Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1 azərbaycan cümhuriYYƏTİ
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Molla
Nəsrəddin” məcmuəsi Azərbaycan məzahının xəlq etdiyi bir şah əsəridir. Ədəbi məcmuələrdən ən mümtazı möhtərəm Hüseynzadə Əli bəyin təhti-müdiriyyətində çıxan “Füyuzat” məcmuəsi idi. “Füyuzat” məcmuəsi Azərbaycan üdəbasını Osmanlı ədəbiyyatını təqlidə sövq edən ən böyük amillərdən birisi olmuşdur. Bakı mətbuati-milliyyəyə mərkəz olduğu kibi, o zaman cəmiyyəti-xeyriyyə surətilə təşəkkül edə bilən milli müəssisələrə dəxi mərkəz olmuş idi. Bakı müsəlman cəmiyyəti-xeyriyyəsinin hərbi-ümumi əsnasında Türkiyə cəbhəsində təhcir edilən əlviyəyi-sülsə müsəlmanlarına təşkil eylədiyi yardım bütün Rusiya müsəlmanlığını təhyic eylədi. Məzkur cəmiyyətin türk üsərai-hərbinə göstərdiyi müavinət dəxi ayrıca şayani-qeyd və tezkardır. Bu cəmiyyətə məxsus olaraq Bakı tüccarlarından mərhum Musa Nağıyev tərəfindən yapılan bina ki, 1918-də bolşeviklərlə ermənilər tərəfindən yaxılmışdır, bəlkə də aləmi-İslamda böylə bir məqsədlə yapılmış binaların əzəmət etibarilə birincisidir. Bunun yanında duran dıgər bir bina dəxi Şərqkari tərzi-memarisilə nəzər-diqqəti cəlb ediyor. Bu, Azərbaycan türkləri arasında baqiyati-salehatilə məşhur Hacı Zeynalabdin əfəndi həzrətlərinin ilk dəfə olaraq təsis eylədiyi müsəlman darülmüəllimatıdır. Milli əbniyələrdən biri də “Səadət” cəmiyyətinin məktəbi olmaq üzrə yapdırdığı möhtəşəm binadır. Bu müəssisələrdən başqa, Bakıda nəşri-məarif məqsədilə “Nicat”, “Nəşri- məarif” və “Səfa” cəmiyyətləri dəxi təsis etmişdir. Azərbaycan həyati-milliyyəsində təsirati-mühümməsi bulunan ikinci mərkəz Gəncədir. Gəncədə təsis edilən “Mədrəseyi-ruhaniyyə” vaxtilə milliyyətpərvərlik ruhunun təqviyə edilən ən mühüm mərkəzi idi. Buradan Azərbaycan bir çox müəllimlər, mühərrirlər və şairlər qazanmışdır. Məzkur məktəbin əhəmiyyətini dərk edən çarizm burasını çabuq qapamaqla “təhlükə”nin önünə keçmək istəmişdir. Nasıl ki, Bakıdakı “Nəşri-məarif” darülmüəllimi ilə “Səadət” məktəblərini dəxi eyni cəzaya uğratmışdır. * * *
Təlxis etdiyimiz bu ədəbi intibah Azərbaycanın iqtisadi və ictimai inkişafı ilə məşrut idi. Azərbaycan xanlıqlar şəklində Rusiya idarəsinə keçdiyi zaman iqtisadca daha münkəşif deyildi. Hər xanlıq kəndi yağında qovrulur qapalı bir istehsali-məhəlli idi. Bir məhəllə ilə digər məhəllə arasındakı münasibət pək
11
məhdud idi. Hər xanlıq qüruni-vüstai feodal bir həyat keçiriyordu. Şəhərlər kiçik qəsəbə halında, sənaye əl işindən, ticarət bəsit bir mübadilədən ibarət idi. O zamankı ictimai həyat, o zamankı siyasi duyğular bittəb, bu şəraiti- maddiyyə ilə məşrut idi. Ədəbiyyat dəxi böylə xan məhfillərinə məxsus kiçik bir “saray ədəbiyyatı” halında idi. Bu ədəbiyyat məhəlli zövq və qərəzlər təsirində məhdud bir şey idi. Bir məhfili-ədəbi ilə digər məhfili-ədəbinin münasibəti adətən bir şəhər arasında cərəyan ediyordu. Bu cərəyan çox da sıxı səmimi olamazdı. Hətta müxasim bulunduqları belə vaqe olurdu. Ədəbi məhfillər arasındakı xüsumət əsrimizin də bildiyi bir həqiqətdir. Fəqət bu müxasimət məhəll etibarilə deyil, zümrə, sinif və ya təbəqə etibarilədir. Qafqasiyaya enən Rusiya Böyük Pyotrun islahatı ilə qüvvət bulmuş bir Rüsiya idi. Əsri-üsulları tətbiq etməklə bu inkişafa mail bir dövlət idi. Əsrin hər böyük