Microsoft Word Kosmik geologiyan?n ?saslar?

6 
 
V.M.Babazadə,  E.A.Məmmədova,   
B.H.Qələndərov,  M.İ.Mansurov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
KOSMİK GEOLOGİYANIN 
ƏSASLARI 
 
Ali  məktəblər üçün  dərslik 
 
Aзярбайcан 
Республикасы 
Тящсил 
Назиринин 06.07.15 
тарихли 726 сайлы  ямриня  ясасян 
дярслик 
кими 
тясдиг 
олунмушдур. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı-2015 

7 
 
Elmi redaktoru: geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor 
N.Ə.İmamverdiyev (Bakı Dövlət Universiteti) 
 
Rəyçilər: 
-geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor 
M.N.Məmmədov (Bakı Dövlət Universiteti); 
 
 
-geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor 
A.A.Xələfli (AMEA, Geologiya və Gofizika İnstitutu); 
 
 
- geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor 
N.İ.Babayev (Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası); 
 
 
- coğrafiya elmləri doktoru, professor M.N.Qocamanov 
(Bakı Dövlət Universiteti). 
 
 
V.M.Babazadə,  E.A.Məmmədova,  B.H.Qələndərov,  M.İ.Mansurov. Kos-
mik geologiyanın əsasları. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, “ISBN” mərkəzi, 
2015. 354 səh. 
 
ISBN 978-9952-8287-4-0 
Dərslik ali məktəblərdə geologiyanın müxtəlif sahələri üzrə təhsil alan tələbələr, magis-
trantlar və doktorantlar, həmçinin mühəndis  geoloqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
Mövcud ədəbiyyatlardan və müəlliflərin öz tədqiqatlarının nəticələrindən istifadə etmək-
lə  tərtib olunmuş bu dərslikdə geoloji, hidrogeoloji və mühəndisi–geoloji işlərdə aerokosmik 
şəkillərin deşifrələnməsi metodikası və geofiziki üsulların tətbiqi imkanları haqqında məlumat 
verilir. Müxtəlif tektonik şəraitlərdə geoloji, hidrogeoloji və mühəndisi-geoloji məsələlərin həlli 
zamanı geofiziki və aerokosmik üsulların tətbiqi konkret misallarla göstərilir. Dərslikdə, 
həmçinin aerokosmik təsvirlərin tətbiqinin proqnoz aspektləri də işıqlandırılır. 
 
 
                  
 V.M.Babazadə,  E.A.Məmmədova,   
B.H.Qələndərov,  M.İ.Mansurov, 2015. 
 “Xəzər” Universiteti, 2015. 

8 
 
 
 
 
ÖN  SÖZ 
 
Hazırda kosmik tədqiqat üsullar geologiyanın müxtəlif sahələrində geniş 
tətbiq olunur. Bu üsullardan filiz və qeyri-filiz faydalı qazıntılarının axtarışında, 
Yerin daxili quruluşunun öyrənilməsində, xəritəalma sahəsində, hidrogeoloji və 
mühəndisi – geoloji işlərdə istifadə edilir. 
Tələbələrə təqdim edilən bu dərsliyin  hazırlanması  kosmik  geologiyaya  
həsr olunmuş dərslik və dərs vəsaitlərinin hazırlanması sahəsində ikinci cəhd-
dir. 2008-ci  ildə  Azərbaycanda  aerokosmos sahəsində uzun  illər  tədqiqatlar 
aparmış görkəmli alim Aydın  Əli oğlu Məsimovun  təşəbbüsü və  həmmüəl-
lifliyi ilə “Hidrogeoloji və mühəndisi-geoloji tədqiqatlarda geofiziki və  aero-
kosmik üsullar” (Məsimov A.Ə., Məmmədova  E.A., 2008)  adlı  dərs vəsaiti  
nəşr olunaraq, tələbə və  mütəxəssislərin  istifadəsinə  verilmişdir. 
2008-ci ildə “Faydalı qazıntılar” kafedrası və “Yer ehtiyatlarının aerokos-
mik
 
tədqiqatları”
 
