Microsoft Word Materiallar Full Mənim gənclərə xüsusi
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 10,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Allaha bax; Tanrıya bax; Allahı sevərsən; Sən, Allah
- HAQQINDA Aqil CƏFƏROV
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ MƏTN ÜZƏRİNDƏ İŞİN TƏŞKİLİ YOLLARI Aygün ZAMANOVA
- AZƏRBAYCAN VƏ RUS DİLLƏRİNDƏ SOMATİK KOMPONENTLİ (ƏL,AYAQ) FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRİN TƏHLİLİ Elnarə MƏMMƏDOVA
- AZƏRBAYCAN DİLİNİN FRAZEOLOJİ SİSTEMİNDƏ SOMATİK FRAZEOLOGİZMLƏRİN YERİ Elzadə SADIQOVA
|
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 180
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan qədər sistemsizdir. Bu sistemsizlik sayəsində L.V.Bazarova bəzən yaxın məna spektrlərini ayrı – ayrı qruplar çərçivəsində fərqləndirir, bəzən isə tam fərqli və FSS-yə aidiyyatsız olan mikrosahəni fərqləndirir. Lakin daha dərindən nəzər saldıqda, bu iki makrosahədə fərqləndirilən bir çox kiçik semantik sahələrin bir – biri ilə dərin bağlarla əlaqəli olduğu və bu səbəbdən də ortaq məna spektrinə daxil edilməli olduğu ortaya çıxır. Bu isə öz növbəsində, teonim kompoentli frazeoloji vahidlərin məna növlərinə görə qruplaşdırmasının demonim komponentli frazeoloji vahidlərin analoji xarakterli təsnifi ilə müqatyisədə daha həssas münasibət tələb edən araşdırma olduğunu əyaniliklə sübuta yetirir. Belə ki, Tanrı İlahi ədalətin təcəssümü olduğundan, Ali Yaradan kimi qavranıldığından arzu – istək, yardım, rica, xahiş, təhdid, çağırış və s. kimi obyektli və ya, bir növ, semantik “boşalmaya” məruz qalan ritorik müraciətlərin ünvanı və ya “iştirakçısı” kimi çıxış edir (məs: Allaha
AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORFOQRAFİYA LÜĞƏTİNDƏ BİR ŞƏKİLÇİNİN YAZILIŞI HAQQINDA Aqil CƏFƏROV AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu dr.agil_jafarov@mail.ru Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2004-cü il 12 yanvar tarixli məlum sərəncamından sonra bir sıra lüğətlər hazırlandı ki, onlardan biri də gərgin axtarışlar nəticəsində ərsəyə gələn və ən işlək olan «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» geniş oxucu kütləsinin dərin rəğbətini qazanmışdır. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra tərtib edilən bu lüğət dilimizin 80 min sözünü özündə ehtiva edir. Dilimizin orfoqrafik qayda-qanunlarına söykənən bu lüğətdə digər lüğətlərdə gözdən yayınan sözlərin dəqiq yazılış formasına və bəzi mübahisəli sözlərin dəqiqləşməsinə nail olunmuşdur. Lakin bəzi mübahisə doğuran sözlər də lüğətdə yer almışdır. 2008-ci ildə təkrar nəşr olunan «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»ndə əvvəlki mübahisəli sözlər yenə də özünə yer tapmışdır. Hazırda isə 100 mindən çox sözü əhatə edən yeni bir orfoqrafiya lüğətimiz çapa hazırlanır ki, 1-ci və 2-ci nəşrdə olan nöqsanların bəziləri eynilə qalmışdır. Lakin nəzərə alsaq ki, bu lüğət hər bir azərbaycanlının tez-tez müraciət edib tapındığı lüğətdir, burada mübahisəyə səbəb olan sözlərin dəqiqləşməsinə zəruri ehtiyac vardır. Bu baxımdan biz -varı; -vari şəkilçisinin sözlərə qoşularaq necə yazılması barədə danışmaq istərdik. 