmateriallarınhazırməhsulaçəvrilməsiüzrətəxnoloji prosesinhansısamərhələsininbilavasitəyərinəyətirilməsiiləməşğulolurlar.9sassəxlərin İstehsalimkanlarımüəssisəninməhsulburaxmaqabiliyyətinimüəyyənədir.9sassəxlərə misalolaraq maşınqayırma zavodlarında hazırlıq,məxanikiemalvə yığma səxlərini; mətallurgiyakombinatlarındadomna,martən,yayma(prokat),kokssəxlərini;toxuculuq fabriklərindəisəəyirici,toxucuvənaxışvurmasəxlərinigöstərməkolar; 2)köməkçisəxlər–bilavasitəməhsulİstehsalıiləməşğulolmurlar,lakinəsassəxlərin normalfəaliyyətgöstərmələriüçünbütünzərurişəraitiyaradırlar.Köməkçisəxlərəmisal olaraqalət,təmir,modəlvəs.səxlərigöstərməkolar; xidmətədicisəxlərdə–bilavasitəməhsulunhazırlanmasıiləməşğulolmurlar,lakinonlar 10 həm əsasvəhəm dəköməkçisəxlərinnormalfəaliyyətgöstərmələriüçünşəraityaradırlar. Xidmətədicisəxlərəmisalolaraqnəqliyyatvəənərjisəxlərini,komprəssorstansiyalarını, əkspəriməntalsəxləri,sutəchizatını,anbartəsərrüfatınıvəs.göstərməkolar; 1)yardımçısəxlər– əsassəxlərinİstehsaltullantılarındantəkraristifadəedilməsi(təkrar İstehsalı)məqsədiləyaradılırvəonlarmüəssisədəhazırlananməhsullarınmayadəyərinin aşağısalınmasındamühüm roloynayırlar.Bələsəxvətəsərrüfatlaramisalolaraqtara hazırlayansəxləri,işlənmişyağlarınrəgənərasiyasıiləməşğulolansəxlərigöstərməkolar. Müəssisəsəxlərininözləridəayrı-ayrıİstehsalsahələrindən(səxliquruluşamalikolan müəssisələrdə)ibarətolurlar.İstehsalsahəsi–təxnolojicəhətdənhəmcinsəməliyyatlar yərinəyətirənvəyaməhsulunhərhansıbirhissəsinihazırlayanişyərlərininməcmusundan ibarətdir.Məhsulunhazırlanmasındaiştirakətmələrinəgörəİstehsalsahələriəsas,köməkçi vəxidmətədicisahələrəbölünürlər.Fəhləninəməkfəaliyyətiüçünzəruriolanvasitələrlə (dəzgah,maşın,alətvə s.)təchizolunmuşvə İstehsalməydançasının hüdudlanmış hissəsinə–fəhləninəmək fəaliyyətizonasına–işyərideyilir. Sənayə müəssisələrinin İstehsalstrukturunun təxnoloji,prədmət(əşya)və qarışıqtiplərimövcuddur. İstehsalınstrukturununtəxnolojitipindəsəxhəmcinstəxnolojiəməliyyatlarınyərinə yətirilməsiüzrə ixtisaslaşır.Məsələn,maşınqayırma müəssisəsində tökmə,dəmirçi, məxanikiemal,yığmavəs.səxlər. İstehsalınstrukturununəşya(prədmət)tipindəsəxlərmüəyyənməmulatlarınvəya onların hissələrinin hazırlanmasıüzrə ixtisaslaşırlar.Məsələn,avtomobilzavodunda mühərrik,nəftmaşınqayırma zavodunda rəduktor,ştanq və s. hazırlanması üzrə ixtisaslaşmışsəxlər. İstehsalstrukturununqarışıqtipindəQeydediləntiplərinhərikisinin– təxnolojivə prədmət–ələməntləriiştirakədir. Bütünbunlar,nəticəətibarilə,İstehsalmüəssisələrinin–milliiqtisadiyyatınəsası kimi–ölkəninsosial-iqtisadiinkişafındakırolvəəhəmiyyətiniartırabilər. 5. Müəssisəninyaradılmasıvələğvi Müəssisəəmlakmülkiyyətçisinin(mülkiyyətçilərinin),yaxudonun(onların)vəkilətdiyi orqanın,müəssisənin,təşkilatın qərarıilə yaradıla bilər.Müəssisənin təsisçisi aşağıdakılarolabilər: 1.Dövlətəmlakınıidarəətməyəvəkiledilmişdövlətorqanları; 2.AzərbaycanRəspublikasınınfizikivəhüquqişəxsləri; 3.Xaricidövlətlər; 4.