ETL-nin
 
əməkdaşları
 
Azərbaycan
 
Milli
 
Aerokosmik
 
Agent-
liyilə birlikdə kosmofotogeoloji-geofiziki materialların kompleks interpretasi-
yası və yerüstü geoloji məlumatların nəticələrinin analizi əsasında 1:600 000 miq-
yasında “Azərbaycanın kosmotektonik xəritəsi” və “Filiz yataqlarının  proqno-
zu ilə Azərbaycanın regional çatlılıq xəritəsi”ni tərtib etmişlər (Babazadə V.M., 
Mehdiyev A.Ş., Paşayev A.M., Bağırov H.S., Məmmədov Q.Ş.,  Əhmədov 
D.M., Məsimov A.Ə., İmamverdiyev N.A., Məmmədov Z.İ., 2008). Daha  son-
ra 2009-cu ildə müəlliflərin səyilə həmin xəritələrin izahlı lüğəti hesab olunan 
“Aralıq dənizi qurşağı Qafqaz seqmentinin tektonik inkişafı, formalaşmasının 
geodinamik  şəraiti və faydalı qazıntı yataqlarının  yerləşmə qanunauyğunluğu  
(Azərbaycan)” adlı elmi əsəri nəşr olunmuşdur. 

9 
 
Tələbə və mütəxəssislərin istifadəsinə verilən hazırkı yeni dərslik üç his-
sədən və on  dörd fəsildən ibarətdir. 
Yerin kosmosdan distansion zondlanmasının texniki təminatına həsr  
olunmuş birinci  hissədə orbital daşıyıcı vasitələr, kosmik daşıyıciların və işçi 
orbitlərin  əsas tipləri, kosmosdan müşahidə  və ölçü texnikası,  generalizasiya 
səviyyəsinə görə kosmik planalma materiallarının növləri, başlanğic məlumat-
ların ilkin işlənilməsi və  şəkillərin geoloji məqsədlərlə çevrilməsi; kosmik in-
formasiyanın geoloji təhlilinə  həsr olunmuş  ikinci hissədə geoloji deşifrlən-
mənin  əsas anlayışları  və üsulları, geoloji xəritələmədə  və struktur–geoloji 
tədqiqatlarda distansion zondlama materiallarının istifadəsi, struktur-geomor-
foloji tədqiqatlarda kosmik informasiyanin tətbiqi, kosmik zondlama materialla-
rının köməyi ilə xətti (linamentlərin) və halqavari strukturların deşifrə olunma 
xüsusiyyətləri və  təhlili, distansion zondlama materiallarının tektonik tədqi-
qatlarda istifadə edilməsi, müasir geoloji proseslərin tədqiqatında kosmik infor-
masiyanın tətbiqi; mineral ehtiyatların tədqiqində kosmik informasiyanın tətbi-
qinə həsr olunmuş üçüncü hissədə neft-qaz-geoloji tədqiqatlar, faydalı qazıntı 
yataqlarının axtarışı və proqnozlaşdırılmasında distansion zondlama materialla-
rının istifadəsi  kimi  mühüm  məsələlər  işıqlandırılır. 
Burada tələbə  və mütəxəssislərin diqqəti, həmçinin  ətraf mühitin qorun-
ması zamanı kosmik informasiyanın vacibliyinə yönəldilir. 
Sonda qeyd etmək lazımdır ki, tərtib olunan bu dərsliyin nəşri, geologi-
yanın müxtəlif sahələri üzrə təhsil alan tələbələrə, magistrantlara, doktorantlara 
o cümlədən mühəndis-geoloqlara   yardımçı  olacaqdır. 
Dərsliyin hazırlanmasında verdikləri dəyərli məsləhətlərə  və köməkliyə 
görə müəlliflər professor V.G.Ramazanova, dos. Z.A.Vəliyevə və X.S. Mirzə-
bəyova dərin minnətdarlığını bildirirlər. 
Dərsliyin keyfiyyətinin gələcəkdə daha da yaxşılaşdırılması üçün rəylər, 
tənqidi iradlar və təkliflər müəlliflər tərəfindən minnətdarlıqla qəbul olunacaq-
dır. 
                   
