MəHƏRRƏm hüseynov poetik frazeologiYA
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Vaxt bir x
əzinədir, verilib sənə Cavanlıqla itən haqdı, tapılmaz. B əxti itirənin vaxtı var yenə Vaxtı itirənin bəxti tapılmaz (62, 49). Frazeoloji novatorluq şeir təcrübəsində özünü daha çox doğruldur, daha artıq miqyas və vüsət ifadə edir. Frazeoloji birl əşmələrin məna rəngi üzərində dərindən düşünüb onun incə boya f ərqlərini duymaqla şair ənənəvi ibarələrə, basmaqəlib ifad ələrə, qədim tarixi olan və semantik cəhətdən daşlaşan söz qrup larına yeni bədii həyat verir. Bu üslubi prosesin səmərəli yekunu bir daha göst ərir ki, dil üzərində səbrlə, vicdanla işləmək, üzüntülü əmək uğurlu poetik tapıntı ilə sona yetir, yaradıcılıq se- 151 vinci v ə qüruru ilə nəticələnir. Əbəs yerə deyilməmişdir ki, «Şeir dili adi danışıq dilinə nisbətən daha çox məhduddur. Ümu- miyy ətlə, danışıq özlüyündə gərgin bir əməkdirsə, şeirlə danışmaq (yazmaq) qat-qat ağır zəhmətdir... Beləliklə, özlüyünd ə şeirin varlığı bir möcüzədir. Qeyd olunan m əhdudluğa baxmayaraq, şeirin ifadə etdiyi fikir, məzmun öz d ərinliyi ilə fərqlənir. Sözün qədri şeirdə bilinir. Burada söz daha sanballı, qiymətli olur. Şeirdə ifadə olunan fikirdən daha artıq sözün özü, sözün göz əlliyi, sözişlətmənin «gözlənilməzliyi», orijinallığı, yeniliyi vacib olur» (1, 172-173). Lakin bu forma keyfiyy ətləri mündəricə siqləti ilə tamamlananda daha qüdrətli görünür. Frazeoloji novatorluq z əngin ifadə variasiyaları yaradır, ekspressiv çalarlaşma effekti bu novatorluqdan baş verir. Frazeoloji vahidl ərin forma və semantikasında aparılan istənilən əməliyyat şüurda müəyyən əlaqələr yaradır. Bu assosiasiya z əminində bədii söz öz hərarətini, emosional təsirini artırır. Mətn memar lığında təşkiledicilik frazeoloji dil faktlarının fəal işt- irakını təmin edir. Mətnin ifadə nizamında aparıcı mövqeyi olan frazeologizml ər şeir dilinin zəngin ifadə qaynaqlarındandır. Frazeoloji novatorluqda xalq deyim t ərzinin nəfəsi duyulur. Şeirin ideya məzmununun açılmasına təkan verir. Sənətkarcasına işlənməsi ilə bədii məntiqə xələl gətirmir, əksinə, dərhal belə bir poetik t əəssürat formalaşdırır ki, ak tuallaşdırılmış frazeologizml ər şeirə xüsusi gözəllik, məlahət gətirən ünsürdür. Bel ə bir mühüm ifadə üsulu aşkarlayır ki, aktuallaşdırmanın imkanlarından incə zövq və bacarıqla istifadə yolları üslubi z ənginlik mənbəyidir. Frazeoloji dil vahidl ərini təşkil edən hər bir söz ümumi m əna ətrafında, daxili həmrəylikdə çıxış edir. Ümumi struktur sxemind ə həmin kəlmənin yeri olsa da, özünəməxsus semantik yükü dig ər söz birliyində əriyib bir xəlitə yaradır. Dilçilik elminin mü əyyənləşdirdiyi kimi, «Frazeologizm o zaman yaranmağa başlayır ki, onu təşkil edən komponentlərin müstə- 152 qim m ənası qurtarır» (31, 6). Frazeologiyanın tərkib hissəsini t əşkil edən sözlərin müstəqil söz əlamətlərindən məhrum olması il ə məcazi-assosiativ motivlər əsasında bədii təcəssüm vasitəsi kimi çıxış edir. Sabit söz birl əşmələrdəki məcazlaşma aktuallaşdırılmış ifad ələrdə iştirak edən sözlərə də sirayət edir və nəticədə hər bir m əcazlaşmış söz və ifadə poetik çalarlarla yoğrulur. Söz s ənətkarının fərdi sənət aləmi, lirik «mən»in ictimai fəallığı da