Issn 1300 9745 ege pediatri BÜlteni ediTÖR
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Anahtar Sözcükler
- Key Words
|
Yazışma Adresi: Uzm. Dr. Levent MİDYAT Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı Bornova, İzmir Tel
: 0232 390 10 01 E-posta : levent.midyat@ege.edu.tr
33 K LİNİK Ç ALIŞMA
EGE PEDİATRİ BÜLTENİ 2009, 16 (1): 33-44
ÖZET u araştırma, çocuklarda kemoterapi tedavisine bağlı ortaya çıkan semptomlar ve ebeveynlerin semptom kontrolüne yönelik uygulamalarını belirlemek amacı ile kesitsel ve tanımlayıcı olarak yapılmıştır. Araştırmaya, Şubat 2008-2009 tarihleri arasında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi, Dr. Behçet Uz Çocuk Hastalıkları ve Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi ve İzmir Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi Pediatrik Onkoloji Kliniklerinde kemoterapi alan 93 çocuk ve ebeveyni alınmıştır. Veri toplama aracı olarak bilgi formu, Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği (10-18 yaş) ve Ebeveyn Memorial Semptom Değerlendirme ve Uygulama Formu kullanılmıştır. Araştırmaya alınan çocukların %50.5’inin solid tümör tanısı ile izlendiği, %64.5’inin hastalığını bildiği belirlenmiştir. Çocukların %21.5’inin tedavilerinin 2. ve 3. ayında, %19.4’ünün 4. ayında, %18.4’ünün 5. ayında ve %19.4’ünün 6. ayında olduğu belirlenmiştir. Kanserli çocuklarda en çok prevalansa sahip semptomlar saç dökülmesi, iştahsızlık, sinirli olma, bulantı ve halsizlik; ebeveynlerin çocuklarında en sık gözlemlediği semptomlar ise saç dökülmesi, iştahsızlık, sinirli olma, üzgün olma, bulantı, halsizliktir. Ebeveynlerin semptom kontrolüne yönelik farklı oranlarda uygulama yaptıkları belirlenmiştir. Çocukların ortalama semptom deneyimleme sayılarının 9.55±3.45 olduğu ve ayaktan kemoterapi alan çocukların daha az sayıda semptom deneyimlediği ve bu farkın istatistiksel olarak anlamlı bulunduğu belirlenmiştir (p=0.005). Sonuç olarak kanserli çocukların saç dökülmesi, iştahsızlık, sinirli olma, bulantı ve halsizlik semptomlarını yüksek oranda deneyimledikleri ve ebeveynlerin semptom kontrolünde doğru uygulamalar yaptıkları bulunmuştur.
Kabul tarihi: 10.09.2009
B T KEMOTERAPİ ALAN ÇOCUKLARIN YAŞADIKLARI SEMPTOMLAR VE EBEVEYNLERİNİN SEMPTOM KONTROLÜNE YÖNELİK UYGULAMALARI
Chemotherapy and Parental Applications Towards Symptom Management
Fatma TAŞ Zümrüt BAŞBAKKAL
Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı, İzmir
Taş ve Başbakkal
34 GİRİŞ
Kanser, sadece çocuğu değil tüm aile üyelerinin fiziksel, psikolojik ve sosyal dengesini bozan majör değişikliklere neden olan bir hastalıktır (1). Gelişen tedavi yöntemleri sonucu, karmaşık kemoterapi protokolleri evde veya ayaktan kemoterapi şeklinde, taburcu edilmiş hastalara da uygulanabilmektedir. Kanserli hastaya evde bakım verme, tüm aile üyelerinin hastalık süre- cinde yer almalarına ve günlük rutinlerinin bozulmasına neden olmaktadır. Aile üyelerinde rol kaybı ya da rol değişiklikleri sonucu ailenin dengesi bozulabilmektedir (2-5). Çocuğa bakım veren ebeveynin, çocuğun karmaşık kanser tedavisi ile ilgili ayrıntıları ve potansiyel olarak yaşamı tehdit eden yan etkilere karşı evde nasıl uygulamalar yapması gerektiğini bilmelidir. Bilgi edinme süreci