1975-ci ildə çapdan çıxmış «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»nin 15-ci səhifəsində bu şəkilçi ahəng qanununa tabe edilməyərək bir cür yazılan şəkilçi kimi -varı formasında verilir. Məsələn; buynuzvarı, qalxanvarı, zolaqvarı, yüngülvarı, üzükvarı, halqavarı. Həmin şəkilçi 2004-cü ildə nəşr olunan «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»nin 8-ci səhifəsində bir cür yazılan sözdüzəldici şəkilçi olaraq -vari şəklində verilsə də, nədənsə lüğətin içində -varı kimi verilir. Məsələn; buynuzvarı (2, s.106), halqavarı (2, s.259), qalxanvarı (2, s.366), üzükvarı (2, s.666), yüngülvarı (2, s.711) və s. 2008-ci ildə yenidən nəşr olunan lüğətdə göstərilən nöqsanlar eynilə qalmışdır. Lakin 2006-cı ildə çapdan çıxmış 4 cildlik «Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti»ndə bu şəkilçi bir cür yazılan -vari formasında verilir. Məsələn: Buynuzvari – sif. Görünüşcə buynuza oxşayan, buynuz kimi (I, s.366); Halqavari – sif. Halqa, çənbər, çevrə şəklində; dairəvi, halqaşəkilli (II, s.326); Qalxanvari – sif. Şəkilcə qalxana oxşayan (III, s.22); Üzükvari – sif. Üzük şəklində olan; halqavari. Üzükvari detal (IV, s.453); Yüngülvari – sif. 1. Bir qədər yüngül. Əl çamadanı boyda, yüngülvari bağlama əlimə aldım (M.Cəlal). 2. Çətin olmayan, çox mürəkkəb olmayan, çox zəhmət, bilik, bacarıq tələb etməyən; asantəhər. Yüngülvari bir iş (IV, s.634) və s. İzahlı lüğətdə bu şəkilçinin bir cür – vari formasında göstərilərək izah olunması məşhur türkoloq-alim E.V.Sevortyanın «Аффиксы именного словообразования в Азербайджанском языке» əsərinə əsasən belə verilmişdir. Belə ki, o, bu əsərində yazır: «Fars dilindən alınma -vari («oxşar») sifəti Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığında oxşatma-kiçiltmə mənasında öz əksini tapmışdır. Məsələn, vintvari (neologizm), yüngülvari və s. Birinci sifəti (vintvari) nəzərə alsaq, -vari forması hələ də Azərbaycan dilində məhsuldar ola bilər» (7, s.183-184). Azərbaycan dilinin nəzəri dilçilik ədəbiyyatında Ə.Dəmirçizadə «Müasir Azərbaycan dili» kitabının I hissəsində bu şəkilçini -varı formasında bir cür yazılan şəkilçi kimi verir. Məsələn; qalxanvarı, yüngülvarı, üzükvarı (6, s.295). Görkəmli dilçi alim Ə.Dəmirçizadənin bu fikri ilə razılaşmaq olmaz. Çünki bu şəkilçi qeyd etdiyimiz kimi -vari formasında fars dilindən alınmışdır. Bu şəkilçinin sözlərə qoşularkən -varı, yoxsa -vari kimi yazılmasını dəqiqləşdirib fikrimizi əsaslandırmaq üçün bu tipli şəkilçilərin sözlərə artırılarkən necə yazılmasına diqqət etmək lazımdır. Belə ki, B.Xəlilov «Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası» əsərinin II hissəsində yazır: «Ərəb və fars isimlərindən son şəkilçilər vasitəsilə düzəltmə sifətlər əmələ gəlir. -ı (-i, -u, -ü) şəkilçisi: badamı (göz), palıdı (rəng), armudu (stəkan), gümüşü (saç) və s.» (5, s.97). Ə.Dəmirçizadə «Müasir Azərbaycan dili» kitabının I hissəsində yazır: «Samitlə bitən sözlərdə -stan şəkilçisindən əvvəl sözün son hecasındakı saitə uyğun olaraq qapalı saitlərdən biri – ı, i, u, ü əlavə olunur: Dağıstan, Özbəkistan, Kürdüstan, Monqolustan və s.» (6, s.295).