aktual laşdırılma prosesinin gedişinə müsbət təsirini göstərir. Sə- n ətkarın fərdi üslubunu müəyyənləşdirən poetik əlamətlərdən biri kimi bu proses b ədii dil sənətkarlığının spesifikasını qabarıq nümayiş etdirir. Şeir dilində realizm, ənənə və novatorluq misraların özün əməxsus melodiyasında özünü bütün qabarıqlığı ilə hiss etdirir. Yuxarıda gətirilən şeir fraqmentlərindən aydınca sezilir ki, frazeoloji birl əşmələr bədii düşüncə və ifadə tərzinə yeni rəng verir. Onlar m əna incəliyi baxımından da olduqca çeşidlidir. Şeir dilinin ecazkar lığında frazeoloji vahidlər başqa linqvistik mate- riallardan yüks əkdə dayanır. Məhəmməd (ə.s.) peyğəmbərin belə bir k əlamı vardır: «Dünyanın bütün gözəlliyi dildədir» (52, 106). Göz əlliklə dilin müştərək cəhətlərinin estetik duyumu frazeoloji birl əşmələrin təcəssümündə aydın anlaşılan keyfiyyət sə- viyy əsindədir. Frazeologiya xalq müdrikliyi ilə şeiriyyətin qo- vuşduğu bir dil möcüzəsidir. 153 NƏTİCƏ 1960-1980-ci ill ər Azərbaycan şeir dili qədim və köklü ənənələr üzərində ucalmaqla özünün də yeni cizgilərini yaratmışdır. Göstərilən üç onillikdə milli poetik proses h ərəkətdən qalmamış, bədii yeniliyin məzmunu müxtəlif yönüml ərdə hərəkətdə olmuş, bir sıra səciyyəvi cəhətləri ilə seçilmişdir. Məhz buna görə üslubi axtarış ruhu, dilin dərin qatlarına meyl bu dövrü xarakterizə edən əsas cəhətlər kimi t əqdir olunmağa layiqdir. Poetik hərəkatdakı üslubi rəngarənglik v ə mürəkkəblik bu mərhələnin əsas əlamətlərindəndir. Bu ill ərdə, xüsusən üçüncü onillikdə yazılan əsərlərə, poetik t əfəkkürə həyəcanlı və qayğılı bir ruh gətirildi. Şeir yaradıcılığına, bununla bağlı şeirşünaslığın müxt əlif probleml ərinə diqqətin artmasının gözəl nəticələri oldu. Canlı ədəbi prosesin, şeirdə müasirlik duyğusunun güclənməsi təbii şəkildə dil-üslubi məsələlərinə də münasibəti dəyişdi. Şairlərin orijinal yaradıcılığında ciddi dönüş yarandı, bu dönüş təkcə bir qrup q ələm ustadının yaradıcılığı ilə məhdudlaşmadı, dil s ənətkarlığında yeniləşmə, ümumyyətlə, 1960-1980-ci illər Az ərbaycan poeziyası üçün səciyyəvi hadisəyə çevrildi. Bu illər Az ərbaycan poeziyası sənətkarlıq baxımından yeni yüksəliş dövrü keçirdi, bel ə ki, bütün ədəbi nəsli təmsil edən şairlər bu sah ədə xüsusi fəallıq göstərdilər. Poeziya aləminə qədəm qoyan g ənc qüvvələr də öz səmərəli ədəbi fəaliyyyəti ilə şeirin dil s ənətkrlığında yeni ab-hava yaratmağa ciddi səy göstərdilər. Onların yaradıcılıq təcrübəsində dil problemi, üslubi novatorluq xüsusi yer tutdu, yeni ədəbi şəraitin təsiri ilə şeirimiz yeni key- fiyy ətlər qazandı ki, bu uğurların başlıca mənbəyi bədii düşüncə t ərzinin orijinallığı və yeniləşməyə meylli olmasında idi. 1960-1980-ci ill ərin bədii söz yaradıcılığı danışıq dili ilə b ədii dil arasındakı sədd, demək olar ki, tam şəkildə aradan qalmışdır, canlı xalq dilinə məxsus söz və ifadələrin poeziya dilin ə nüfuzu geniş vüsət almış, sənət dili yeni ruhda inkişafını 154 davam etdir mişdir. Şeir dili ilə xalq danışıq dili poeziyanın heç bir inkişaf mərhələsində bu qədər yaxın olmamışdır. Əslində burada yaxınlıqdan yox, eynilikdən söhbət açmaq daha doğru və əsaslıdır. Çünki 1960-1980-ci illər Azərbaycan şeirində onun dili il ə canlı ünsiyyət dili arasındakı hədd, demək olar ki, yox dərə- c əsindədir. Bu illərdə şeir dilinin bütün üslubi laylarında xeyli t əzələnmə getdi. Bu yeniləşmə bütün dil səviyyəsində baş verirdi. Yeni mövzu, m əzmun yeniliyi təbii olaraq yeni bədii təsvir və ifad ə vasitələri tələb edirdi və bunun nəticəsi olaraq şeir dilinə t əravətli söz və ifadələr daxil edilirdi. 