Müəlliflər  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

10 
 
B i r i n c i    h i s s ə 
 
YERİN KOSMOSDAN DİSTANSİON 
ZONDLANMASININ TEXNİKİ TƏMİNATI 
 
Kosmik zondlamanın texniki təminatı – bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan 
ölçü kompleksləri, sonuncuların orbitə çatdırılması üçün orbital daşııyıcılar və 
nəqliyyat vasitələri, informasiyaları işçi orbitdən Yerə ötürən və onları istifadə 
üçün  əlverişli formaya çevirən texniki vasitələr, o cümlədən avtomatik  və 
vizual deşifrələmə  üsulları  sistemi  kimi  özünü büruzə  verir.   
 
I. ORBİTAL DAŞIYICI  VASİTƏLƏR 
 
Kosmik avadaqlıqları, tədqiqatçıları və o cümlədən, müxtəlif yükləri orbi-
tə  çatdıran raketlər və kosmik  gəmilər  nəqliyyat  vasitələri  adlanır. 
Kosmik raketlər yaradılmazdan  əvvəl, yer səthinin fəzadan öyrənilmə-
sindən, aerofotoplanalmadan geniş istifadə edilməsinə baxmayaraq, 20 km - 
dən böyük olan yüksəklikdən alınmış aerofotoşəkillərin informasiya imkanları 
çox zəif idi. Ona görə  də qeydedici cihazları kosmik yüksəkliyə    qaldırmağa  
ehtiyac yaranırdı. 1940-cı illərin sonu 50-ci illərin əvvəllərində böyük yüksək-
liklərə çata bilən ballistik raketlər yaradıldı. 1945-ci ildə ABŞ  tərəfindən 120 
km yüksəkliyəyə buraxılmış “FAU -2” ballistik raketi vasitəsilə Yerin kosmik  
şəkli  əldə  edildi. Sonralar, 1957-ci ilə qədər, kosmosa müxtəlif  məqsədli  bir 
çox ballistik raketlər göndərilmişdir ki, onların da arasında xüsusi yeri ikipilləli 
raket-daşıyıcılar tuturdu. İkipilləli ballistik raketlərin yaradılması dünya təcrü-
bəsində ilk dəfə olaraq, kosmik fəzanın planlı surətdə tədqiqi proqramının  tərti-
binə  və  işlənməsinə  güclü  təkan  verdi. 
İlk ikipilləli raket-daşıyıcılar qitələrarası ballistik raketlərin əsasında yara-
dılmışdır. Yerin süni peykinin  dünyada ilk dəfə orbitə çıxarılması bu tip raketlə 
həyata keçirilmişdir. 
Sonrakı üçpilləli “Vostok” tipli raketdaşıyıcıların yaradılması ilk dəfə  
kosmik gəmilərdə insanın uçuşuna və idarəolunan gəmilərin ixtirasına  şərait  
yaratdı. Bu tipli raket-daşıyıcılarla ilk Ay stansiyaları, “Kosmos” seriyalı  peyk-
lər və digər kosmik cihazlar kosmosa çıxarıldı. 
Orta sinfə mənsub «Soyuz» üçpilləli raket-daşıyıcıların yaradıl-ması ida-
rəolunan avtomatik kosmik gəmi və peyklərin buraxılmasını reallığa çevirdi. 
Orta sinfə  mənsub olan bu raketlər 7 tona qədər yükgötürmə qabiliyyətinə 
malikdir. Təkmilləşdirildikdən sonra üçpilləli raketlərin  əsasında dördpilləli 
«Molniya»tipli raket-daşıyıcı işlənib hazırlandı və bu da «Molniya», «Proqnoz» 
tipli  peyklərin  orbitə  çıxarılmasını  təmin  etdi. 
1965-ci  ildən  etibarən,  orbitə 20 tona qədər faydalı yük  qaldıra  bilən 
ağır sinfə mənsub «Proton» tipli çoxpilləli daşıyıcı raketlər istismara buraxılır. 