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 181
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan Beləliklə, bütün yuxarıda söylədiyimiz fikir və dəlillər bizə əsas verir deyək ki, şəkilçinin saiti ahəng qanununa uyğun olaraq artırılsa, daha məqsədəuyğun olar.Yəni sözün son hecasındakı sait incə olduqda ona qoşulan şəkilçinin də son saiti incə (üzükvari, yüngülvari), qalın olduqda isə ona qoşulan şəkilçinin də son saiti qalın (buynuzvarı, halqavarı, qalxanvarı) olsa, daha dəqiq və düzgün olar. Belə olduqda sözün tələffüzündə də ağırlıq yaranmaz.
AZƏRBAYCAN DİLİ DƏRSLƏRİNDƏ MƏTN ÜZƏRİNDƏ İŞİN TƏŞKİLİ YOLLARI Aygün ZAMANOVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti aygun_zaman@mail.ru Hər hansı bir fikri tam ifadə etmək, müəyyən hadisəni bütövlükdə nəql etmək və ani bir mənzərəni ətraflı təsvir etmək üçün söz və cümlə ilə müqayisədə mətn daha geniş imkanlara malikdir. Mətn mühüm linqvistik anlayış olub aşağıdakı xüsusiyyətlərə görə səciyyələndirilir: • mətn fikir bitkinliyi ifadə edir; • giriş, əsas və nəticə olmaq üzrə müstəqil hissələrə ayrılır; • şifahi və yazılı şəkildə ifadə oluna bilir; • müxtəlif yanrları əhatə edə bilir. • nəqli, təsviri və mühakimə xarakterli olur. Mətndə danışanın təsvir olunan obyektə, nəql edilən hadisəyə və irəli sürülən mülahizəyə münasibəti də aydın əks olunur. Mətnin qeyd edilən hissələri, xüsusən abzasları arasında məntiqi və qrammatik bağlılıq olmalıdır ki, bu da verilən məlumatın dinləyiciyə (oxucuya) daha asan və anlaşıqlı çatmasına xidmət edir. Hər hansı bir dilin linqvistik mahiyyəti, yəni səs sistemi, lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu məhz mətn vasitəsilə müəyyənləşə bilir. Mətn təlim prosesində həm elmi, həm də didaktik materialların ən optimal verilmə formasıdır. Şagirdlərin nitq və linqvistik bacarıqlarının hansı vasitələrlə formalaşdırılması Azərbaycan dili təliminin başlıca məsələlərdəndir. Uzun illər dil materialı kimi söz və cümlələr üzərində iş aparıldığından gözlənilən nəticələr təlim prosesin- də reallaşdırıla bilmirdi. Lakin mətnə məxsus xüsusiyyətlər onu əsas dil vahidi kimi götürməyə imkan yaratdı. Məzmun və struktur bütövlüyü ilə səciyyələnən mətn həm də linqvistik bacarıqların kompleks inkişafı üçün səmərəlidir. Azərbaycan dili dərslərində mətn üzərində iş məzmun və onu təşkil edən linqvistik elementlərin qavranılması məqsədilə aparılır. Məzmun üzərində aparılan iş vasitəsilə aşağıdakı bacarıqların formalaşmasına nail olmaq mümkündür: 1) verilmiş mətnin mövzusunu və burada nəzərə çatdırılan əsas ideyanı müəyyənləşdirmək; 2) mətndə fikir daşıyıcısı olan açar sözləri seçmək; 3) tanış olmayan sözlər üzərində iş aparıb lüğəvi mənasını aydınlaşdırmaq; 4) mətnə yeni başlıq seçmək və onun məzmununu müvafiq hissələrə (giriş. əsas hissə, nəticə) ayırmaq; 5) mətnin planını tutub məzmununu danışmaq; 6) mətnə yaradıcı yanaşıb onu yeni sonluqda tamamlamaq; 7) mövzuya uyğun əlavə mənbələrə istinad edib inşa yazmaq və