1960-1980-ci ill ər şeirinin yaradıcıları insan qəlbinin daxili dialektikasının açılmasına, ruhi-mənəvi dinamizminə daha d ərindən nüfuz etməklə yanaşı, hər cür ritorikadan, süni poetik q əliblərdən də qaçırdılar. Deklorativlikdən, qeyri-təbii poetik modell ərdən uzaqlaşıb böyük səmimiyyətlə öz sözünü deməyə üstünlük verirdil ər. Bu dövrün lirikasında bədii mətləbi qəlbə və dil ə yatımlı formalarda, yüksək sənət dili ilə deməyə meyl çox güclü idi. 1960-1980-ci ill ər poeziyasına xas olan başlıca meyllərdən biri d ə dilin bütün leksik laylarına aid vahidlərin maksimum poetik yük daşıma cəhdidir. Dövrün ab-havasını müasir dillə ifad əetmə prosesində dialektizmlərdən tutmuş poetizmlərə qədər h ər sözü şeirin canlı bir varlıq kimi formalaşdırmaqda fəal üslubi mövqed ə dayanmışdır. Hər sözün ədəbi hadisə kontekstində göz ox şayan görüntüsü bu dövr şeir dilinin əsas atributlarındandır. Sözün üslubi çevikliyi v ə kamilliyi 1960-1980-ci illər poeziyasının üslubi təmayüllərini təmsil edən qələm sahiblərinin h ər birinin yazı tərzində bütün dolğunluğu ilə özünü nümayiş etdirdi. 1960-1980-ci ill ər Azərbaycan şeir dilinin əsas məzy- y ətlərindən biri öz təsir dairəsini genişləndirməyə nail olmasıdır. Ən mühüm faktor kimi bunu xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır ki, şeir dili əvvəlki onilliklərdə mövcud olan rəsmiyyətçilik mey- lind ən sözün tam və həqiqi mənasında azad olmağı bacardı. Bu 155 dil öz milli kökl ərinə daha çox meylləndi, xəlqilik və təbiilik bütün ça larları ilə şeir dilində nümayiş olundu. Bu yaradıcılıq keyfiyy ətləri milli dilimizin frazeoloji fonduna münasibətdə bilavasit ə öz əksini tapmışdır. Şeirin sənətkarlıq dəyərində, bədii keyfiyyətində frazeoloji birl əşmələrin iştirakından sözbət gedirsə, deməli, poeziyada dil m ədəniyyəti, söz duyumu və deyiminin vəhdəti yüksək s əviyyədədir. Şairin sözü obraza çevirmək bacarığı, obrazla frazeologizml ərin ekvivalentliyini yaratma çevikliyi 1960-1980- ci ill ər poeziyasının ən yetkin təzahürüdür. Bu dövr şeir örnəklər göst ərir ki, frazeologizmlər əksərən bədii fikrin əsasında dayanır, ideya-b ədii mündəricənin mahiyyətinə çevrilir. Frazeoloji söz birl əşmələrinin doğurduğu ahəngin məcrasında bədii qayə daha uğurla açılır, ucadan deyilən «dəbdəbəli» sözlər, publisistik mü- raci ətlərdən fərqli olaraq sabit ifadələrin yaratdığı təəssürat asanlıqla oxucunun inamına çevrilir. Şeirin bədii strukturunda idiomatik ifad ələr daha aydın cizgilərlə görünür. Frazeoloji dil faktlarının işlədiyi misralar yalnız məzmun ilə deyil, b ədii formanı xarakteri ilə də yaddaqalandır. Onun bünövr əsində canlı danışıq dili durur və üslubi tələbə maksimum əməl olunduğu məqamlarda yaratdığı estetik təəssürat folklor dilnn şeir dilinə buraxdığı izlər kimi xoşagəlimli olur. Bu baxım- dan frazeologizml ərin şeir dilində yaratdığı ab-hava sayəsində b ədii niyyət mükəmməlliklə əks olunmuş, şairlər frazeoloji q əliblərin yeni ifadə yaratmaq imkanlarından yaradıcılıqla bəhrə- l ənmişlər. 