Mekdebe çenli çagalarda sözleýiş dilini ösdürmegiň usulyýeti
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ejem Bolsa Ýanymda
Käýinji-de ýag ýaly, Ejem bolsa ýanymda. Gyş bolsa-da ýaz ýaly, Ejem bolsa ýanymda. Doýmak ýok gül ýüzünden, Mähir doly gözünden. Ösýär boýum gün-günden, Ejem bolsa ýanymda. Köýnek tikse ogluna, Taýýar eder şol güne. Eden işim şowuna, Ejem bolsa ýanymda. Güneş çaýar asmandan, “Eje” sözün aýdamdan. Dünýäm doly aýdymdan, Ejem bolsa ýanymda. Muhammetmyrat Kömekow MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 22 4. Çagalar bagynda okuw maksatnamasy bilen işlemek. Çagalar bagynyň okuw maksatnamasy. Okuw maksatnamasy bilen işlemegi öwretmek. Çagalar bagynda okatmagyň we terbiýelemegiň milli maksatnamasy mekdebe çenli ýaşly çagalaryň ýaş aýratynlygyna görä daşky durmuşy bilen tanyş etmekden ybarat. Çagalary daşky durmuş bilen tanyş etmegiň 2 maksady bar: Çagalary akyl taýdan terbiýelemek we dünýägaraýşyny giňeltmek. Çagalaryň söz baýlygyny artdyrmak, täze sözleri öwretmek we söhbetdeşlige taýýarlamak. Mekdebe çenli kiçi toparda Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň suraty boýunça tanamagy öwretmek. Harby işgärler barada olaryň bitirýän işleriniň zerurlygy egin-eşikleri barada düşündirmek. Sorag bermek. Görkezmek. Terbiýeçiniň gürrüňiniň nusgasy. Hekaýa boýunça, hekaýa düzdürmek. Çagalaryň gürrüňine baha bermek. Berkarar döwletimizde bilim özgertmeleri esasynda alnyp barylýan işler hemmetaraplaýyn bilim bermek esasynda kämil şahsyýeti terbiýeläp ýetişdirmegi göz öňünde tutýar. Çagalar baglarynda akyl, ahlak we estetik (gözellik) terbiýesi sözleýiş esasynda amala aşýar. Çagalar bagynda okatmagyň we terbiýelemegiň maksatnamasynda çagalar bakja bagynyň irki we mekdebe çenli ýaşly çagalaryň sözleýşini ösdürmek boýunça guramaçylyk işleri we okatmagyň usullary görkezilýär. Mälim bolşy ýaly, irki we mekdebe çenli çagalaryň sözleýşiniň mazmuny daş-töwerekde bolýan wakalar esasynda aňynda şöhlelenýär. Bu onuň özi, beden MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 23 agzalary, ýakyn adamlary, ýaşaýan otagy, terbiýe alýan çagalar bagy, seýilgäh, golaýyndaky köçeler, şäher adamlaryň zähmeti, işi, janly we jansyz tebigat. Uly toparlarda etiki düşünjeler, ýagny daş-töwerekdäki gurşap alýan adamlar, birek-biregiň öňündäki borjy, birek-birege bolan sylanyşykly gatnaşyk, tebigat, jemgyýetiň ýaşaýşy, baýramçylyklar bilen bagly etmeli işleri barada düşünjeler berilýär. Okuw Maksatnamasynda aşakdaky wezipeler kesgitlenilýär: Täze bogunlary, ses utgaşmalaryny we sada sözleri aýtmakda öýkünmegi ýüze çykarmak; Bir ýaşynyň ahyryna çenli çagalara 10-12 sany aňsatja söz ulanmagy öwretmek; Haýwanlara we ösümliklere mähirli garaýşy terbiýelemek; Çaganyň özüne ýüzlenilen söze düşünmegi, oňa elýeterli sözleýiş serişdesine görä jogap bermegi öwretmek, ulular bilen gepleşmäge meýil döretmek; Çaganyň söz baýlygyny (ony gurşap alan zatlaryň atlarynyň we olar bilen edilýän hereketleriň hasabyna) ösdürmek; Ýönekeý sözlemiň gurluşyny