11 
 
Kosmik gəminin sxeminin orijinal yerləşdirilməsində, mühərriklərinin kon-
struksiyasında, elektron sistemlərində qabaqcıl texnologiyanın bütün imkanla-
rından  istifadə   edilmişdir. 
“Proton” tipli   raketlərdəki  avtomatik cihazların köməyi ilə Ay, Venera, 
Mars və digər fəza kütlələri öyrənilmiş  və “Veqa” proqramı  həyata keçiril-
mişdir.  “Salyut” və “Mir” orbital stansiyaları, “Horizont”, “Raduqa”, “Ekran” 
geostasionar əlaqə peykləri də “Proton” tipli raketlərin vasitəsilə kosmik orbitə 
çıxarılmışdır. 
1987-ci ilin mayında ilk dəfə orbital, təkrar uçuşlu gəmilər kimi iri həcmli 
kosmik cihazları  və uzunmüddətli stansiya modullarını istinad orbitinə  çıxar-
maq üçün “Enerji” universal raket-daşıyıcının  uçuş  sınağı  keçirilmişdir. Start 
kütləsi 2000 t-dan artıq olan  «Ener-ji»nin  orbitə  100 t-dan  artıq  faydalı  yük  
qaldırma imkanı vardır. Raket-daşıyıcının uzunluğu 60m, en kəsiyinin  
maksimal ölçüsü 20 m,  ikinci  pillənin diametri isə 8 m-dir. Yüksək  dərəcəli  
avtomatlaşdırma “Enerji” raket-daşıyıcı start kompleksinin əsas xüsu-siyyət-
lərindən biridir. Avtomatik  idarəetmə  üç əlaqədar prosesdən: birinci - hazırlıq 
və    işəsalınma sisteminin avtomatlaşdırılmış idarə edilməsi; ikinci - raketin 
vəziyyəti haqqında ilkin zəruri informasiyaların (daşıyıcının konstruksiyasının  
bütün elementlərinin temperatur ölçüləri, yanacaq qablarındakı qaz və maye-
lərin vəziyyəti və s.) alınması, üçüncü - yanacağın saxlanıldığı qabdan raketə 
avtomatik verilməsinin və yerdəki start kompleksində  işin təhlükəsizliyinin 
təmin edilməsindən ibarətdir. 
 
II. KOSMİK DAŞIYICILARIN VƏ 
İŞÇİ ORBİTLƏRİN ƏSAS TİPLƏRİ 
 
Yerətrafı kosmik fəzanın və Günəş sistemi planetlərinin avtomatik  rejim-
də öyrənilməsi üçün xüsusi nəqliyyat raketlərinin köməyi ilə orbitə  çıxarılan 
kosmik daşıyıcılar - texniki vasitələrdir. Həll ediləcək məsələlərdən və 
konstruksiyalarının xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, kosmik daşıyıcılar aşağıdakı 
tiplərə bölünür: Yerin süni peykləri (YSP), planetlərarası avtomatik stansiyalar 
(PAS), idarəolunan kosmik gəmilər (İKG), uzunmüddətli orbital stansiyalar  
(UOS). 
 
2.1. Yerin süni peykləri (YSP) 
 
YSP - bir çox elmi və praktiki məsələləri həll edə bilən müstəqil kosmik 
uçuş cihazlarıdır. YSP orbitə ilk dəfə 1957-ci il oktyabr ayının 4-də  çıxarılmış-
dır. Onun  forması  kürə şəklində, diametri 580 mm,  çəkisi  83,6 kq olmuşdur. 
Apogeyinin (Ay orbitinin Yerdən  ən uzaq nöqtəsi) hündürlüyü 947 km, peri-
geyinin (Ay orbitinin Yerə ən yaxın nöqtəsi) hündürlüyü  isə 228 km olmuşdur. 
Dynyanın ilk süni peyki kosmik fəzada üç aya yaxın fəaliyyət göstərmişdir. 

12 
 
İlk peykin kosmosa buraxıldığı tarix - kosmik fəzanın planlı surətdə 
öyrənilməsinin başlanğıcı kimi qəbul edilir. YSP-nin məlumatları elm və  texni-
kanın  bir  sıra  sahələrində  özünün  geniş    tətbiqini tapmışdır. Onlar - uzaq 
məsafədən fasiləsiz radio və televiziya verilişlərinin aparılmasına, havanın 
proqnozlaşdırılmasına, atmosferin xüsusiyyətlərinin və  tərkibinin öyrənilmə-
sinə, təbii mühitin fasiləsiz  müşahidəsinə (monitorinq), mineral ehtiyatlarının  
paylanma qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsinə  və Yerin əsas parametrlə-
rinin dəqiqləşdirilməsinə imkan verir. YSP-nin ilk təcrübi istifadəsi meteorolo-
giyada tətbiq edilmişdir.  İlk meteoroloji peyk fəzaya 1959-cu ilin fevralında 
buraxılmışdır. 1960-cı ildən başlayaraq, peyklər yerin atmosfer qatının vəziy-
yəti haqqında daimi operativ informasiya verməyə başlamışdır. YSP-də quraş-
dırıdmış xüsusi cihazlarla  yerin fasiləsiz müşahidəsi tədqiqatçılar üçün təbii 
ehtiyat-ların öyrənilməsində qiymətli materiallar   almağa imkan  yaratmış-dır. 
YSP orbitə  çıxarılarkən bir sıra məsələlər  həll edilməlidir: məsələn, orbitin  
parametrlərinin seçilməsi, onun fəzada korreksiyasının dəqiqləşdirilməsi, peyk-
dən  sistemlərin  həlletmə   imkanları   və  s. (cədvəl 1). 
 