1960-1980-ci ill ər mərhələsində meydana gələn şeir ör- n əkləri frazeoloji dil materallarının estetik ölçülərini, onların söz s ənətkarları tərəfindən yaradıcı şəkildə «özününküləşdirmə» üsullarını büruzə verir. Frazeologizmlər sənət dilinin qaynağı olması ilə öz novator imkanlarını geniş şəkildə təzahür etdirməsi il ə əlamətdardır. Folklor çeşməsi frazeoloji birləşmələrin bədii duruluğunda, ahəngində, ruhundadır. 156 Frazeoloji birl əşmələrin bədii sxemi və ümumiləşdirici q əlibi ilə təsvir və tərənnümün daha mükəmməl vasitələrinə nail olunmuşdur. Ulularımızdan bizə irs qalan bu söz yaradıcıları – frazeoloji dil vahidl əri şeir mətnində bədii idrak miqyasının ge- nişliyini açıb göstərir. Folklor ifadəsi kimi müasir mətn mühitinə düşür və fikirlər, düşüncələr assosiasiyasında etibarlı təməl rolu- nu oynayır. Poeziya onun kamil forma imkanlarını, ümumiləş- dirm ənin daha mürəkkəb üsullarını mənimsəyir. Estetik tələbkar- lıq göstərməyin nəticəsi kimi frazeoloji birləşmələr şeir dili üçün yaraşıqdır. Milli koloritin, xəlqiliyin bədii siqləti, canı və qanı da frazeolji birl əşmələrdədir. Xaq həyatının və düşüncəsinin koloriti hopmuş idiomatik ifadələr heç bir lüğəvi materialın çata bilm ədiyi bədii effekt və fikir dolğunluğu yaratma imkanlarına malikdir. Çünki frazeologizml ər obrazlılığı öz içində olan ifa- d ələrdir və poetik təcrübənin verdiyi imkanlara arxalanaraq 1960-1980-ci ill ərin ədəbi nəsli üslubi tələblərin meyarı həddin- d ə öz çalarlarını da əlavə etmişdir. Məlumdur ki, şeir dilində bu cür deyi liş tərzində folklor dili ilə danışıq dili şərikdir. Dilin fra- zeoloji fonduna yaxından bələdlik imkan vermişdir ki, göstərilən zaman k əsiyində şeirimiz həyatın müxtəlif tərəflərini olduğu kimi, daha canlı, daha zəngin əks etdirsin. Ümumiyyətlə, poetik düşüncələrin kamil ifadəsi, təbiiliyi və rəngarəngliyi 1960-1980- ci ill ər şeirinin iliyinə işləmişdir və frazeoloji tərkiblər poetik r əngarəngliyin göstəricisi olmaqla yanaşı, obrazı dəqiqliklə canlandırma vasitəsidir. Onda dilin poetik qüdrəti bütün qammaları ilə səslənir. Frazeologiyanın poetik gözəlliyi şeirimizə bayatı və qoşmaların melodik intonasiyasını, ürəyəyatımlılığını gətirmişdir. Xalq dilind ən götürülmüş idiomatika mətn üçün səciyyəvi poetik iqlimi novatorcasına təsdiq etmək tələbindən doğur. Bədii obraz frazeoloji t ərkibin kökündən cüxərir, üzərinə söz sənətkarı tərə- find ən artırılan çalarlarla daha da püxtələşir. Bu prosesdə frazeologizml ərin obrazlı mahiyyətinin maksimum dərəcədə üzə çıxması şairin yaradıcılıq şəxsiyyətindən, dildən istifadə 157 s əriştəsinin səviyyəsindən asılı olur. Ancaq poetik fəhmi n əticəsində frazeoloji vahidlər mətn mühitinə uyğun və uyğunlu- ğuna görə də olduqca uğurlu poetik nəfəs hiss etdirir. Söz s ənətkarları frazeoloji birləşmələrin ifadə tərzinə müvafiq novatorluğu poetik dilin potensial semantikasına əsaslanır. Xalq hikm ətinə söykeənən təfəkkür inkişafı dilə təsir edib frazeoloji birl əşmələrin ümumiləşdirmə xüsusiyyətindən faydalanaraq aforizm ya radıcılığına meyl edir. Şair mövcud atalar sözü, afo- rizm v ə ibarələrin