Microsoft Word mag. Secme -times new roman doc
Magistr dissertasiyanın qurulu
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Magistr dissertasiyanın quruluşu və həcmi. Dissertasiya giriş,iki fəsil, nəticə
və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısıdan ibarətdir. Onun ümumi həcmi 78 səhifədir. İşdə 5 cədvəl, 4 qrafik və 3 sxem verilmişdir. İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısında 27 adda ədəbiyyat adı vardır. 6 I FƏSİL MİLLİ HESABLAR SİSTEMİNDƏ ЕV TƏSƏRRÜFATLARI SEKTORU VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİNDƏ SECMƏ METODUNUN ROLU § 1.1. Ev təsərrüfatlarının seçmə metodu ilə tədqiqinin nəzəri-metodoloji əsasları Əhalinin gəlirlərinin tənzimlənməsi və idarəedilməsi sahəsində əsaslan- dırılmış dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi onun informasiya bazasının formalaşdırılmasını tələb edir. Ölkədə həyata keçirilən geniş miqyaslı sosial-iqtisadi dəyişikliklər milli statistika xidmətinin fəaliyyətinin beynəlxalq prinsiplər əsasında təmin edilməsini zəruri etmişdir. Bu isə əhalinin həyat səviyyəsinin statistik qiymət- ləndirilməsinin istiqamətlərinə və informasiya təminatına dövrün yeni təlabatları ba- xımından yanaşılmasına gətirib çıxarmışdır. Müasir şəraitdə əhalinin həyat səviyyəsinin tədqiqinin əsas informasiya bazası ev təsərrüfatı statistikasıdır. Son dövrlərdə ev təsərrüfatı statistikasına marağın artması bir sıra səbəblərlə bağlıdır. Birincisi, əhalinin həyatında ev təsərrüfatının rolunun bütövlükdə yüksəldilməsi, ölkədə bazar münasibətlərinin tədricən formalaş- masıdır ki, bu da əhalinin öz-özünü təminetmə funksiyasının güclü inkişafını labüd etmişdir. İkinccisi, ölkənin makrostatistikası Milli Hesablar Sisteminə keçir ki, burada ev təsərrüfatına iqtisadiyyatın əsas subyekti kimi baxılır. Üçüncüsü, mühüm praktiki vəzifə ev təsərrüfatının ümumi gəlirlərini, onun səviyyə və dinamikasını, diferensasiyasını qiymətləndirməkdir ki, bu da həm əhaliyə ünvanlı köməyin təşkili, həm də səmərəli vergi sisteminin formalaşması üçün zəruridir. Ümumiyyətlə, əhalinin həyat şəraitinin və rifah səviyyəsinin öyrənilməsi bütün dövrlərdə aktual olmuş və bu gündə aktualdır. Əhalinin həyat səviyyəsi statistikasının və ev təsərrüfatlarının tədqiqinin böyük və maraqlı tarixi vardır. Ev təsərrüfatlarının büdcə statistikası qarşısında durduğu vəzifələr dairəsinin genişləndirilməsini, öz üsullarının işlənib hazırlanmasını və təkmilləşdirilməsini fasiləsiz davam etdirərək statistik tədqiqatın xüsusi metoduna çevrilmişdir. 7 İqtisadi nəzəriyyədə «ev təsərrüfatı» anlayışı yaşayış yeri və büdcənin ümumiliyi ilə birləşən bir, yaxud bir neçə şəxsdən ibarət olan təsərrüfat vahid kimi şərh edilir ki, bu da iqtisadiyyatı resursla təmin edərək onlara görə aldığı pulla maddi təlabatlarını təmin edən mal və xidmətləri əldə etmək üçün istifadə edir. Ev təsərrüfatı anlayışı bütün istehlakçıları, muzdlu işçiləri, iri və kiçik kapital, torpaq, istehsal vasitələri sahiblərini, ictimai istehsalda məşğul olan və məşğul olmayan şəxsləri birləşdirir (1,2). Bazar iqtisadiyyatının subyektləri kimi ev təsərrüfatının fəaliyyətinin iqtisadi mahiyyətini