s. Ümumtəhsil məktəblərində aparılan Kurikulum islahatı əsasında hazırlanmış müasir dərsliklərin təhlili və yaradıcı müəllimlərin iş təcrübəsi göstərir ki, bədii və elmi-kütləvi səpkidə yazılmış mətnlər üzərində iş şagirdlərin rabitəli nitq vərdişlərinin formalaşmasında və ünsiyyət bacarıqlarının inkişafında başlıca amil rolunu oynayır. Bu mətn nümunələri təlimə maraq hissini gücləndirir, şagirdlərin həyat hadisələrini dəyərləndirmək, konkret hadisə ilə bağlı şəxsi mövqe nümayiş etdirmək qabiliyyətlərinə müsbət təsir göstərir. Dil dərslərində mətn üzərində iş yalnız məzmunun qavranılması və bu əsasda kommunikativ bacarıqların yaranması və inkişafı ilə yekunlaşmamalıdır. Şagirdlərin idraki qabiliyyətlərinin mühüm komponenti sayılan linqvistik bacarıqlarının mərhələ-mərhələ sadədən mürəkkəbə, asandan çətinə doğru inkişafı da bu proseslə paralel olaraq həyata keçirilməlidir. Bunun üçün şagirdin linqvistik təfəkkürünün formalaşmasına xidmət edən aşağıdakı üsullara müraciət olunması məqsədəuyğun sayılır: - konkret dil fakt və hadisəsi ilə bağlı şərhli məlumatların verilməsi; - mübahisəli məsələlərin müzakirə olunmaqla açıqlanması; - tanınmış dilçi alimlərin elmi əsərlərinə müraciət olunması; - dil haqqında yaradıcı inşaların yazdırılması. Mətn üzərində iş həmin biliklərin praktik tətbiqinə imkan açmaqla şagirdlərdə ən zəruri linqvistik bacarıqların yaranması, möhkəmlənməsi və dərinləşməsi ilə nəticələnir. Məqsədyönlü və intensiv şəkildə aparılan bu işlər fonetik, leksik, qrammatik təhlil nümunələri vasitəsilə ayrı-ayrılıqda aparıla bilindiyi kimi, kompleks şəkildə də təşkil oluna bilir. Ümumiyyətlə, mətn üzərində aparılan işlər təlim prosesində şagirdlərin idraki fəallığına zəmin yaratmaqla yanaşı, bədii-estetik zövqlərinin sinifdən-sinfə keçdikcə yüksəlməsini təmin edir.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 182
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan BEYNƏLMİLƏLSÖZVƏTERMİNLƏRİN MƏNŞƏYİ VƏ MƏNBƏYİ
AMEA Nəsimi adına Dillər İnstitutu
Hər bir dilin lüğət tərkibində alınma və dilin öz sözləri vardır. Yeni terminlər dilin bu iki leksiklayının elementləri hesabına formalaşır. Terminin yaradıldığı dil bu terminin mənşəcə həmin dilin vasitələrindən təşkil olunacağına zəmanət vermir. Ona görə də termin mənşəcə yayarandığı dilin özünə, yabaşqabirdilə, ya da komponentlərinə görə müxtəlif dillərə aid ola bilər. Müxtəlif terminləri təhlilə cəlb etsək, terminlərinkomponentlərininmənşəyinəgörə müxtəlif qruplara ayıra bilərik: 1) terminvəonutəşkiledənkomponentlərimənşəcəeynibirdiləaidolur; 2) terminin komponentləri mənşəcə iki və daha artıq dilə aid olur. Termininformalaşdığıvəyaradıldığıdilmənbədiladlanır. Termin və onun komponentlərinin mənşəcə hansı dilə aidliyini mənbə dil prizmasından təsnif etsək aşağıdakı qrupları təyin etmək olar: 1. Terminvəyaonunkomponentlərimənşəcəmənbədiləaiddir. Qeydolunancəhətbeynəlmiləlterminlərdə, eləcəbeynəlmiləl sözlər dədəözünüeynişəkildəgöstərir. Konkretmisallaramüraciətedək. Mimoza – ot, kol, ağacnövüdür. Botanikaterminidir. Azərbaycandilində «küsdümağacı» terminvariantıdavardır. Yunan «mimos» sözündəndüzəlmişdir. Yunansözününmənası «görünüşünüdəyişmədir». İngildis dilinə və bir çox başqa dillərə eyni şəkildə keçmişdir. İngilisdilindəyazılışı «mimosa», oxunuştranskripsiyası «mi`mouzə» şəklindədir. Söz yunan dilində yaranmışdır. Termindəyunandilinəmənsubdur. Deməli, həmmənbə, həmdəmənşədileynidir. Bununla belə bir çox dillərdə “mimoza” kimi işlənir. 2. Termininbirkomponetimənşəcəmənbədilə, digərkomponetibaşqabirdiləaiddir. Dezinfeksiyasözü «xüsusi dərmanlar və cihazlar vasitəsiiləhəşaratlarınməhvedilməsi» kimiizaholunur. Sözikikomponentdənibarətdir: dez+infeksiya. Dez- önşəkilçisifransızdilinəaiddir. Buönşəkilçivəyasözlərinəvvəlinəartırılanelementdir. «Dez-» əlavəolunduğusözə «məhvetmək, çıxartmaq, yoxetmək, rəddetmək» mənalarınıartırır. Bubaxımdandezinfeksiya «infeksiyanıməhvetmək, infeksiyanı aradan qaldırmaq» mənasınıverir. İnfeksiyalatındilindən «inficere»sözündənolubmənası «korlamaq, xarabetmək», «yoluxdurmaq»-dır. Terminin mənbə dili də latın dilidir. 3. Termininheçbirkomponentimənşəcəmənbədiləaiddeyildir. Dezinteqrasiya – fransız «dez», latın «integratio» sözləriəsasındaformalaşmıştermindir. Latın «integratio» - «bərpaetmək», «doldurmaq» mənalarınıverir. Dezinteqrasiyasözüingilisdilində «disintegration», fransızdilində «désintégration» rusdilində «dezinteqrüiə» formasındaişlənir. Azərbaycandilinərusdilindənkeçmişdir. İngilisdilindənrusdilinəkeçidzamanı «-tion» elementi «-ция» iləəvəzolunmuşdur. Azərbaycandilinəkeçidzamanı «-ция» şəkilçisiAzərbaycandilininuyğungələnqrafemləriiləverilmişdir. Terminingilisdilindəfransızvəlatınmənşəlikomponentlərəsasındaformalaşmışdır. Beləliklə, beynəlmiləlterminləritariximənbələrinəgörəaşağıdakıqruplaraayırmaqolar: 1)ayrı-ayrıdillərinöztörəmələri; 2)başqadillərdənalınanterminlər; 3)başqadillərvasitəsiləalınanterminlər; 4)müəyyənbirdilindaxilində müxtəlif beynəlmiləl söz elementləri əsasında yaranmış terminlər. Hər hansı sözün beynəlmiləl termin statusu almasının şərtlərindən biri də həmin terminin beynəlxalq dillərdə işlənməsi götürüləbilər. Termin ingilis, fransız, alman, rus, ispan dili kimi beynəlxalq miqyasda yayılmış dillər də işlənməlidir. Mədəniyyətlərarası kommunikasiya mürəkkəb və çox cəhətli olduğu kimi, xarici sözlərin alınması səbəbləri də müxtəlifdir. Bununla belə müasir Azərbaycan dilində alınmaların iki vacib qrupunu fərqləndirməkolur: 1) terminologiya (kompüter dili, iqtisadiyyat, maliyyəişi, menecment. Məsələn, kompüter, sayt, internet, internetprovaider, konsaltinq, konsensus, brifinq vəs.); 2) alınmanındəbxatirənişlədilməsi (prezentasiya, reytinq, şop-tur, killervəs.). Əslindəbuikiqruparasındadəqiqsərhədyoxdur. Alınmalarınçoxuterminolmaqlayanaşı, onların müəyyən qisminin işlədilməsi dəbdəndə irəli gəlir (şoumen, tok-şou, breyn-rinqvəs.). Bu cür sözlər çox zaman müəyyən müddətdən sonra dildən çıxır.