qəlibinə, poetik sxeminə uyğun gələn yeni ifad ələr yaradır ki, bunlar da hikmət və müdriklik semantikasını, m əna cəzabiəsini frazeoloji birləşmələrdən əxz edir. Şair tərəfindən müxtəlif formalarda təshih olunan fra- zeologizml ər öz dərinliyi, müdrikliyi ilə ona görə müasir və emosional s əslənir ki, yığcamlıq onun estetik mayasıdır. İlk baxışda sadə görünən frazeoloji novatorluğun semantikasında da folklor mayası var. Şeir dilinin sərrastlığı da, üslubunun təbiiliyi d ə həmin mayadan bəhrələnir. Xalqın bu mənəvi sərvəti öz b ədii-estetik kəsəri ilə şairin poetik mükalimələrində mənalı olduğu qədər də vüsətlidir. İfadə tərzinin və obraz sistemlərinin t əzələnmə prosesində yaxından iştirakı da, şeir-sənət dilinə çevrilm əsi də, üslubi vüsət alması da onun bətnindəki şeirləşmə üçün ilkin v ə fitri xislətindən nəşət edir. 1960-1980-ci ill ər poeziyasında frazeoloji nova-torluq anlayışı şairlik mədəniyyəti, bədii yaradıcılıq vərdişlərinin mük əmməl mənimsənilməsi məzmunu daşıyır. Burada gerç əkliyə sənətkar münasibətinin ümumi prinsipləri əsas yer tutur. Bu prizmadan yanaşmaqda aydın şəkildə sezmək olur ki, dil ə novatorcasına yanaşma nəticəsində əmələ gələn ifadələr yüks ək bədii keyfiyyətləri, yığcamlığı və konkretliyi ilə mükəm- m əl poetik əsərə bərabər tutula bilər. Şeir mətnində xalq müdrikliyinin ifad əsi olan sabit söz birləşmələrinin ritm və sintaktik quruluşuna uyğun gələn deyimlər həm müstəqim, həm d ə məcazi mənada el sözlərinin siqlətini qazanır və aforizm mövqeyin ə yüksəlir. 158 Frazeoloji novatorluq lirik q əhrəmanın hiss və mənə- viyyatını bəsit, zəif, sönük ifadəsindən xilas edir. Obrazlarla z əngin olan frazeoloji birləşmələr təsvir obyektinin əsas cizgil ərinə, bədii hadisələrə qiymət verməyin estetik meyarıdır. Dig ər leksik ünsürlərlə müqayisədə çox intensiv imkanlara malikdir v ə buna görə də üslubi tutum etibarilə onun geniş ölçül əri vardır. Frazeoloji novatorluğu üslubi-estetik hadisə kimi izah edə bilm ək üçün 1960-1980-ci illər mərhələsində meydana çıxan şeir örn əkləri kəmiyyət və keyfiyyət baxımdan diqqət çəkir. Göst ərilən zaman kəsiyində yazıb-yaradan şairlərin fərdi üslubunu araşdırmaq, onu dövrün ədəbi prosesi fonunda qiymət- l əndirmək, ümumiyyətlə, ədəbi qüvvələrin bu sahədəki fəa- liyy ətini düzgün müəyyənləşdirmək baxımından çox önəmlidir. Söz s ənətkarlarının qələmində frazeoloji birləşmələrin üslubi dönüşləri daha fəal üslubi əməliyyatlara meydan açır. Məhz bu c əhətləri şeir dilində onların işlənmə tezliyinə müsbət təsir göstə- rir. İlhamlı zəhmətin bəhrəsi kimi xalq deyim üsullarına arxalanmaq frazeoloji novatorluğa yol açır. Frazeoloji novatorluq say əsində hər misrada bir şeirlik məna gizlənir. Misraların çoxu aforizm təsiri bağışlayır, hikmətli sözlər kimi s əslənir. Sabit söz birləşmələrini «yonub» onu istədiyi üslubi fiqurun t ərkibində lazımi yerinə salmaqla söz sənətkarları Az ərbaycan dilinin ülviliyini, müdrikliyini nümayiş etdirir. Onun gücü-qüdr əti ilə oxucunun duyğularına, mənəvi dünyasına əzəmət və qürur bəxş edir. Onu obrazlı sözün ətri, misilsiz rahiy əsi ilə məst edir. Dilimizin frazeoloji fondu və onun ifad əlilik qüdrəti poetik don geymiş bütün məfhumları əsrarəngiz və ali yüksəkliyə qaldırır. |