dövləti kibi bu da imperializm idealını təqib ediyordu. Bu istiqamətdəki meyl və inkişafı ilə o, cənuba doğru yayılıyordu və yolu üstündə İslam dövlətlərini görüyordu. Qafqasiya onun üçün bilxassə mühüm idi. Qafqasiya yollarını yapmaq, mənabeyi-sərvətini işlətmək, bəhri-Xəzərdə seyri-səfayin vücudə gətirmək planları iqtizasından idi. Bu planların qüvvədən felə gəlməsi, biləxirə, Batum ilə Bakını, Rusiyanın mühüm mərkəzlərinə rəbt edən dəmir yollarının inşası ilə tətvic edildi. Nəticədə Qafqasiyanın mühiti-coğrafiyası dəyişdi. Daima rəqib və müxasim şəklində yaşayan zəif xanlıqlar yerində bir idarəyə tabe iqtisadi bir küll vücuda gəldi. Bundan gələn faidənin qismi-mühümünü əvvəla Rusiyaya, sonra yerli xristianlara inhisar etmək Rusiya politikasının icabından idi. Məmafih Qafqasiyanın Azərbaycan qismi dəxi istər-istəməz bundan müstəfid oldu, Azərbaycan şəhərləri böyüdü. Aralarında münasibət və mübadilə artdı. Xanlıqlar zamanındakı xüsusiyyətlər rəf oldu. Məmləkət iqtisad və ticarətcə inkişaf etdi. Təkamül yoluna girdi. Bu təkamül fəal bir dövri-istehsal vücuda gətirərək təqsimi- məsaiyi mucib oldu. Təqsimi-məsai sayəsində də ictimai yeni zümrələr təşəkkül ediyordu. Rusiya nə Avropa kibi, nə də Şərq kibi idi. Böyük Pyotr “Tənzimat”ından sonra rus idarəsi feodalizm baqiyatilə burjua əsaslarını tühəf bir surətdə məzc etmişdi. Bunun üçün də o, digər Avropa məmləkətlərinə nisbətlə qayət qəti addımlarla tərəqqi ediyordu. Məmafih son rübi-əsrdə Rusiya kapitalizmi iyicə irəlilədi. Nəticədə xatiri sayılır bir demokrasi təşəkkül etdi. Rusiya kapitalizminin inkişafında Bakının rolu mühüm idi. Bakı əksər Rusiya sənayesinin və bütün dəmir yolunun (petrol sayəsində) mühərriki olduğu kibi, kəndisi də qayət mühüm ticarət və sənaye mərkəzi halına gəldi. Bu xüsusda o, petrolundan başqa cöğrafi vəziyyətinə dəxi mədyundu. Burası Rusiya ilə İranı, İran ilə Türküstanı, Rusiya ilə Qafqasiyanı ticarətlə bağlayan yeganə bir liman idi. Bakının bu mövqeyi şimdiki cəmiyyətlərdə mühüm olan demokrasinin təşəkkülü ilə də artdı. Burada digər ünsürlərlə bərabər, türk sünufi-ictimaiyyəsi dəxi vücudə gəlmiş, türk demokratiyası təsis etmişdir. Əvət, xanlıqlar ilğa edilmiş, yerində sövqi-tarix ilə vahid bir türklük vücuda gəlmişdir. Ayrılığın timsalı bulunan xanlıqların ilğası ilə qəsəbələr birər şəhrə inqilab eyləmiş, milli vəhdəti mucib olan demokrasi doğmuşdu. Bu demokrasinin
12
təbəqatı içində fünuni-əsriyyə ilə mücəhhəz mütəxəssislər, münəvvərlər, ərbabi- sənaye, ticarət əhli, əmələ qismi yetişiyordu. Bu sünuf ibtidada rus idarəsinə, rus hərsinə pək də müxalif deyildi. Biləks, hər şeydə Rusiyaya təqlid etmək bu sinif pişrovlarının sifəti-fariqəsini təşkil ediyordu. Bunun üçün onlara “rusməab” denilirdi. Rusməabların müqabilində isə “İranməab”lar duruyordu. İranməablər rus idarəsinin təsirilə mövqelərini yeni qüvvətlərə tərk etmək istəməyən əski təbəqati- ictimaiyyənin məfkurəçiləri idi. Birincilər yeni təşəkkül edən cəmiyyətin hürrəndişləri (liberal), ikincilər isə mühafizəkar (konservator)ları idi. Hürrəndişlərlə mühafizəkarların mübarizəsi sənələrcə davam etdi. “Uçitel” ilə “mirzə” müxasim bulunarkən mühafizəkarlar hürrəndişləri təkfir ediyorlardı. Biləxirə bu hal təbəddül etdi. Hürrəndişlər zümrəsi qəvanini-ictimaiyyənin sövqi ilə kəndisinə hüquqən və iqtisadən təzyiq