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 183
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN VƏ RUS DİLLƏRİNDƏ SOMATİK KOMPONENTLİ (ƏL,AYAQ) FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRİN TƏHLİLİ
Bakı Slavyan Universiteti
Qədim yunanlar bədənin “ölümə məhkum hissəsini” soma adlandırırdı. Terminoloji mənası bədənə aid olan “somatik” sözü də buradan götürülmüşdür. Müasir anlayışlar və terminlərin qısa lüğəti somatizm sözünü bədənlə (psixika istisna olaraq) bağlı olan insan orqanizminin hadisə və sistemlərinin mənasını ifadə etmək üçün müəyyənləşdirmişdir. Somatizmlər baş, üz, ürək, qan, sümük və s.dir. Somatik frazeologizmlər öz sabitliyinə rəğmən fasiləsiz olaraq dəyişir və inkişaf edirlər. F.Vaqq somatik frazeologizmlərin üç dəyişmə yolunu göstərir: arxaik, köhnəlmiş materialın itirilməsi, yeni frazeologizmlərin və ya onların variantlarının yaranması, mövcud frazeologizmlərin semantik əvəzlənməsi. Alim O.Nazarov yalnız insanın bədən üzvləri adlarının vahidlərini somatik termin hesab edir. Alim jest və mimiki sözləri somatik vahidlər qrupuna daxil etmir. İnsan və heyvan bədən üzvlərini xarici üzvlərə və daxili orqanların adlarına bölmək olar. Xarici üzvləri (göz, baş, əl, ayaq) asanlıqla görmək və müşahidə etmək olur, lakin daxili orqanlar(ürək, qan) insan nəzərindən kənarda qalır. İnsan bədəninin orqanlarını müxtəlif əlamətlərinə görə bir-birindən fərqli formada təsnif etmək, qruplara ayırmaq olar. Məsələn, informasiyanı xaricdən qəbul edən baş, göz, qulaq, burun kimi orqanlar var. Bu prosesdə əksinə qarın, çiyin, ayaqlar iştirak etmir. Somatizmləri üç qrupa bölürlər: 1) somatizmlərin birinci qrupuna daxil olanlar (baş, təpə, üz, göz, göz qapağı, burun, qulaq, ağız, dodaq, diş, qaş, çənə və dil); 2) somatizmlərin ikinci qrupuna aid olanlar (boyun, boğaz, sinə, qarın və çiyin); 3) yuxarı və aşağı ətrafları bildirən somatizmlər.
РУКА/Əl – Somatik komponent olan əl insan əməyini, fiziki fəaliyyətini, ustalığını və bacarığını göstərir. Azərbaycan və rus dillərində əl polisemantik xüsusiyyət daşıyır. Lüğətlərdə əl sözünün yalnız bir həqiqi mənası qeyd olunmuşdur: “qolun biləkdən dırnaqlara qədər olan hissəsi ” və ya rus dilində “каждая из двух верхних конечностей человека от плечевого сустава до кончиков пальцев”. Əl sözünün digər mənaları isə məcazi mənada işlənir və frazeologiyalaşmış söz birləşmələrinin yaranmasında iştirak edirlər. Rus dilində рука sözü iki məna bildirir:əl və qol. Нога/Ayaq – Lüğətlərdə ayaq sözünün aşağıdakı formada mənaları verilmişdir: 1) İnsan və heyvanın aşağı ətraflarından biri;2) Nəyinsə (mexanizmin, qurğunun, mebelin) dayağı, aşağı hissəsi. Ayaq komponentli frazeoloji birləşmələr də aktual və məhsuldardır. Bu komponentdən ibarət olan frazeologizmlər azərbaycan və rus dillərində sayına görə dördüncü yerdə durur. Sabit söz birləşmələrində ayaq komponenti əsasən öz həqiqi mənasını, məhz insanın hərəkət vasitəsini ifadə edir.