özleşdirmek; Sözleýşiň ses medeniýetini (dogry dem almak, sözleýiş tizligi, sesi dogry aýtmak) ele almak; Çaganyň deň-duşlary we özge adamlar bilen aragatnaşygyny giňeltmek; -çaganyň geplemek meýlini, islegini, gepe goşulyşmak ymtylmasyny goldamak; Sözleýiş medeniýetiniň başlangyjyny özleşdirmegi, ýagny sypaýy gatnaşygyň sözleýiş görnüşlerini (salamlaşmak, hoşlaşmak, minnetdarlyk bildirmek) ulanmagy öwretmek; Söz binýadyny dogry goýmagy (oýnawaçlar bilen oýnamak, hereketli oýunlar arkaly). Giňeltmegi we ulanmagy öwretmek; Sanlary, wagty aňlatmak üçin atlaryň, sypatlaryň goşulmalaryny MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 24 ulanmak başarnygyny ýola goýmak; Sözüň aňladýan şekilini göz öňüne getirmegi öwretmek; Monologik sözleýşiň ilkinji görniişlerini özleşdirmegi, özüňde täsir galdyran hadysa barada iki-üç sözlemden ybarat gürrüň bermegi öwretmiek; Çeper eseri diňläp, onuň mazmunyna düşünmegi, goşgyny dogry äheňde aýtmagy öwretmek; Baglanyşykly we labyzly sözleýşi ösdürmek; Tanyş ertekiler, goşgular, hekaýalar boýunça sahna oýunlaryna gatnaşmaga höwes döretmek. Çeper eserleriň gahrymanlaryna olaryň häsiýetlerine görä garaýşy terbiýelemek; Edepli sözleýiş kadalarynyň başlangyjyny öwretmek; Eseriň mazmunyny ara alyp maslahatlaşmak, gürrüň bermek, goşgy aýtmak meýli ösdürmek; Çagalaryň aýratynlykda döredijilikli sözleýiş ukyplaryny ösdürmek; Şeýlelikde, sözleýiş çaganyň şahsyýetiniň ösmegine täsir edýär, ýardam berýär, onuň bilimi, gözýetimi giňeýär, daş-töweregindäkiler bilen gatnaşykda bolmaga kömek edýär, edep-terbiýe düzgünlerini özleşdirýär. Sözleýşi ösdürmek bilen çaga daş-töweregine garaýşyny kämilleşdirýär we oňa tiz öwrenişýär. Sözleýiş boýunça ýörite bellenen sapaklarda sözleýşi öwretmek boýunça aşakdaky görnüşler alnyp barylýar: Çagalaryň ses medeniýetini terbiýeleme; Sözlük goruny baýlaşdyrmak; Grammatik endikleri kemala getirmek; Baglanyşykly sözleýşi öwretmek - monolog-dialog-daş-töwerek bilen baglanyşyklylykda; Çeper edebiýat bilen tanyşdyrmak, ýat tutmagy öwretmek; MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 25 Bu işleriň maksady her bir çagada baglanyşykly sözleýşi kemala getirmekdir. Çaga ýedi ýaşyna çenli sözleýşiň daş-töweregindäki görýän zatlaryny suratlandyrmak, wakalary gürrüň bermek üçin monolog görnüşini peýdalanyp bilmegi başarmalydyr. Çaganyň monologyndaky sözlemleriň grammatik gurluşy edebi diliň normalaryna gabat gelmelidir. Çaganyň akyl taýdan ösmeginde dil sözleýşiniň kemala gelmeginiň uly ähmiýeti bar. Çaga ene dilini sözleýşiň oňat nusgalary esasynda öwretmeli. Çagalar öýkünmek esasynda kämil däl sözleýşi hem öwrenýärler. Sözleýşi öwretmegiň iki sany esasy görnüşiniň üstünde durlup geçilýär: Çagalaryň terbiýeçi, çagalar bagynyň beýleki işgärleri bilen öz aralarynda erkin gepleşigi. Sözleýşi ösdürmek boýunça ýörite sapaklar. Ene dili çagada ilkinji gözellik terbiýesini berýän sapak bolup hyzmat edýär. Mekdebe çenli ýaşly çagalary çagalar edaralarynda terbiýelemekde we okatmakda “Türkmenistanda mekdebe çenli