edən rusluğa qarşı livayi-üsyan açmaq məcburiyyətində qaldı. Doğrudur ki, şəhərlər böyüyür, burada demokrasi təşəkkül ediyordu, fəqət bununla bərabər şəhərlər ruslaşdırılıyor, mühacirət siyasəti yerlilərə, yerli müstəhsillərə meydani-inkişaf vermiyordu. Buna qarşı türk münəvvəri, türk tüccarı, ələlümum türk müstəhsili mübarizə edəcəkdi. Bu ağır vəzifədə o yalnız mübarizə edəməzdi: xalq kütləsini də bu cidala sövq etməliydi. Bunun üçün ona təsir etmək, ona xitab eyləmək lazımdı. İştə bu lüzum hiss edildiyi anda münəvvərandan bir qisminin xalqa doğru gedişi başlanmışdır. Münəvvəranın bu təşəbbüsü tüccardan bir qisminin məzahirət və müavinətilə qüvvət bulmuşdur. Bu xüsusda mətbuati-mövqutə təsisinin pək mühüm rolu olmuşdur. Mətbuatın təsisi ilə Qafqasiyada siyasi, ictimai və milli bir fikir təşəkkül ediyordu. Əfkari-ümumiyyə vücud buluyordu. Həyati-milliyyə üçün pək mühüm olan bir taqım məsələlər müzakirə olunuyordu. Qəzetlərin bu günkü milliyyətlər təşəkkülündə oynadıqları rol məlumdur. Bu rolu onlar Rusiya türklüyü üçün dəxi ifa ediyorlardı. Onlar xalqda həm milli duyğuları oyandırıyor, həm də məqasidi- milliyyədən olan məsələləri tənvir ediyorlardı. Türkcə mətbuatın tərvic elədiyi məsələləri təhlil edərsək aşağıdakı məvaddi təlxis edə biliriz: 1. Üsuli-cədidə məsələsi, məktəblərdə türkcənin üsuli-sövti ilə tədrisi və mədrəsə proqramına fünuni-cədidənin idxalı. 2. Milli məktəblərin güşad və təsisi. Əvvəlcə mövcud məhəllə, köy və came məktəblərindəki farsi yerinə türkcə oxutmaq və əski üsullarla yeni məktəblər güşad etmək: 3. Hökümət məktəblərində türkcənin tədrisini tələb etmək. 4. İdareyi-ruhaniyyələrlə övqafi-islamiyyə idarəsinin əhaliyi-islamiyyə tərəfindən müntəxəb üləma və məmürin tərəfindən idarəsi fikrini tərvic eyləmək 14 .
xeyriyyə ilə mütəvəqqil cəmiyyətlərin təşkili. 6. Bələdiyyə və Duma (Rusiya məclisi-məbusanı) intixabatında müsəlmanlar haqqında rəva görülən təqyidati-qanuniyyəyə qarşı mücadilə. Bakı, Gəncə və ələlümum Qafqasiya bələdiyyələrində müsəlman əzai-məclisin nisfindən fəzləsini təşkil edəməzdi. 7. Vətəndaşlıq və əhliyyət haqqını hər cəhətcə müsəlmanlara təşmili ilə hüquqi-siyasiyyə və mülkiyyədə digər vətəndaşlarla müsavi tutulmaq.
13 1905 sənəsi inqilabından sonra çoxalan mətbuat bu kimi mətalibin tərvici ilə qüvvətli bir cərəyan yaratmışdı. Bu mətalib yalnız qəzetə sütunlarında qalmayıb qismən həyata tətbiq edilmiş, qismən dəxi müxtəlif zamanlarda hökümətə verilən istidalara və ictimailər tərəfindən çıxarılan qərarlara material təşkil eyləmişdir. Bu məqasidin tərvici üçün ələni və xəfi olmaq üzrə müxtəlif komitələr, cəmiyyətlər və firqələr təşəkkül eyləmişdir. Bəzən qüvvətli, bəzən zəif bir bünyəyə malik olan bu siyasi üzviyyətlərin başlıca tələbini çarizm üsul-idarəsinin dəyişməsi təşkil etmişdir. Bu cəmiyyətlərdən əksəri bir çox zaman çarizm əleyhində olan ixtilal firqələri ilə təmasda və bəzən də ittifaqda bulunmuşlardır. 