Cədvəl 1 
Yerin süni peyklərinin və uçan orbital stansiyalarının texniki səciyyəsi 
 
Gəmilər 
Orbitin 
yüksəkliyi, 
km 
Spektrin görünən 
zonasında şəkillərin 
həlletmə qabiliyyəti, m 
Əhatə 
zolağının 
eni, km 
“Vostok-1,  3-6” 
“Vosxod-1,  2” 
“Soyuz-3,  6,  8” 
“Soyuz-7,  9” 
“Salyut-1” 
“Soyuz-12“ 
“Soyuz-13“ 
“Kosmos-
122,144,156,184,206, 226“ 
«Kosmos-243» 
„Meteor-1 – 15“ 
“Zond” 
150-500 
150-500 
150-500 
150-500 
150-500 
150-500 
150-500 
 
150-500 
500-1000 
500-1000 
500-1000 
 
20-300 
20-300 
20-300 
20-300 
20-300 
20-300 
 
20-300 
300-3000 
300-3000 
300-3000 
 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
 
100 
1000 
1000 
1000 
 
Cədvəldən göründüyü kimi, planalmanın uçuş yüksəkliyi  artdıqca  görüş 
sahəsi çoxalır və  şəkillərin həlletmə imkanları  zəifləyir. Orbitin kiçik yük-
səklikdə olması isə görüş sahəsinin azalmasına gətirib çıxarır. Ona görə də həll 
ediləcək məsələlərdən asılı olaraq, orbitin optimal yüksəkliyinin seçilməsi ciddi  
hesablamalar tələb edir. Kosmik tədqiqatların nəzəriyyəsi və təcrübəsi göstərir 
ki, YSP 300 km yüksəklikdə uçarkən, peykdəki cihazların görmə bucağı-150
0
; 
500 km yüksəklikdə isə 130
0
 olmalıdır. Əks halda, orbitlər  arasında qalan yer 
səthi,  peykdə  olan cihazların nəzər sahəsindən kənarda qala  bilər.  Lakin belə 
böyük görmə bucağı şəraitində, təbii ki, şəkillərin miqyası onların mərkəzindən 