təcrübə tələb edir. Çünki tərcümə prosesindəonların semantik bütövlüyü, metaforikliyi və milli xüsusiyyətləri itir, orijinalda ifadə edilən emosiyanallıq, ekspressivlik,obrazlılıq ikinci dilə ötürülə bilmir. Bu səbəbdən frazeoloji birləşmələrin böyük əksəriyyəti ikinci bir dilə təcümə edilə bilmir. Qeyd edək ki, frazeoloji birləşmələrin tərcüməsi nəinkiqohum olmayan, eləcə də qohum dillərdə çox zaman üst-üstə düşmür. Bu vəziyyəti qismən aradan qaldırmaq üçün də onların tərcüməsində adekvat məna köçürülməsindən istifadə olunur. Frazeoloji birləşmələrin ekvivalent və analoji tərcümə üsulları mövcuddur. Ekvivalent frazeoloji birləşmələrdə birinci dildə olan məna və komponentlərin quruluşca tərkibi üst-üstə düşür. Qarşı- qarşıya qoyulan dillərdə ekvivalentlik tam və natamam olur və ya ümumiyyətlə ekvivalentlik olmur. Analoji frazeoloji birləşmələr eyni məzmuna malik olsalar da, quruluşca və komponentlərin tərkibinə görə bir-birindən fərqlənirlər.
FRAZEOLOGİZMLƏRİN YERİ Elzadə SADIQOVA Bakı Slavyan Universiteti sadiqli.elya@mail.ru Dilin frazeoloji tərkibi dilçilik tədqiqatlarının obyekti kimi həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur.Frazeologiyanın dilçiliyin digər sahələrinə nisbətən tədqiq tarixi gənc olsa da, bu sahədə saysız-hesabsız tədqiqat əsərlərinə rast gəlmək olar. Xalqın məişətini, etnoqrafiyasını, mədəniyyətini özündə əks etdirən frazeoloji ifadələr tarixin dərinliklərindən gələrək öz milli dəyərləri ilə onun həyatında, dilində yaşamış, daim zənginləşmiş, yenilənmiş, dilin milli keyfiyyətlərini qoruyan bir amil kimi sabitləşmişdir. Frazeologiya dilçiliyin digər sahələrindən fərqli olaraq, nəsildən-nəsilə, demək olar ki, dəyişikliyə uğramadan ötürülür. Məlumdur ki, frazeologizmlər şərti bazis kimi qiymətləndirilə bilən dil səviyyələrinin (fonetik, leksik, morfoloji və II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 184
Qafqaz University 18-19 April 2014, Baku, Azerbaijan sintaktik) tam təşəkkülü zəminində yaranır. Bu baxımdan dilin frazeoloji vahidlərini dərindən öyrənmək o dilin qanunauyğunluqlarını mənimsəmək deməkdir. Dilin semantik sistemindən asılı olaraq, somatik frazeoloji birləşmələrin komponenti kimi müxtəlif somatizmlər çıxış edir (somatizm termini yunan mənşəli soma “bədən, bədənə aid” sözündən yaranmışdır). Azərbaycan dilində insanın bədən üzvlərinin adlarını bildirən sözlər leksikanın ən qədim hissəsini təşkil edir. Onların müxtəlif xüsusiyyətləri linqivistik ədəbiyyatda dəfələrlə işıqlandırılmışdır. Dildəki somatik frazeologizmlərin çoxu bu dilin lüğət tərkibini təşkil edən başqa dil vahidləri kimi qədim tarixə malikdir və bu xüsusiyyət onları lüğət fondundakı somatik leksemlərə yaxınlaşdırır. Bununla belə, somatik ifadələri