1905 inqilabı, inqilabçıların arzusu vəchilə inkişaf edəməyib, irticanın qələbəsi ilə hərəkati-inqilabiyyə tovqifə uğradı. Bunun üzərinə şiddətli bir irtica başladı. Bu münasibətlə icra olunan təqibat nəticəsində digər rus firəqi-siyasiyyəsi kibi müsəlmanların daha rüşeym halında bulunan cəmiyyətləri dəxi pərakəndə bir hala gəldi. Rusiya cəmiyyətində şovin bir siyasət cərəyanı başladı. Bu cərəyan Balkan müharibəsi əsnasında şiddətli bir sürət aldı. Rus şovinizmi doğrudan- doğruya türk aləminə tövcih olunmuşdu. Rus üdəbasından məruf birisi Balkanlara gedən Səlibi-əhmər heyətini təşyi üçün yazdığı məqalədə “Bir islav, bir xristian varkən türk yaralısına baxmayınız” – diyordu. Bu şovinizm eyni zamanda qeyri-rus olan millətlərdəki cərəyani-milliyi təğziyə ediyordu. Bilxassə türk milliyyətpərvərliyi qabarıyordu. Rus darülfünunda oxuyan Azərbaycan tələbələrinin Kiyevdə toplanan ictimai kəşf və əzası tovqif edilmişdi. “Hilali- əhmər” faidəsinə yapılan propoqanda bu zamankı hissiyyatın tərvici üçün ən münasib bir vasitə oluyordu. Bakı qadınlarından küpələrini verənlər olmuşdu. Gənc müəllimlər və tələbələr dərslərini ataraq, türk ordusuna könüllü gediyorlardı. Bu zamanda əksəri 1905 sənəsindəki inqilab cəmiyyətlərində təcrübə görmüş gənclərdən mütəşəkkil xəfi bir cəmiyyəti-siyasiyyə vücudə gəliyordu. Bu cəmiyyət Rusiyada yaşayan türkləri hər cəhətcə ruslar ilə müsavi bir hüquqa malik görmək istiyor, eyni zamanda, bütün Türk və İslam aləminin hürriyyətini dəxi əməli-ittixaz ediyordu. Cəmiyyətin məfkurəsi millətlər arasında tam bir müsavati-hüquq təsəvvürü idi. Bunun üçün də “Müsavat” namını almışdı. Məzkur cəmiyyətin o zaman nə kibi bir ruhla mütəhəsis olduğunu iraə
etmək
üçün vaxtı ilə “Səbilül-Rəşad” qəzetəsində dərc olunan bəyannaməsindən bir qismini buraya nəql ediyoruz: “... Biliniz və agah olunuz ki, bizim yeganə çareyi-nicatımız Türkiyənin istiqlalı və onun tərəqqisindədir. Əgər biz şimdi də əvvəlki hissizliyimizdən vaz keçməzsək, bu üzdən dünyanın gözü önündə haqq, insaniyyət və milliyyətimizi qaib edib əğyara əcir, tabe və adətən əsirlikdə qalacağımıza şübhə edilməsin...”. “Cəmi aləm biliyor ki, müharibəyi xilafəti-islamiyyəyə malik olan Türkiyəyə açan Balkanın kiçik və ufaq hökümətləri deyildir. Zira, şir nə qədər zəif olsa da, çaqqallar və tülkülər ona yaxın gəlməyə cürət edəməzlər. Bu işləri işləyən insaniyyət və İslamiyyət düşməni və “Jandarmi-aləm” ləqəbi ilə müləqqəb olan Şimal ayısı Rusiya höküməti-müstəbidəsidir ki, hər gün nə qədər ləvazimi-səhiyyə, ətibba, ianələr və könüllü adı ilə bölük-bölük nizamilər (yəni əsgərlər) göndəriyor”.
14 “Şu saətdə bolqar, serb və qaradağlıların nizami səflərində hədsiz-hesabsız rus zabitləri və topçuları mübarizə etməkdədir. Osmanlıların məğlibiyyəti haqqında çəkilən teleqraflar həp məculdur. Bu surətlə onlar bir tərəfdən Rusiyadan hərbə gedənlərə cürət vermək, digər tərəfdən də müsəlmanları qorxutmaq istiyorlar. Aləmi-İslamın başına gələn bəlaların əksərinə, bəlkə də həpsinə işbu... və... höküməti-müstəbidə səbəb olmuşdur. Digər məmləkətlərdəki islam qardaşlarımız can və mal ilə müavinətdə bulunduqları halda, biz Rusiya müsəlmanları nədən bir cəmad kibi donmuşuz!” “Əlbəttə, müsəlman olan kimsələr, hissi-milliyyəti olan şəxslər, beyzeyi- İslami, din və millətini bu qədər düçari-səfalət və giriftari-zillət görüncə qeyrəti- milliyyə və həmiyyəti-diniyyəsi həyəcana gəlib, Qurani-əzimüş-şanın dini-Əhmədi və livai-Məhəmmədinin istiqamət və istidaməti yolunda varid olan (İnnə-llahu əştərə min əl-muminin ənfəsuhum va əmvaluhum bi-ənnə ləhum ... fi səbillullah) ayəyi-vafiyi-hidayəsi müfadınca can və mallarını dəriğ etməzlər. Edənlər xaini- millət və düşməni-din və biqeyrətdirlər”.