13 
 
kənarlarına tərəf kifayət qədər dəyişəcəkdir.  Şəkillərin miqyasının dəyişməsi 
orbitin xarakterindən asılıdır. Yer səthinin  ən sabitmiqyaslı  şəkilləri dairəvi 
orbitdə alınır. Beləliklə, şəkillərin miqyasının sabitliyi planalma orbitinin səciy-
yəsi və yüksəkliyindən, YSP-də qoyulmuş cihazların tipindən, planalmanın op-
tik oxunun meyl bucağından və s.  amillərdən  asılıdır. 
Rusiyada orbitə müxtəlif konstruksiyalı YSP çıxarılmışdır: “Kosmos”,  
“Elektron”, “Proton”, “Molniya”, “Meteor”, “Raduqa” və s. Müxtəlif məqsədli 
YSP-ni digər dövlətlər də orbitə çıxarır (ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada, Fran-
sa, Hindistan, İtaliya, Yaponiya, ÇXR, Türkiyə, Braziliya). Hazırda kosmik 
fəzada 2 mindən  artıq  YSP  vardır. 
“Meteor” (Rusiya) və “Lendsat” (ABŞ) texnoloji YSP köməyi ilə alınmış  
kosmik zondlama materialları bir çox geoloji məsələlərin həllində geniş  
istifadə edilir. Bu tipli YSP yer səthinin böyük hissəsinin keyfiyyətli  şəkilləri-
nin alınmasına imkan yaradan cihazlarla təchiz olunmuşdur. Hazırkı dövrə  
kimi, YSP-də yerləşdirilmiş  xüsusi  cihazların köməyi ilə yer  kürəsinin  bütün  
səthinin  kosmofotoşəkilləri çəkilmişdir. 
Bu  şəkillərin  tədqiqi bir çox geoloji problemlərin həllinə yeni aspektdən 
yanaşmağa imkan vermişdir. Bununla əlaqədar olaraq, meteoroloji YSP ilə 
alınmış kosmik planalmanın materiallarına  əhəmiyyətli geoloji informasiya  
mənbəyi   kimi   baxmaq  lazımdır. 
Hazırda tədqiqatçılar minlərlə ağ-qara, rəngli və çoxzonalı kosmik  şəkil-
lərlə  təmin olunmuşlar. Bundan əlavə, YSP vasitəsilə radiolokasiya, spektro-
metrik planalma və müxtəlif geofiziki  işlər də aparılır. Son zamanlar kosmik 
texniki vasitələrin inkişafında böyük nailiyyətlər əldə edilmişdir. İndi orbitə  bir 
raketlə müxtəlif elmi-texniki məsələləri həll edə biləcək bir neçə YSP burax-
maq mümkündür. Məsələn, 1987-ci il 16 iyunda Rusiyada bir ballistik raket 
vasitəsilə orbitə 8 YSP (Kosmos -1852-1859)  buraxılmışdır. 
Kosmik yarış - keçmiş SSRİ və ABŞ arasında 1957-1975-ci illərdə kos-
mosun fəthi sahəsində gedən gərgin mübarizə. Bu dövr süni peyklərin buraxıl-
ması, kosmosa heyvanların və insanın göndərilməsi, avtomatik stansiyaların 
Ay, Mars və Veneraya göndərilməsi və insanın Aya ayaq basması ilə xarakte-
rizə olunur. Terminin adı “Silahlanma yarışı”nın adına uyğunlaşdırılmışdır. 
Kosmik yarış soyuq müharibə dövründə SSRİ və ABŞ arasında mədəni, texno-
loji və ideoloji qarşıdurmanın vacib bir hissəsinə çevrilmişdi. Bu onunla əlaqəli 
idi ki, kosmik tədqiqatlar elmi və hərbi layihələr üçün böyük əhəmiyyət daşı-
maqla yanaşı, insanlarda ruh yüksəkliyi də yaradır. “Yarış” 4 oktyabr 1957-ci 
ildə Sovet İttifaqında Yerin ilk süni peyki “Sputnik-1”in kosmosa göndərilməsi 
ilə başlamışdır. Kosmik yarış dövründə SSRİ  və ABŞ peyklərini orbitə öz 
daşıyıcı raketləri ilə  çıxaran, idarəolunan kosmik uçuşları başladan, Günəş 
sisteminin digər planetlərini tədqiq edən dünyanın ilk və əsas “kosmik gücünə” 
çevrildilər. Kosmosa insan göndərilməsi  ətrafında gedən yarış SSRİ-nin qələ-
bəsi ilə başa çatdı. Belə ki, 1961-ci il, aprelin 12-də SSRİ-də “Vostok” gəmisi 