tədqiq edərkən təhlilin iki müxtəlif səviyyəsindən istifadə edilir. Makroiqtisadi səviyyədə təhlil - bu, ilk növbədə davranışı əhalinin vəziyyətini və bütövlükdə onun iqtisadi maraqlarını birbaşa əks etdirən və milli iqtisadiyyata əhəmiyyətli təsir göstərən iqtisadi vahidlərin müəyyən məcmusu kimi ev təsərrüfatını öyrənməkdir. Makroiqtisadi səviyyədə ev təsərrüfatlarının məcmu gəlirlərinə, istehlak və əmanət davranışına, ölkənin ÜDM-da onların payına, dövlətlə, istehsal və biznes sferası ilə qarşılıqlı münasibətlərinə baxmaq olar. Mikroiqtisadi təhlil ayrı sresifik iqtisadi vahid kimi ev təsərrüfatının tədqiqini nəzərdə tutur. O, onların əmək və iqtisadi funksiyalarının, bazar davanışının, səbəb- nəticə əlaqələrinin hərtərəfli öyrənilməsinə istiqamətlənir. Mikroiqtisadiyyatda məhdudluq, seçim, fərdi təlabat, xərc, gəlir, istehlak, qiymət anlayışlarından istifadə olunur. Burada eyni zamanda mal və xidmətlər bazarında ev təsərrüfatlarının qəbul etdiyi qərarlar prosesi və onların seçiminə təsir edən amillərin öyrənilməsi də həyata keçirilir. Ev təsərrüfatının davranışının makro və mikroiqtisadi təhlili bir-biri ilə sıx bağlıdır: iqtisadiyyatın vahid sektoru kimi ev təsərrüfatlarında baş verən hadisə və proseslərin makroiqtisadçılar tərəfindən öyrənilməsi, son nəticədə çoxlu fərdi ev tsərrüfatlarının qarşılıqlı fəaliyyətinin nəticəsində yaranır. Ev təsərrüfatının vəziy- yətini, iqtisadi davranışının əsasını və fəaliyyətinin əhəmiyyətini yalnız təhlilin bir səviyyəsinin nəticələrinə əsaslanaraq sona qədər başa düşmək və izah etmək mümkün deyildir. 8 Bazar iqtisadiyyatı sitemində ev təsərrüfatının yeri və rolunu resursların, məh- sulların və gəlirlərin dövriyyəsi-modeli əsasında öyrənmək daha əlverişlidir. Müəy- yən şərtiliklərlə və məhdudiyyətlərlə o, bazar iqtisadiyyatının əsas subyektlərinin qar- şılıqlı fəaliyyəti haqqında mühüm təsəvvür yaradır. Ev təsərrüfatı resurslar, mal və xidmətlər bazarının firmaları ilə sıx qarşılıqlı fəaliyyətdə olur. Resurslar bazarında ev təsərrufatı firmalara sahibi özü olan iqtisadi resurslar (əmək, torpaq, kapital və sahibkarlıq qabliyyəti) təklif edir. Firmaların bu resurslara tələbi vardır. Tələb və təklifin qarşılıqlı fəaliyyəti ilə resurs bazarında hər növ resursun qiyməti müəyyənləşir. Resursları alaraq firmaların həyata keçirdiyi ödəmələr onların xərcləri kimi çıxış edir. Eyni zamanda onlar resurslar təqdim edən ev təsərrüfatlarının əmək haqqı, faiz, renta və mənfəəti, yəni ev təsərrüfatının pul gəlirləri axınlarını yaradır. Onların xərclənməsi prosesində ev təsərrüfatı məhsullar bazarında ona zəruri olan mal və xidmətlərə tələb yaradır. Firmalar istehsal etdiyi məhsulları təklif edib reallaşdıraraq müvafiq gəlirlər əldə edirlər. Deməli, ev təsərrüfatı firmalarla qarşılıqlı fəaliyyətdə olaraq resurs bazarında təklifçi, məhsullar bazarında isə tələbçi kimi çıxış edir. Ev təsərrüfatlarının əldə etdiyi gəlirlər mal və xidmətlərin əldə edilməsinə tam xərcləmir. Onların müəyyən hissəsi dövlət vergilərinə və yığıma gedir. Dövlət ev təsərrüfatlarının iqtisadi davranışına əhəmiyyətli təsir göstərir. Bazar iqtisadiyyatında dövlət maddi və pul vəsaitləri