III HƏRBİ-ÜMUMİ VƏ İXTİLALİ-KƏBİR
Hakimiyyəti-milliyyə davasının 1905 sənəsi Rusiya inqilabi-səğiri nəticəsində milli məktəb, milli mətbuat və milli cəmiyyətlər təsisinə aid cüzi müsaidələr kibi qazandığı məhsullar vardı. Doğrudur ki, bu məhsullar kəmiyyət etibarilə çox məhdud, keyfiyyət etibarilə də pək yeni idi. Məmafih bu müsaidələrdən istifadə edən Qafqasiya türklüyü böyük müharibə ərəfəsində və ixtilali-kəbirin partladığı zamanda pək də hazırlıqsız deyildi. Gərçi vəzaif və məqasidi-milliyyətinin əzəmət və müşkilatı ilə mütənasib bir təşkilata daha malik deyildisə də, artıq siyasi idrakdan məhrum, arzuyi-millisi təəzzüv etməmiş şəkilsiz bir kütlə halında dəxi deyildi. Həyatını ibraz edəcək vasitələrə malik, diri və yaşamaq istədiyini hiss etdirəcək ziruh bir vücud halında idi. On sənəlik kiçicik bir fasilə, Azərbaycan türklüyünü mütəəddid mətbuata, müxtəlif müəssisələrə, siyasi məhfillərə, xəfi cəmiyyətlərə, zamandan, məkandan anlar münəvvərlərə malik idrak və şüur sahibi bir cəmiyyət halına qoymuşdu. Bu cəmiyyət, 1914 sənəsində partlayan aləmşümül müharibənin alt-üst elədiyi məfhum və qiymətləri həssaslıqla təqib ediyor, topların gürultusu ilə bərabər qopan “Millətlərin haqqı müqəddəsdir!” nidasını dörd qulaqla dinliyordu. O, müharib bulunan bütün düvəli-müəzzəmə ricalı ağzından sıx-sıx eşidilən bu şüarın səmimiyyətinə deyilsə də, bu böyük həqiqətin istər-istəməz müzəffər olacağına iman ediyordu. Hərbi-ümumi əsnasında, daha Rusiya inqilabı zühur etmədən, müharibənin qatı sansürü hər yazılanı bilaaman silməkdə, bilxassə türk kəlməsi ilə türkçülük məsləkinə qarşı xəsmanə bir əlaqə göstərdiyi zamanda “Açıq söz” qəzetəsi yuxarıda 15 məzkur imana tərcüman olaraq yazıyordu ki: “Hər hankı qalib tərəf az-çox sürünclü bir dinclik vücuda gətirmək istərsə, əsrin vicdanları üzərində ən çox təsir icra edən qüvvəti-millət məfkurəsini ehmal edəməz. Bunun
15
böylə olacağı ara-sıra gələcək sülh haqqında söz söyləyən Avropa mütəfəkkirkərincə də təsdiq olunmaqdadır. Sülhiyyunə mənsub siyasilərcə milliyyət əsasına riayət etməyəcək, millətlərin hüququnu gözlətməyəcək bir sülh müahidənaməsi çox çəkməz yırtılır və sürunclu bir dinclik təmin edəməz!” “Hüquqi-təbiiyyəsi paymal olmuş bir millət baqi qalıncaya qədər Avropa müvazinəyi-düvəliyyəsi həqiqi və sürunclu bir sülh üzü görməkdən məhrum qalacağı kibi, kəndi vətəndaşları arasında onu doğmalıq gözədən bir dövlət də həqiqi bir qüvvətə söykənməyəcək (istinad etməyəcək), mütərəqqi və qüvvətli bir təşkilata malik olmayacaqdır”. “Demək ki, müəyyən bir məfkurəyə və əksəri-əfradınca müşəxxəs bir qayəyi-amala malik olan millətlər, dövlətlər arasındakı münasibətdə əhəmiyyət qazandıqları kibi, dövlətlərin daxili siyasətləri üzərinə də böyük təsirlər icra edəcəklərdir. Bu surətdə ayrı-ayrı millətlər bir millət olaraq yaşaya bilmək üçün hər şeydən əvvəl kəndilərini bilməli, müəyyən fikir və əməllər ətrafında birləşərək böyük bir məfkurəyə, qayeyi-xəyala hədəf olacaq o işıqlı yıldıza sahib olmalıdırlar. Çünki müttəhid bir ruh və müştərək bir qayəyə malik olmayan millətlərlə yeni əsaslar üzərinə qurulacaq həyat hesablaşmayacaq və böylə bir silahdan məhrum qalan cəmaətlər kimsəyə söz eşitdirəmiyəcəklərdir!” Böyük müharibənin Qafqasiya türklüyündə doğurduğu ümid böylə idi. Milliyyət prinsipinin qalib gələcəyinə bağlanmış bir ümid!
***
Rusiya imperatorluğunun 1917 sənəsində Karpat dağlarında, Lehistan 16
vadilərində və Baltik sahillərindəki o görünməz məğlubiyyəti, dünyanı sarmış atəşin hərb silsiləsinin mühüm həlqələrindən birisini qırmış oldu. Rusiyanı pəncəyi-əsarətində qəhr edən çarizm dəxi bu həlqə ilə bərabər durulmuşdu. Böyük müharibə böyük bir inqilab doğurmuşdu. Müxtəlif millətlərdən yoğrulmuş 180 milyonluq əzim bir kütləni idarə edən dünyanın ən böyük imperatorluğunda zühura gələn bu ixtilali-kəbir iki dürlü nəticə verəcək, iki mühüm məsələni həll edəcəkdi. Yoxsa kəndi ruhu və kəndi təbiəti ilə təzad təşkil edib kəndisi ilə bərabər Rusiyanı da qəhr edəcəkdi. 1917 inqilabı məhkum siniflərə hürriyyət, məhkum millətlərə də muxtariyyət verəcəkdi. Inqilabın ilk günləri məclisi-müəssisan intizarı ilə keçiyordu. Məclisi- müəssisan bir an əvvəl toplanacaq, köylülərə topraq, əmələlərə iş, millətlərə də muxtariyyət təmin edəcəkdi. Iştə arzuyi-ümumi! Məclisi-müəssisandan kim nə bəkliyor? İctimalar, qurultaylar, qərarlar, məxtərələr həp bunu təyin etməkdə... Qafqasiya daxil olduğu halda bütün Rusiya türkləri dəxi bu xüsusu ehmal etmiyorlardı. Bakıda nisanın 15-də ilk dəfə olaraq “qurultay” namilə Qafqasiya müsəlman konqresi toplanıyor. Qurultay hər şeydən əvvəl və hər məsələdən daha qızğın bir surətdə azad Rusiyanın alacağı mətlub şəkli-idarəni müzakirə etdikdən sonra aşağıdakı qərarı çıxarıyordu.