hastalık durumu üzerinde bir kontrol unsuru sağlar. Bilgi sağlama, hem- şirelikteki bakımın en önemli parçasıdır. Tedavi konusundaki karar alma sürecinde aktif bir rol üstlenen ebeveyn daha fazla bilgiye gereksinim duyar (2,6). Bilgi gereksinimi, öncelikle çocuğun hastalığı, hastalığın süresi ve gelişimi ve tedavi şekilleri konularında iken tedavi devam ettikçe, semptom kontrolü ve psikolojik kaygılar gibi konulara kaymaktadır (6). Kanserli hastalar hastalık sürecinden kaynakla- nan semptomlar kadar kemoterapinin yan etki- leri nedeni ile ağrı, anoreksiya, kaşeksi, tat değişiklikleri, alopesi, bulantı, kusma, mukozit, yorgunluk, dispne, depresyon, anksiyete gibi fiziksel ve emosyonel semptomları yoğun bir şekilde yaşamaktadırlar (6). Kanserli hastaya verilen bakımda semptomların azaltılması veya yok edilmesi esas alınmaktadır. Bu süreçte, hasta çocuğun ebeveyninin de semptom belirle- me ve kontrolünde yer alması beklenir. Ebe- veynlerin semptomların kontrolünde hangi uygulamaları yaptıkları ve semptom kontro- lünde kullandığı girişimlerin belirlenmesine ge- reksinim vardır (7). Öte yandan ebeveyn uygu- lamaları gerçeğe yakın olmamakta veya zararlı uygulamaları içerebilmektedir. Literatürde ebe- veynlerin semptom kontrolüne yönelik girişim- leri konusunda yeterli çalışma ve yayın bulun- mamaktadır (2,8). Ebeveynlerin semptom kontro- lünde en sık görülen semptomlara (bulantı, kusmayı, yorgunluk) yönelik girişimlerin yer aldığı çalışmalar sınırlıdır (9-12). Kelly ve ark.’nın çalışmasında, ailelerin çocuklarında kansere bağlı ortaya çıkan semptomlar konusunda ken- dilerini yeterli hissetmediklerini belirtmiş ve hemşirelerin öncelikle bu konu hakkında bilgi verdikleri belirlenmiştir (13). Ebeveynlerin, ço- cuklarda kemoterapiye bağlı ortaya çıkan yan etkilerin kontrolünde, bakım gereksinimlerinde kendi sorumluluklarını alabilmeleri, tedavi süre- since verilecek kararlara katılabilmeleri ile semptom kontrolünün sağlanabileceği, hasta- lığa ve tedaviye uyumlarının artırılabileceği dü- şünülmektedir. Bu araştırma kemoterapi tedavisi alan çocuk- ların deneyimledikleri semptomlar ve ebeveyn- lerin semptom kontrolüne yönelik uygulama- larını belirlemek amacı ile kesitsel ve tanımlayıcı olarak yapılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Araştırmaya, Şubat 2008 ve Şubat 2009 tarihleri arasında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Pediatrik Onkoloji Kliniği ve Polikliniği (EÜTF), Dokuz Eylül Üniversitesi Pediatrik Onkoloji Kliniği ve Polikliniği (DEÜTF), S.B. Dr. Behçet Uz Çocuk Hastalıkları ve Cerrahisi Eğitim ve Araştırma Hastanesi Onkoloji Kliniği (BUÇH), S.B. İzmir Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi Pediatrik Onkoloji Kliniği’nde (TEAH) kemoterapi alan çocuklar ve ebeveynleri alınmıştır. Araştırmanın örneklemini, 10-18 yaş grubu kanser tanısı alan, kemoterapi tedavisi başlangıcından itibaren bir ay geçen ve tedavinin ilk 6 ay içinde olan 93 çocuk ve ebeveynleri oluşturmuştur. Araştır- maya alınan kanserli çocukların %51.6’sının 13- 15 yaş grubunda, yaş ortalamasının 14.01±2.06 ve çocukların %41.9’unun kız (39), %58.1’nin erkek (54) olduğu belirlenmiştir. Çocukların %50.5’inin solid tümör tanısı ile izlendiği görülmüştür (Tablo I).