14 
 
ilə Yuri Qaqarin yerətrafı orbitə göndərildi. Beləliklə, SSRİ dünyada kosmosa 
ilk insan göndərən dövlət oldu və bu məsələdə ABŞ-a texniki və ideoloji zərbə 
endirdi. Amerika buna 23 gündən sonra cavab verə bildi. ABŞ astronavtı Alan 
Şepard “Free-dom-7” kosmik gəmisi ilə yerətrafı orbitə göndərildi. Beləliklə, 
Şepard kosmosa göndərilən ikinci insan oldu. SSRİ buna növbəti kosmonavt-
larını yerətrafı orbitə göndərməklə cavab verdi. SSRİ 1962-ci il avqustun 12-
15-də kosmosa iki nəfər göndərdi və bununla Amerikanı yenə  də qabaqlamış 
oldu. Kosmos uğrunda gedən savaşa qadınlar da cəlb edildilər. Belə ki, 1963-cü 
il iyunun 16-da “Vostok-5” gəmisi ilə SSRİ ilk qadın kosmonavtı, Valentina 
Tereşkovanı kosmosa göndərdi. Bu isə ideoloji baxımdan ABŞ-a vurulan daha 
bir zərbə oldu. 1966-68-ci illərdə SSRİ-nin kosmosa göndərdiyi kosmik 
gəmilərin bəziləri qəzaya uğradı. Bundan sonra kosmosda ağalıq etmək uğrunda 
mübarizədə ABŞ tədricən üstünlüyü ələ almağa başladı. 1969-cu il iyulun 21-də 
ABŞ-ın Ay proqramı  çərçivəsində “Apollon-11” kosmik gəmisi uğurla Ay 
səthinə ilk astronavtları, Nil Armstronq və Edvin Oldrini çıxardı. 
Apollon Proqramı və ya Layihəsi – Milli Kosmik Aeronavtika İdarəsi 
(NASA)  tərəfindən reallaşdırılmış Aya uçuş layihəsidir. Gemini Layihəsindən 
sonra qəbul edilən bu proqramın reallaşmasında kosmik yarış  və soyuq 
müharibənin böyük rolu olmuşdur. Layihə Apollon kosmik vasitələri və Saturn 
V daşıyıcı raketi ilə 1961-1975-ci illərdə planlaşdırılmış  və  həyata keçi-
rilmişdir. Apollon Layihəsi adını  qədim yunan mifologiyasının tanrılarından 
olan Apollondan almışdır. 
Apollon kosmik gəmiləri 3 nəfərlik kabinə, raket və özüqalxan kapsula-
dan ibarətdir. Raket Yerdən qalxmaq və manevr, kapsula isə kosmik gəmi ilə 
Ay səthi arasındakı əlaqəni təmin etmək məqsədi daşıyırdı. Əvvəl kosmik gəmi 
göndərilərək Ayın orbitinə yerləşdirilir, sonra isə 3 astronavtdan ikisi kapsulaya 
keçərək onun əyləc sistemi sayəsində Ay səthinə enirlər. Astronavtlar işlərini 
tamamla-dıqdan sonra kapsula vasitəsilə orbitdə onları gözləyən kosmik gəmiyə 
geri qayıdırlar. NASA bu layihəni gerçəkləşdirməzdən əvvəl Aya Yerdən idarə 
olunan Orbiter, Ranger və Surveyor gəmilərini göndərmişdi. Bunların köməyi 
ilə Ayın səthində Apollonun enişi üçün uyğun yer müəyyənləşdirilmişdi. 
Ay səthinə enmək məqsədilə 4 ayrı plan düşünülmüşdü: 
1)Birbaşa qalxma: bu plana görə kosmik gəmi birbaşa Aya uçmalı və Aya 
enib qalxmalı idi. Bu əməliyyat üçün həmin dövrün ən güclü raketi olan Nova 
raketindən daha güclü bir vasitəyə ehtiyac vardı; 
2)Yerin orbitində görüşmə: bu plan biri kosmik gəmini, o biri isə 
yanacağı daşıyan 2 Saturn V raketinin kosmosa qalxmasını  nəzərdə tuturdu. 
Kosmik gəmi Yerin orbitinə yerləşməli və lazımı qədər yanacaq doldurulduq-
dan sonra Aya gedib qayıtmalı idi. Yenə də kosmik gəmi tam halda Ay səthinə 
oturmalı idi; 
3)Ay səthində görüşmə: bu plan biri yanacaq daşıyan və Aya enməli olan 
insansız kosmik vasitənin və bir müddət sonra onu izləməli olan insanlı kosmik 