16
“A – Qafqasiya müsəlman qurultayı milli siyasi məqsədə aid məsələni müzakirə edərək müsəlman qövmlərinin mənafeyini ən ziyadə təmin edən Rusiya şəkli-idarəsinin məhəlli federasyon əsası üzərinə qurulu cümhuriyyət müctəmeyi- nam olduğunu qəbula qərar verir”. “B – İslam dinində olan bütün qövmlərin ruhani və mədəni irtibatını nəzərə alaraq, Qafqasiya müsəlman qurultayı bütün Rusiya müsəlmanları üçün vəzi- qəvanin səlahiyyətinə malik ümumi bir idarə təşkilini lazım görür”. Bu qərar günlərcə davam edən münaqişat nəticəsində bir növ etilaf mühəssiləsi olaraq müttəhidən qəbul edilmişdi. Münaqişə bir tərəfdən türkçülər, digər tərəfdən də islamçılarla sosialistlər arasında idi. Federasyon əsasını müdafiə edənlər türkçülər idi ki, bunlar xüsusi olaraq Azərbaycan üçün dəxi məhəlli muxtariyyət tələb ediyorlardı. Müarizlər isə yalnız xalq cümhuriyyəti ilə iktifa edib milliyyət məsələsinin həllini məhəlli deyil, mədəni muxtariyyət şəklində təsəvvür ediyorlardı. Nisanı mütəaqib mayıs ayında Moskvada bütün Rusiya müsəlmanlarının ümumi qurultayı iniqad eyləmişdi. Rusiya türklüyünün bütün əqvamını təmsil edən min mürəxxəsli bu böyük qurultayda şiddətli mübahisə və münaqişələrdən sonra Rusiyanın milli və məhəlli muxtariyyətlər üzərinə qurulu müttəhid xalq cümhuriyyətindən ibarət olması tələb olunmuşdu 17 . Bu tələb Rusiya müsəlmanlarının böyük inqilabdan bəklədikləri siyasi əməli tamamilə əyan eyləmişdi. Nəhayət, məclisi-müəssisan intixabatı əsasında Mavərayi-Qafqas müsəlmanları arasında qate’
bir əksəriyyət ehraz edən “Müsavat firqəsi 18 və milli komitələr” listəsi 19 Rusiya federasyonu ilə bərabər, Azərbaycan muxtariyyətini dəxi bir şüar olaraq ortaya atmışdı. Bakı əhalisinin böyük bir təvəccöhü altında iniqad edən türk ədəmi- mərkəziyyət – “Müsavat” firqəsinin 20 eyni aylarda iniqad edən ilk kongresi Rusiya türklüyünün Rusiya şəkli-idarəsi haqqında bəslədiyi əməli aydınlaşdıraraq, Azərbaycan, Türküstan, Qırğızıstan və Başqırdıstan kibi xalis türk məmləkətləri üçün məhəlli muxtariyyət, Volqa nəhri boyu ilə Krım tatarları və Rusiyada yaşayan digər türk qövmlərinə də məhəlli mümkün olmadığı təqdirdə milli muxtariyyət tələb ediyordu. Iştə “Açıq söz”ün 1915-ci ildə hərbi-ümumidən bəklədiyi hakimiyyəti- milliyyə şüarının qələbəsindən umduğu ümidi 1917-ci ildə Rusiya inqilabından bilistifadə ixtifagahından çıxan “Müsavat” firqəsi yuxarıdakı vəchlə təyin ediyordu. Bu surətlə Azərbaycan türkü cahan müharibəsi ilə Rusiya inqilabından kəndi hürriyyət və hakimiyyəti-milliyyəsinin təminini təyid edər bir nəticə bəkliyordu.
*** İnqilab, imperatorluğun içindən təzyiq edən iki mühüm qüvvənin daşmasından zühur etmişdi. Bir tərəfdən məhrum siniflər, digər tərəfdən də məhkum millətlər haqqlarını istiyorlardı. Köylü torpaq, əmələ iş, velikorus olmayan millətlər dəxi muxtariyyət idarə tələbində idilər.