dilin lüğət fondunun tərkib hissəsi hesab etmək düzgün olmaz, çünki lüğət fondunu təşkil edən sözlər dildə yeni sözlər yaratmaq üçün istifadə olunur. Somatik frazeologizmlər isə dildə “daşlaşmış” ifadələr olduğundan yeni sözlər yaratmaq xüsusiyyətinə malik deyildir. Somatik frazeoloji birləşmələrə daxil olan sözlər bir-birilə əlaqəyə girmir. Onlar yalnız genetik cəhətdən, mənşəcə söz birləşməsi hesab edilə bilər, çünki onlar konkret bir söz birləşmələrinin, yaxud cümlələrin mənasının dəyişdirilməsi nəticəsində yaranmışdır. Somatik frazeoloji birləşmələrin tərkibində komponentlər müxtəlif mənada işlənə bilər. Məsələn, başağrısı vermək birləşməsində “başağrısı sözü əzab-əziyyət, zülm” mənasında işlənir. Deməli, somatik frazeoloji birləşmə başağrısı sözünün əsl mənasından uzaqlaşaraq məcazlaşmışdır. Somatik frazeoloji birləşmələrin komponentlərinin leksik cəhətdən dəyişməsi hallarına da rast gəlinir. Məsələn, əl- ayağı soyumaq, əl atmaq, əl açmaq, əldən salmaq. Komponent dəyişikliyi somatik frazeoloji birləşmələrin tərkibinə və formasına görədə ola bilər: ağzını əymək (büzmək), ayağı daşa dəymək (büdrəmək), üz-gözünü turşutmaq (əymək) və.s. Somatik frazeologizmlər iki və daha çox sözün birləşməsindən əmələ gələn hər hansı birləşmə yox, mənaca bütöv, sabit leksik tərkibli və sintaktik quruluşlu ifadələrdir: gözə gəlmək, ağız açmaq, ayaqda yatmaq, baş girləmək, gözdən çıxarmaq, ağızdan qaçırmaq və.s. Birləşmənin sabitliyi və ya onları təşkil edən sözlərin bir məfhum ifadə etməsi sözlərin leksik mənalarından, onların məcazlaşma və obrazlılıq dərəcəsindən asılıdır. Birləşən sözlər öz müstəqilliyini, əşyaya aidliyini itirərək tam məcazlaşma yolu ilə cümlə daxilində bir üzv kimi çıxış edən somatik ifadələr əmələ gətirir. Onları yaradan sözlərin hər biri ayrılıqda məna strukturuna malikdir. Məna bütövlüyü, funksionallıq, leksik və sintaktik sabitlik somatik frazeologizmlər üçün əsas şərtdir. Struktur sabitlik somatik frazeologizmlərin tərkibcə dəyişməməsi ilə bağlıdır. Somatik frazeologizmlərin məna strukturu üçün onların tərkib hissələrinin ayrı-ayrılıqda mənaları yox, bütövlükdə mənası əsas şərtlərdən biridir. Ümumiyyətlə, somatik frazeologizmləri şərtləndirən əsas əlamətlər aşağıdakılardır: 1. bütövlükdə bir məna ifadə edir, 2. tərəfləri məcazi mənada işlənir, 3. dildə hazır şəkildə mövcuddur, 4. milli səciyyəlidir, 5. obrazlı, emosional və ifadəlidir. Azərbaycan dilində somatik frazeologizmlər çox geniş işlənmə dairəsinə malikdir. Bütün dillərdə olduğu kimi, Azərbyacan dilində də somatik frazeoloji sistem zəruri ehtiyac nəticəsində formalaşmışdır. Somatik frazeoloji birləşmələrin zənginləşməsi prosesi həmişə davam edir.
Yüklə 10,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|