15 
 
gəminin yaradılmasına  əsaslanırdı. Yanacaq insanlı vasitə Yerə qayıtmazdan 
əvvəl insansız vasitədən insanlı vasitəyə köçürülməli idi; 
4)Ay orbitində görüşmə: bu plana görə kosmik vasitə İdarəetmə modulu, 
Xidmət modulu və Ay modulundan ibarət olmalı idi. İdarəetmə modulu və 
Xidmət modulu 3 astronavtın 5 günlük Ay səfəri üçün lazımlı həyat sistemlərini 
və kosmik gəmi Yer atmosferinə geri qayıdarkən lazım olacaq istilik qalxanını 
daşıyırdı.  Ay modulu Ay orbitində əsas gəmidən ayrılacaq və iki astronavtı Ay 
səthinə eniş üçün daşıyacaqdı. Ən sonda İdarəetmə modulu ilə Xidmət modulu 
geri dönəcəkdi. Atmosferə girərkən Xidmət modulu da buraxılacaq və beləliklə 
Yerə geri qayıdan tək hissə  İdarəetmə modulu olacaqdı. Sonda məhz bu plan 
seçilmiş və icra edilmişdir. 
Bütün planlar arasında Ay orbitində görüşmə planı kosmik vasitənin 
yalnız kiçik bir hissəsi Aya endiyi üçün geri qayıtma vasitələrinə lazım olan 
kütləni minimuma endirirdi. Geri qayıdacaq kütlə eniş mühərriki və eniş vasitə-
lərinin də Ay səthində qalması ilə daha da azalır. Layihənin icrası zamanı əldə 
edilən bir çox müvəffəqiyyətlərə qarşı 2 böyük uğursuzluq yaşanmışdı. Birin-
cisi Apollon-1-in uçuş sınaqları zamanı 3 astronavtın (Vircil Qrissom, Edvard 
Higgins Vayt və Rocer Çaffi) ölümü, ikincisi isə Apollon-13-ü kosmosda 
partlaması idi. Bu fəlakət layihə mühəndislərinin, uçuş  nəzarətçilərinin və 
heyyət üzvlərinin səyləri sayəsində astronavtlara heç bir zərər dəymədən sovuş-
duruldu. İlk əhəmiyyətli addım 21 dekabr 1968-ci ildə göndərilən Apollon-8-n 
Ayın orbitinə yerləşdirilməsi və Ay ətrafında 10 dəfə dövrə vurması ilə atıldı 
(həmin kosmik gəmi Yerə qayıdıb Sakit okeana enmişdi (27.12.1968)). 3 Mart 
1969-cu ildə Apollon-9 vasitəsilə Aya enmə zamanı istifadə ediləcək Ay 
modulu sınandı. Apollonun əsas gövdəsindən kiçik bir tunellə Ay moduluna 
keçilərək, ilk dəfə kosmik gəminin xaricinə  çıxmadan bir kosmik vasitədən 
digərinə keçid edildi. 
Apollon Layihəsinin ən böyük müvəffəqiyyətini Apollon-11 reallaşdırdı. 
16 iyul 1969-cu il tarixində Keyp Kennedi kosmodro-mundan qalxan Apollon 
11-n içərisindəki astronavtlardan Neyl Armstronq və Edvin Oldrin iyulun 20-də 
Eagle adlı Ay moduluna keçdilər və iyulun 21-də səhərin erkən saatlarında Aya 
qədəm basdılar, ekipajın üçüncü üzvü Maykl Kollins Ay orbitində dövr edən 
İdarəetmə modulunda qaldı  (foto 1). Ayın səthinə ilk addım atan Neyl 
Armstronq həmin an demişdi: "Bu, insan üçün kiçik bir addım, bəşəriyyət üçün 
böyük bir sıçrayışdır". 

16 
 
 
Foto 1. 16 iyul 1969-cu il, Saturn V raketi Apollon-11 kosmik gəmisini Ay 
səyahətinə doğru yola çıxarır. 
14 noyabr 1969-cu ildə göndərilən Apollon-12 sayəsində no-yabrın 19-da 
Aya ikinci dəfə insan göndərmək mümkün oldu. Apollon-13 Aya uçarkən 
oksigen balonlarından biri partladı  və  gəminin böyük hissəsi parçalandı. 
Astronavtlar çətinliklə Yerə geri qayıda bildilər. Apollon-15-n astronavtları 
kosmik vasitə ilə birlikdə aparılan nəqliyyat vasitəsinin köməyi ilə Ay səthində 
gəzərək çoxlu sayda nümunə topladılar. Apollon-16 özü ilə  təxminən 100 kq 
ağırlığında Ay daşı  gətirdi  (foto 2). Apollon-17 isə 1972-ci ilin dekabrında 
Apollon Layihəsi çərçivəsində həyata keçirilən son Ay səfərini reallaşdırdı. 
 
Foto  2.  Apollon 16-nın Ay modulu Ayın səthində. 
 

17