17
Inqilab bunların həpsinə hesab vermək məcburiyyətində idi. Fəqət bununla bərabər o, bir də bunların fövqündə digər bir məsələ ilə dəxi üz-üzə gəlmişdi. Ortada həll olunacaq bir hərb məsələsi vardı. Çar hökümətinə təvarüs edən höküməti-müvəqqətə, bilxassə Kerenski höküməti inqilabı, bir dəfə başlanmış hərbi müvəffəqiyyətlə bitirmək üçün bir vəsilə olaraq qullandı. Xətərnak bir təcrübə yapıldı. Inqilab ordusu Almaniyaya qarşı təcavüzə keçdi. Bu surətlə bütün ciddiyyət və həmasətini “Zəfəri-nəhai”yə həsr edən inqilab höküməti bittəb digər əsaslı məsələlərin həllini bir zaman axıra təliq etdi. Əfkari- ümumiyyə inqilabın meydana atdığı “İlhaqsız və təzminatsız sülh, millətlərə təyini-müqəddərat haqqı!” şüarı ilə bərabər, torpaq və əmələ məsələlərinin bir an əvvəl qüvvədən felə gətirilməsini tələb ediyordu. Halbuki hökümət hər şeyi məclisi-müəssisana təviq ediyordu. Bu təviq bir tərəfdən bolşevizmi, digər tərəfdən də milli cərəyanları təğziyə ediyordu. Bilxassə Kerenskinin Finləndi seymi, Ukrayna radasına qarşı aldığı tövri-təhdid, müsəlman milli alaylar təşkilinə aid müxalifət və Almaniya üzərinə icra etdiyi müvəffəqiyyətsiz təcavüz artıq bolşevizmin zühuruna meydan vermişdi. Petroqrad mühüm günlər keçiriyordu. Vilayətlər qeyri-qabili-təsəvvür bir böhran içində bulunuyordu. Bir tərəfdən əmələ, köylü və əsgər şuraları, digər tərəfdən də milli şuralar təsis ediyordu. Milyonlarca ordu cəbhəni tərk ilə kimsəyə sormadan qeyri-müntəzəm bir surətdə ricət ediyordu. Nəhayət, təşrini-əvvəl ayı gəldi. Böyük Rusiya məclisi-müəssisanı toplanmaqda ikən höküməti-mərkəziyyə Kerenskidən bolşeviklərə keçdi. Məclisi-müəssisan həmən ilk cələsəsində Lenin höküməti tərəfindən qovuldu. Bolşeviklərin, höküməti cəbrən əldə etmələri üzərinə Rusiyanın hər tərəfində bir anarşi başladı. Ordu “Evə, evə!” – deyərək cəbhəni tərk etdi. Müsəlləh olaraq köyünə dönən köylü, əsil zadəgana məxsus kaşanələri yağmaya və çiftlikləri talana başladı. Bütün Rusiya müdhiş bir atəşi-ixtilal ilə alovlandı. Velikorusdan qeyri olan vilayətlər anarşi içində bulunan mərkəzdən qorunmaq üçün kəndilərini bizzat idarə etmək sədədinə gəldilər. Ukrayna, Lehistan, Baltik cümhuriyyətləri və Finlandiya Rusiyadan ayrılmış oldu. Kazanda, Ufada, Orenburqda təşəkkül edən milli tatar və başqırd alaylarına istinadən təşkilati-milliyyə vücuda gəldi. Petroqradda bulunan bolşevik höküməti isə heç durmadan dekretlər (qanunlar) çıxarıyordu. Bu dekretləri ilə o, böyük imperatorluğun başlamış olan inqirazını təsri ediyordu. Bu qanunlara görə köylü mülkədar ərazisini, əmlakını cəbrən zəbt etməyə və istədiyi kibi qullanmaya səlahiyyət peyda ediyordu. Millətlər dəxi istərlərsə Rusiyadan belə ayrıla bilirlərdi.
***
Bu əsnada Qafqasiyanın vəziyyəti nə idi? Volqaboyundakı türklər xidməti-əsgəriyyədə bulunduqlarından rus ordusunun inhilalı zamanında milli alaylar təşkil eyləmiş, müsəlman şurayi- əsgəriyyəsini vücuda gətirmiş və bu sayədə inqilabın ilk günlərində mühüm bir qüvvət təşkil etdikləri halda, Qafqasiya müsəlmanlarının halı pək müşkül idi. Qafqasiya cəbhəsindəki rus ordusu dəxi inhilal ediyordu. Kəmali-sürətlə geriyə
18
dönən ordu yollarda təsadüf edən əhaliyi-islamiyyəyə olmaz təhqir və təcavüzatı icra ediyordu. Türkiyə hüduduna yaxın yerlərdə müfsidlər tərəfindən işaə olunan bədxahanə xəbərlər üzərinə disiplindən çıxmış saldatlar (rus əsgərləri) yerli türkləri qətli-amələrlə təhdid eyliyordu. “Linç” edilən müsəlmanlar vəqayeyi-ruzmərrə sırasına keçmişdi. Bu hal o dərəcədə şiddət peyda etmişdi ki, Petroqradda bulunan tatar şurayi-əsgəriyyəsi millətdaşlarının himayəsi üçün Qafqasiyaya bir heyət məxsusə ezam etmək məcburiyyətində qalmışdı. Tiflisdə Mavərayi-Qafqas komitəsi nam bir heyət icrayi-hökm ediyordu ki, bu komitə Rusiya höküməti-müvəqqətisinin naibi ədd olunuyordu. Petroqradda çarın mövqeyi