dövriyyəsinə tam inteqrasiya olunur. Ev təsərrüfatı dövlətə müxtəlif iqtisadi resurslar təklif edir (ilk növbədə dövlət strukturlarına işçi əməyi) və təqdim edilən istehsal amillərinə görə haqq formasında müvafiq gəlir əldə edir. Bundan başqa dövlət ev təsərrüfatlarına (həmçinin firmalara) maliyyələşdirilməsi sonuncular tərəfindən vergi ödəmələrini tələb edən ictimai nemət və xidmətlər təklif edir. Hökumət ev təsərrüfatlarından vergilər alır (gəlir, əmlak və digər vergilər) və bununla yanaşı sonunculara transfert ödəmələri (işsizliyə, əmək qabliyyətli olmamağa görə yardım, pensiya və s.) həyata keçirir. Əlbəttə ki, bu model bazar şəraitində ev təsərrüfatının firmalarla, dövlətlə qarşılıqlı fəaliyyətinin yalnız əsas prinsiplərini təsvir edir. 9 Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ev təsərrüfatı çoxlu sayda funksiyalar yerinə yetirir: şəxsi yardımçı təsərrüfatın aparılması; fərdi-əmək və sahibkarlıq fəaliyyəti, daşınmaz əmlakın və uzun müddət istifadə edilən əmlakın icarəyə verilməsi, fərdi- ailə ticarəti, qiymətli kağızların əldə edilməsi və istifadəsi və s. Ev təsərrüfatı mühüm bazar institutlarından biri kimi iqtisadiyyatın normal fəaliyyətində əhəmiyyətli rol oynayır. Ev təsərrüfatının zəruri istehlak tələbinin təmin edilməsi funksiyasının yerinə yetirilməsi bazar mexanizminin fəaliyyəti üçün zəmin yaradılmasının ilk və zəruri şərtidir. Kapital bazarı ilə əlaqənin olması şərti ilə ev təsərrüfatının yığımı (əmanəti) kapital yığımı probleminin həllini təmin edir ki, bu da transformasiya olunan iqtisadiyyatda investisiya fəaliyyətinin canlandırılması üçün zəruridir. Rəqabətli bazarın formalaşmamasının mühüm şərtlərindən biri ev təsərrüfat- larının gəlir-əmlak potensialının (sərvətinin) mövcudluğudur. Ev təsərrüfatlarının sərvətinin olması onların zəruri azad sahibkarlıq seçimini təmin edir. Sərvətin olması ev təsərrüfatının əmək bazarından asılılığını azaldır, onların şəxsi rifahının artımını, ailə biznesini həyata keçirmək yolu ilə özlərinin inkişaf imkanlarının reallaşdırılmasını təmin edir. Deməli, ev təsərrüfatının şərvəti fərdin iqtisadi və sosial-mədəni fəallığını şərtləndirərək, bütövlükdə bazar iqtisadiy- yatının dinamik inkişafına təkan verir. Ev təsərrüfatları arasında sərvətin bölgüsü, necə deyərlər «iqtisadi hakimiyyətin diffuziyasi» onların rəqabətli bazar münasibətlərinə cəlb edilməsinə imkanlar yaradır. Yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşması əhalinin pul gəlirləri və xərcləri statistikasının təkmilləşdirilməsini, onun sferasına məlumatların iqtisadi-riyazi mo- delləşdirilməsi və ekspert qiymətləndirilməsi metodlarının fəal cəlb edilməsini zəruri etmişdir. Lakin araşdırma göstərir ki, ev təsərrüfatlarının seçmə tədqiqatı prosesində təsərrüfat fəaliyyətinin yeni növləri ilə bağlı olan əhali qrupu (sahibkarlıq dairələrinin müxtəlif şəxsləri, maliyyə - kredit təşkilatlarının nümayəndələri, ikili məşğuliyyəti olanlar və s.) öz əksini tapmır. Bu, ev təsərrüfatı statistikasının məlumatlarının reprezentalivliyinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Odur ki, ev təsərrüfatlarının seçilməsi 10 təsərrüfatın bütün tiplərinin