Əcnəbiölkələrinvətəndaşları; 5.Bəynəlxalqtəşkilatlar. Müəssisəyaradılarkəntəsisçilər,habeləmüəssisəvətəsisçi(təsisçilər) arasındakıqarşılıqlımünasibətləritənzimləməkməqsədi-lətəsismüqaviləsitərtibolunur. Təsismüqaviləsindəmüəssisəninadıvənövü,təsisçilərhaqqındaməlumat,Nizamnamə fondu,hərtəsisçininbufonddakıpayı,öhdəliklər,mənfəətinbölüşdürülməsiqaydasıvəs. göstərilir. Fərdivə dövlətmüəssisələritəsis ədilərkən təsis müqaviləsitərtib ədilmir. Mülkiyyətvə təşkilati-hüquqiformasından asılıolmayaraq bütün müəssisələr nizamnaməəsasındafəaliyyətgöstərirlər. Müəssisəninnizamnaməsitəsisçisibirfizikivəyahüquqişəxsolduqdaonunözü tərəfindən,müəssisənintəsisçiləriikivədahaçoxolduqdaisətəsisçilərinümumiyığıncağı tərəfindənqəbuledilir. 11 Müəssisənin nizamnaməsində müəssisənin adıvə növü,hüquqiünvanı,təsisçilər haqqında məlumat,müəssisənin hüquq və vəzifələri,Nizamnamə fondu,fəaliyyətinin məzmunuvəməqsədi,idarəətməvənəzarətorqanları,səlahiyyəti,müəssisəəmlakının yaranmasıvəmənfəətin(gəlirin)bölüşdürülməsiqaydası,yenidəntəşkilolunmanınşərtləri, müəssisəninfəaliyyətinindayandırılmasıvələğviməsələlərigöstərilir. ƏdliyyəNazirliyindəqeydiyyatdankeçdikdənsonramüəssisəyaradılmışhesabolunur. Müəssisənindövlətqeydiyyatındankeçməsiüçüntəsisçitərəfindənaşağıdagöstərilən sənədlərtəqdimedilir: təsisçininərizəsi.ərizətəsisçi(birneçətəsisçiolduqdaisə,bütüntəsisçilər)vəyaonun (onların)müvafiqqaydadavəkilətdiyişəxstərəfindənimzalanırvənotariatqaydasında təsdiqlənir. a)təsis sənədləridövlətqeydiyyatından kəçmək istəyən müəssisənin təsis-çisi (təsisçiləri)və ya onun (onların)səlahiyyətlinümayəndəsitərəfindən təsdiq edilmiş nizamnaməsi,həmin müəssisənin yaradılmasıvə nizamna-məsinin təsdiq olunması haqqındaqərar(qərardaqeydiyyatdankeçməkistəyənmüəssisənintəsisçiləritərəfindən onun təsis edilməsiniyyəti,birləşmə,ayrılma və bölünmə zamanıyənimüəssisə yaradılarkənyenidəntəşkilinşərtləri,nizamnamənintəsdiqedilməsi,qanunitəmsilçivə onun səlahiyyətləri,habelə təsisçilərtərəfindən zərurihesab edilən digərməsələlər göstərilirvəbuqərarbütüntəsisçilərtərəfindənimzalanır); b)dövlətrüsumununödənilməsihaqqındasənəd;ç)təsisçihüquqişəxsolduqdaonun dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnaməsinin (dövlət rəyəstrindən çıxarışın) və nizamnaməsininnotariatqaydasındatəsdiqolunmuşsurəti;. c)icraedicivəsərəncamvericisəlahiyyətlərəmalikolanqanunitəmsilçininadı,soyadı, atasınınadı,yaşayışyeribarədəməlumatlarıəksetdirənvəonuntəmsilçiliksəlahiyyətini təsdiqedənsənəd,habelənotariatqaydasındatəsdiqolunmuşimzanümunələri; ə)dövlətqeydiyyatındankeçməkistəyənmüəssisəninhüquqiünvanınıtəsdiqedən sənəd. Yenidəntəşkilnəticəsindəyaradılanmüəssisələrindövlətqeydiyyatınaalınmasıbarədə ərizəyəhabeləaşağıdakıəlavələredilir: –yenidəntəşkilhaqqındaqərar; –təhvilaktıvəyabölünməbalansı; –mətbuatdamüvafiqəlanındərcolunmasıbarədəməlumat. Müəssisənin ləğvivəyenidən təşkiledilməsi(birləşdirilməsi,bölünməsi,ayrılması, çəvrilməsi)əmlakmülkiyyətçisinin,müvafiqmüəssisələryaratmağavəkiledilənorqanın, yaxudarbitrajməhkəməsininqərarıiləhəyatakeçirilir. Müəssisəyenidəntəşkilolunduqdavəyaləğvədildikdəmövcudqanunvericiliyəuyğunolaraq