Duma əzasından təşəkkül edən höküməti-müvəqqətiyə keçdiyi kibi burada da valiyi-ümumi məqamı, yenə eyni Duma əzasından mütəşəkkil bu komitəyə keçmişdi. Biləxirə mərkəzi hökümət Kerenskiyə keçdiyi kibi Mavərayi- Qafqas idarəsi də türk, gürcü və erməni siyasi təşkilatlarının iştirakı ilə təşəkkül edən Mavərayi-Qafqaz komissarlığına intiqal etdi. Bolşevik ixtilalı zühur etdikdə Rusiya məclisi-müəssisanına intixab olunan əza daha Qafqasiyada bulunurdu. Bunlar Tiflisdə əqdi-ictima edərək “Mavərayi- Qafqas seymi” namilə bir məclis vücuda gətirdilər. Bu məclis türk, erməni və gürcü mürəxxəsləri ilə bir miqdar ruslardan ibarət idi. Mavərayi-Qafqas seymi həm Rusiyadan baqi qalan Türkiyə-Qafqas cəbhəsinə aid xüsusatı bitirəcək, həm də Mavərayi-Qafqas məmləkətinin hökümət və idarəsini dəröhdə edəcəkdir. O zaman Bakı əhvalı başqa bir məcrada davam ediyordu. Burası bir sənaye mərkəzi olduğundan əmələ sinfi çox bulunan bir şəhər idi. Əhalisinin üçdə birini əmələ təşkil ediyordu. Bu əmələ əksəriyyən xaricdən gələnlərdəndir. Rusiyadan gələnləri bilxassə bolşevik fikirləri ilə məşbu idilər. Bunlara İran cəbhəsindən dönən rus əsgərləri dəxi əlavə olunuyordu. Bakı limanındakı əsgəri və ticari bəhriyyə taifəsi dəxi ki, əksərisi rusdurlar – ayrıca bir ünsüri-ixtilal idi. Bu kibi ənasirə istinad edən bolşeviklər burada qüvvətli bir “Sovet” təşkil etmişlərdi. Mavərayi-Qafqasiyanın hər tərəfi Tiflisdə təşəkkül edən “Seym” hökümətini qəbul etmişkən, Bakı Soveti bunu qəbul etmiyordu. O, Petroqrad hökümətini tanıyordu. Eyni zamanda, Bakıda yeni intixab olunmuş bir bələdiyyə vardı. Bələdiyyə məclisi “Sovet”in əleyhində, “Seymin” lehində idi. Bu cəhətlə də şəhər iki qismə ayrılmışdı. Əmələ qismi “Soveti”, digər qismi də bələdiyyəni tanıyordu. Yekdigərindən mütəvəhhiş bulunan iki qüvvət istər-istəməz təsadüm edəcəkdi. Fəqət bu zamanın hülulunu nə bu, nə digər tərəf daha təsri etmək istəmiyorlardı. Bir növlə idareyi-məsləhət olunuyordu. “Seym” ilə “Sovet”dən başqa Qafqasiyada milli şuralar vardı: erməni, gürcü və türk milli şuraları. Bu müəssisələrin sifəti-rəsmiləri yoxsa da, siyasəti- ümumiyyədəki mövqe və nüfuzları pək mühüm idi. Mavərayi-Qafqasiya müsəlman şurasının mərkəzi komitəsi Bakıda idi. Vəqayeyi-siyasiyyənin inkişafı irəlidə milli şuraların birər milli hökümət şəklini ehraz edəcəklərini pək vazeh bir surətdə göstəriyordu. Yuxarıda söyləndiyi vəchlə rus ordusu inhilal ediyordu. Inhilal edən bu ordunu əvəz edə bilmək üçün Mavərayi-Qafqas Komissarlığının əmri ilə milli alaylar təşəkkül ediyordu. Gürcü
19
və erməni alayları ilə bərabər, müsəlman alayının təşəkkülü üçün də əmr verilmişdi. Fəqət əvvəlcə də ərz etdiyim vəchlə, Mavərayi-Qafqas müsəlmanları xidməti-əsgəriyyədən müaf tutulduqlarından bu əmrin ifası müşkül məvaneə uğruyordu. Müsəlman alayının təşkili mübahisə və münaqişə halında ikən gürcü və erməni alaylarının təşəkkülü həmən tamam olub bitmişdi. Nə qədər ki, bolşeviklər mərkəzdə hali-müxalifətdə idilər, vilayətdəki bolşeviklər muxtariyyəti-milliyyə əfkarını tərvic edən təşkilata məzahir görünüyordular. Əzcümlə, Bakı bolşevikləri müsəlman hərəkati-milliyyəsinə başqa rus firqələrindən daha ziyadə təmayül ediyorlardı. Məsələn, “Müsavat” firqəsi burjua firqəsidir deyə, mötədil rus sosialistləri tərəfindən “Sovet”ə qəbul edildiyi halda, bolşeviklərcə menşeviklərlə eserlərə tərcih olunuyordu 21 . ***
Petroqradda höküməti əldə edər-etməz Lenin bütün cahan müsəlmanlarına xitabən bir bəyannamə nəşr eyləmişdi. Bu bəyyannaməsində o, əsarət altında bulunan Şərqə peyğəmbəranə bir əda ilə hürriyyət və istiqlal vəd ediyordu. Bu, bolşeviklərin daha mövqelərini təmin etmədikləri ilk günlərdə idi. Fəqət bolşevik hakimiyyəti təqviyə bulduqca “söz”lə “iş”in nə dərəcədə təvafüq etmədiyi bir dəfə daha təhəqqüq Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|