seçməyə düşməsinin bərabər imkanlarını təmin edən təsadüfi seçmə metodu ilə ərazi prinsipi üzrə həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur. İstənilən cəmiyyətin əsas təbəqəsi orta sinfidir. Məhz əhalinin bu hissəsinin həyat səviyyəsinin öyrənilməsi ilə ailə büdcələri statistikası məşğul olmalıdır. Dün- yanın inkişaf etmiş ölkələrində də belədir. Varlıların əsas hissəsi gəlirlər haqqında deklarasiya təqdim etməlidir. Bu xidmətin materiallarından statistika orqanları ümumiləşdirici təhlil üçün istifadə edə bilər. Bunun gedişində yarana biləcək problemləri minimuma endirmək üçün vergi xidmətinin səmərəli fəaliyyəti təmin edilməlidir. Müasir şəraitdə diqqəti cəlb edən əsas məsələlərdən biri də ev təsərrüfatı büdcələrinin balans metodu ilə qurulmasından əl çəkilməsi və əhalinin cari xərcləri və yığımı vastəsilə pul gəlirlərinin həcminin hesablanmasının həyata keçirilməsidir. Müşahidəyə və təhlilə daxil edilən göstəricilər dairəsinin yeniləşdirilməsi də zə- ruridir: qida məhsullarının, qeyri - ərzaq mallarının alınmasına, xidmətlərə görə ev təsərrüfatlarının gündəlik xərcləri; ev təsərrüfatı üzvlərinin əldə etdiyi müxtəlif dotasiya və güzəştlər, müstəqil sahibkarlıq fəaliyyətinin aparılması xərcləri və s. Bu günə qədər seçməyə düşən ev təsərrüfatlarının tədqiqi sorğunun ekspedisiya metodu ilə (ev təsərrüfatının qeydləri və müsahibəsi nəzərə alınmaqla) həyata keçirilir. Lakin respodentlərin vaxtını və əmək məsrəflərini minimumlaşdıran sorğu- nun daha mütərəqqi növlərindən istifadə edilməsinə keçid dövrün ən zəruri tələbidir. Hər nəfərə düşən orta gəlirin səviyyəsinə görə əhalinin (ev təsərrüfatının) bölgüsü müxtəlif dövrlər üçün hər ay, hər rüb, hər il həyata keçilə bilər. Ona görə də böyük ədədlər qanunu baxımdan ev təsərrüfatının daha reprezentativli (etibarlı) bazası bütövlükdə il üzrə informasiyadır. Gəlirlərin səviyyəsinə görə əhalinin (ev təsərrüfatının) bölgüsü haqqındakı informasiyanın daha etibarlı olmasına əmin olmaq üçün gəlir üzrə əhalinin (ev təsərrüfatının) bölgüsü modelinin təkmilləşdirilməsi zəruridir (4,6). Bazar iqtisadiyyatı şəraitində ölkənin mühüm və mürəkkəb problemlərindən biri regional ev təsərrüfatlarının statistikasıdır. Bu onunla bağlıdır ki, əhalinin həyat səviyyəsində regionlararası diferensasiya çox yüksəkdir və artmaqda davam edir. Ona 11 görə də region səviyyəsində obyektiv informasiyanın əldə edilməsi birinci dərəcəli vəzifədir. Bərabər şərtlər daxilində gəlirlərin səviyyəsi və diferensasiyası əhalinin ayrı-ayrı qruplarının həyat səviyyəsinin tənzimlənməsinin həlledici amili kimi çıxış edir. Beləliklə, araşdırma göstərir ki, mülli hesablar sisteminin mühüm sektoru kimi ev təsərrüfatlarının büdcəsinin tədqiqi nəticələrindən bir çox məsələlərin həllində, o cümlədən əhaliyə kompensasiya ödəmələrinin həcminin müəyyən edilməsində, gəlirlərin indeksləşdirilməsi mexanizminin işlənib hazırlanmasında, yaşayış minimunun və minimum əmək haqqının, pensiya və yardımların elmi cəhətdən əsaslandırılmış həcminin hesablanmasında, sosial proqram tədbirlərinin işlənib hazırlanmasında istifadə edilir. Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|