işdənçıxarılanişçilərinhuquqlarınınvəmənafələriningözlənilməsinətəminatverilir. Birmüəssisənindigəriiləbirləşdirildiyihallardaonlarınhərbirininbütünəmlakhüquqları vəöhdəlikləribirləşmənəticəsindəyarananmüəssisəyəkeçir. Müəssisəbölündükdəonunəmlakhüquqlarıvəöhdəlikləribölüşdürücüakt(balans) üzrəuyğunhissələrdəyarananyənimüəssisələrəverilir. Müəssisədənbir,yaxudbirneçəyənimüəssisəayrıldıqdabölüşdürücüakt(balans)üzrə onlarınhərbirinə,müəssisəninuyğunhissələrdəbölünmüşəmlakhüquqlarıvəöhdəlikləri keçir. Birmüəssisəbaşqasınaçəvrildikdəəvvəlkimüəssisəninbütünəmlakhüquqlarıvə öhdəlikləriyəniyarananmüəssisəyəhəvaləolunur. Müəssisəaşağıdakıhallardaləğvediləbilər: –onuntəsisçilərinin(iştirakçılarının)vəyamüəssisəninnizamnaməiləvəkiledilmiş orqanının qərarıilə,o cümlədən müəssisənin mövcudluğu üçün nəzərdə tutulan müddətinqurtarmasıvəyayaradılmasızamanıqarşıyaqoyulanməqsədinəldəedilməsi 12 iləəlaqədarolaraq; –müəssisənin yaradılmasızamanıyolverilmiş qanunvericilik pozuntularıilə əlaqədaronunqeydiyyatınınməhkəmətərəfindənetibarsızsayıldığıhalda; –lazımixüsusiicazə(lisənziya)olmadanfəaliyyətvəyaqanunlaqadağanedilmiş fəaliyyəthəyatakeçirildikdəvəyaqanunvericilikdigərşəkildədəfələrləvəyakobudcasına pozulduqdavəyaictimaibirlikvəyafondonunnizamnaməməqsədlərinəziddfəaliyyətlə müntəzəmməşğulolduqdaməhkəməninqərarıilə. Müəssisəmüflisolmanəticəsindədələğvedilir.Əgərləğvedilənmüəssisəninəmlakının dəyərikreditorlarıntələblərininödənilməsiüçünyetərlideyildirsə,oyalnızmüflisolma nəticəsindələğvediləbilər. Müəssisəin ləğvi haqqında qərar qəbul etmiş müəssisənin təsisçiləri (iştirakçıları) və ya nizamnamə ilə buna vəkil edilmiş orqanı bu barədə müəssisələrindövlətqeydiyyatınıhəyatakeçirənorqana(ƏdliyyəNazirliyinə)ləngimədən məlumatverməyəborcludurlar.Həminorqanisəmüəssisəinləğvprosesindəolduğu barədəməlumatlarımüəssisələrindövlətrəyəstrinədaxilədir. Müəssisəinləğvihaqqında qərarqəbuletmişmüəssisənintəsisçiləri(iştirakçıları)və yanizamnaməiləbunavəkiledilmişorqanıləğvetməkomissiyasını(təsviyəçini)təyinedir, ləğvetməqaydasınıvəmüddətlərinimüəyyənləşdirirlər. Ləğvetmə komissiyasının təyin edildiyiandan müəssisənin işləriniidarə etmək səlahiyyətlərionakeçir.Ləğvetməkomissiyasıləğvedilənmüəssisəinadındanməhkəmədə çıxışedir. Müəssisəninləğviqaydasıaşağıdakıkimidir: 1.LəğvetməkomissiyasımüəssisənindövlətQeydiyyatıhaqqındaməlumatındərcedildiyi mətbuatorqanlarındaonunləğvedilməsivəkreditorlarınıntələblərininbildirilməsiqaydası vəmüddətihaqqındaməlumatdərcetdirir.Bumüddətləğvetməhaqqındaməlumatındərc edildiyigündənətibarənikiaydanazolabilməz.Ləğvetməkomissiyasıkreditorlarıaşkar etməkvədebitorborcunualmaqüçüntədbirlərgörür,habeləmüəssisəninləğvihaqqında kreditorlarabildirişgöndərir. 