ýaşly çagalara bilim we terbiýe bermegiň Milli maksatnamasynda” esasynda alnyp barylýar. Maksatnamada mekdebe çenli ýaşly çagalara bilim we terbiýe maksada, wezipesi we mazmuny takyk görkezilendi. Maksatnama düzülende mekdebe çenli ýaşly çagalaryň pedagogikasynyň, psihologiýasynyň hem- de aýry-aýry dersleri okatmagyň usullary boýunça gazanylan ylmy barlaglaryň netijeleri göz öňünde tutuldy. “Türkmenistanda mekdebe çenli ýaşly çagalara bilim we terbiýe bermegiň Milli maksatnamasynda” düzülende çagalaryň hukuk baradaky kanunlary, Türkmenistanyň “Bilim hakyndaky” kanunyna esaslandy. Maksatnamanyň esasy wezipeleri şu aşakdakylardan ybaratdyr: Çagalaryň aňynda kemala gelen şahsyýete mahsus bolan sypatlaryň başlangyçlaryny, esaslaryny döretmekden; MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 26 Öz kärine, hünärine zähmetsöýer, kalby päk , süňňi halal, dogruçyl, Watanyň ykdysady we medeni ösüşine zähmeti bilen goşant goşmaga taýýar adamlary terbiýelemekden; Türkmenistanyň Döwlet nyşanlaryny-Tugrasyny, Baýdagyny, Senasyny şeýle hem döwletiň kanunlaryny we düzgünlerini bilýän olary hormatlaýan we ýerine ýetirýän raýatlyk sypatlaryny kemala getirmekden; -Ynsan hukugyna, azatlygyň esaslaryna hem-de Birleşen Milletler Guramasynyň jar eden düzgünlerine hormat goýmagy terbiýelemekden; -Çagnyň ýaşaýan ýurdunyň milli gymmatlyklaryna, diline öz medeniýetinden tapawutlanýan özge medeniýetlere sarpa goýmagy terbiýelemekden; -Maşgala agzalaryna, ene-atalaryna mähir, söýgi, hormat duýgularyny döretmekden, maşgalanyň maddy we ruhy abadançylygyny guramaga, ösdürmäge bolan islegleri kemala getirmekden; Maksatnamada çaganyň mekdebe çenli ösüşi üç (bäbeklik, irki çagalyk we mekdebe çenli ) döwre bölünip, her döwürde onuň ýaş aýratynlygyna mahsus umumy alamatlary beýan edilýär. Çaganyň jemgyýetde tutýan orny we jemgyýetiň ondan edýän talaplary; Çaganyň esasy islegleri we meýilleri, ýagny onuň daşky dünýäden talaplary; Çaganyň ösüşinde ilkinji ýyllarynda onuň ösüşinde örän düýpli üýtgeşmeler bolup geçýär. Çaga ilki bir zady tutmagy, seljermegi öwrenýär. Şeýlelikde, sözleýiş emele gelip başlar. Üç ýaşyna baranda arkaýyn gürläp bilýär. Çaganyň hereketleriniň kadaly ösmegi üçin onuň beden we aň ösüşi hökman kadaly ýagdaýda bolmalydyr. MEKDEBE ÇENLI ÇAGALARDA SÖZLEÝIŞ DILINI ÖSDÜRMEGIŇ USULYÝETI 27 Çaganyň dem almagy üçin howanyň gerek bolşy ýaly hereketiň hem onuň dogry ösmegi üçin zerurlykdygyny, az hereket edýän çagalaryň, köplenç, hemmetaraplaýyn gowşak we ysgynsyz bolup çykýandyklaryny lukmançylyk ylymlary nygtaýar. Olar sözleýiş dili, oýnaýan oýunlary, düşünjeleri taýdan hem öz ýaşdaşlaryndan yza galýarlar. Çaganyň herket etmegi diňe bir onuň bedeniň saglygy üçin ähmiýetli bolman, ol çaganyň aklyny hem ösdürýär, onuň daş töweregini gurşap alýan zatlara düşünişini, gözýetimini giňeldýär hem-de çuňlaşdyrýar. Çaga hereketiň kömegi bilen öz aklyny baýlaşdyrýan, günsaýyn bilimlerini artdyrýa hem-de onuň özüne bolan ynamy artýar. Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|