2.Kreditorların tələblərinin irəlisürülməsimüddətiqurtardıqdan sonra ləğvetmə komissiyasıaralıqləğvetməbalansıtərtibədir.Balansaləğvedilənmüəssisəinəmlakının tərkibi,kreditorların irəlisürdükləritələblərin siyahısı,habelə bu tələblərə baxılması nəticələrihaqqındaməlumatlardaxiledilir.Aralıqləğvetməbalansınımüəssisəninləğvi haqqındaqərarqəbuletmişmüəssisənintəsisçiləri(iştirakçıları)vəyanizamnaməiləbuna vəkilolunmuşorqanıtəsdiqedir. 3.Əgərləğvedilənmüəssisədəolanpulvəsaitikreditorlarıntələbləriniödəməküçün yetərlideyildirsə,ləğvetməkomissiyasımüəssisəinəmlakınıaçıqhərracdasatır. 4.Ləğvedilənmüəssisəinkreditorlarınapulvəsaitiniləğvetməkomissiyasıaşağıdaqeyd olunannövbəlikqaydasında,aralıqləğvetməbalansınauyğunolaraq,onuntəsdiqedildiyi gündənbaşlayaraqödəyir. Müəssisələğvedilərkənonunkreditorlarınıntələbləriaşağıdakınövbəiləödənilir: Birincinövbədələğvedilənmüəssisəsninəmlakınıngirovqoyulmasıilətəminedilmiş öhdəliklərüzrəkreditorlarıntələbləriödənilir; İkincinövbədəmüvafiqvədəliödənişlərinkapitallaşdırılmasıyoluiləofizikişəxslərin tələbləriödənilirki,ləğvedilənmüəssisəonlarınqarşısındahəyatavəyasağlamlığazərər vurulmasıüçünməsuliyyətdaşıyır; Üçüncünövbədəişdənçıxmamüavinətlərininverilməsi,əməkmüqaviləsiüzrəişləyən şəxslərinəməyininödənilməsivəmüəlliflikmüqavilələriüzrəhaqlarınödənilməsiüzrə hesablaşmalaraparılır; Dördüncünövbədəbüdcəyəməcburiödənişlərüzrəborcödənilir;Beşincinövbədəqalan kreditorlariləhesablaşmalaraparılır. 13 Hərnövbənintələbləriözündənəvvəlkinövbənintələbləritam ödənildikdənsonra yerinəyetirilir. Ləğvetməkomissiyasıkreditoruntələbləriniödəməkdənimtinaetdikdəvəyaonlara baxmaqdanboyunqaçırdıqdakreditorun,müəssisəninləğvetməbalansıtəsdiqedilənədək, ləğvetməkomissiyasınaqarşıiddiailəməhkəməyəmüraciətetməkhüququvardır. Ləğvetmə komissiyasının tələblərirəlisürülməsiüçün müəyyənləşdirdiyimüddət qurtardıqdansonrakreditorunbildirdiyitələblərvaxtındabildirilmiştələblərödənildikdən sonraləğvedilənmüəssisəninqalanəmlakındanödənilir. Ləğv edilən müəssisənin kreditorlarının ləğvetmə komissiyasıtərəfindən qəbul edilməmiştələblərikreditoruniddiailəməhkəməyəmüraciətetmədiyihallarda,habelə məhkəməqərarıiləkreditoraödənilməsindənimtinaedilmiştələbləriödənilmişsayılır. Kreditorlariləhesablaşmalarbaşaçatdıqdansonraləğvetməkomissiyasıləğvetmə balansınıtərtib edir.Həmin balansımüəssisənin ləğvihaqqında qərarqəbuletmiş müəssisənintəsisçiləri(iştirakçıları)vəyanizamnaməiləbunavəkiledilmişorqanıtəsdiq edir.Ləğvetmə komissiyasıtəsdiq olunmuş ləğvetmə balansınımüəssisələrin dövlət Qeydiyyatınıhəyatakeçirənmüvafiqicrahakimiyyətiorqanına(9dliyyəNazirliyinə)göndərir. Kreditorlarıntələbləriödənildikdənsonramüəssisəninqalanəmlakı,əgərmüəssisəin nizamnaməsindəayrıqaydanəzərdətutulmayıbsa,onuntəsisçilərinə(iştirakçılarına)verilir. MüəssisəninləğvibubarədəQeydiyyatınmüəssisələrindövlətreyestrinədaxiledildiyi andanbaşaçatmış,müəssisəisəözününmövcudluğunasonqoymuşsayılır Mühazirə 3 Mövzu 3. Müəssisədə istehsal prosesi və onun təşkili Plan:
İstehsal prosesinin mahiyyəti İstehsal tsikli və onun tərkibi Müəssisədə istehsal prosesinin təşkili Müəssisədə istehsalın təşkili formaları Yüklə 102,77 Kb. Dostları ilə paylaş:
|