Kemoterapi Alan Çocukların Yaşadıkları Semptomlar ve Ebeveynlerinin Semptom Kontrolüne Yönelik Uygulamaları
35 Tablo I. Kanserli çocukların sosyo-demografik ve hastalık özelliklerine ilişkin dağılımı (n=93) Tanıtıcı özellikler n %
10-12 13-15 16-18
21 48 24
22.6
51.6 25.8
Cinsiyet Kız Erkek
39 54
41.9 58.1 Çocuğa bakım veren ebeveyn Anne Diğer
73
20
78.5 21.5 Gelir düzeyi Orta Düşük
21
72
22.6 77.4 Sosyal güvence SGK Yeşil kart
64
29
68.8 31.2 Tanı grupları Lösemi ve Lenfoma Solid tümörler
46
47
49.5 50.5 Hastalığını bilme durumu Bilmiyor Biliyor
33
60
35.5 64.5 Port veya Hickman kateter varlığı Hayır
Evet
46 47
49.5 50.5 Kemoterapi alma şekli Ayaktan Yatarak
17
76
18.3 81.7 Cerrahi tedavi alma Hayır Evet
69
24
74.2 25.8 Radyoterapi alma Hayır
Evet
77 16
82.8 17.2 Evre veya risk grupları Evre veya risk grubu yüksek hastalar Evre veya risk grubu düşük hastalar Evre veya risk grubu belirsiz hastalar
47 34 12
50.5
36.6 12.9
Rölaps durumu Hayır Evet
75 18
80.6 19.4
Veri toplama aracı olarak, konuya ilişkin literatür bilgilerine dayanarak araştırmacılar tarafından hazırlanan 28 sorudan oluşan bilgi formu, Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeği (MSDÖ) (10-18 yaş) ve Ebeveyn Memorial Semptom Değerlendirme ve Uygulama Formu kullanılmıştır (4, 14). Memorial Semptom Değer- lendirme Ölçeğinin geçerlilik ve güvenilirlik çalışması Collins ve ark. tarafından ölçeğin Türkçe geçerlilik ve güvenirliği Atay ve ark. tarafından yapılmıştır (14, 15). Memorial Semptom Değer- lendirme Ölçeği 30 maddeden oluşan bir ölçek- tir. Ölçekte semptom deneyimleme durumları, “evet” ve “hayır” şeklinde değerlendirilmiştir (15). Ebeveyn Memorial Semptom Değerlen- dirme ve Uygulama Formu ise ebeveynlerin, Memorial Semptom Değerlendirme Ölçeğinde yer alan 30 semptomdan çocuklarında algı ve gözlemleri ile belirlemiş oldukları semptomlar ve bu 30 semptom kontrolüne yönelik ebe- veynlerin çözüm yöntem ve uygulamalarından oluşmuştur. Ebeveynlerin semptom kontrolüne yönelik uygulamaları açık uçlu bir şekilde kaydedilmiş ve gruplandırılmıştır. Veri toplama araçları, 10-18 yaş grubu kanserli çocuk ve ebeveynlerine, kemoterapi ilacı aldıktan sonra 15 gün içinde araştırmacı tarafından yüzyüze görüşme tekniği kullanılarak uygulanmıştır. Araştırmada kemoterapi tedavisi sonrası 15 gün içinde kanserli çocukların deneyimlediği semptom- lar, ebeveynlerinin çocuklarında gözlemledikleri semptomlar ve ebeveynlerin semptom kontro- lüne yönelik uygulamalarına yer verilmiştir. Verilerin analizleri SPSS 16.0 paket progra- mında sayı, yüzde, ortalama, standart sapma, t testi ve ANOVA ile değerlendirilmiştir. Araştırmanın uygulanabilmesi için, Ege Üniver- sitesi Hemşirelik Yüksekokulu Bilimsel Etik Kurulundan ve ilgili hastanelerden yazılı izinler alınmıştır. Araştırmaya katılan çocuk ve ebe- veynlere araştırma hakkında bilgi verilerek yazılı onamları alınmıştır. BULGULAR Araştırmaya alınan çocukların bakımından %78.5’inin annelerinin sorumlu olduğu, aile gelirinin %77.4’ünde düşük olduğu bulunmuş-
Taş ve Başbakkal
36 tur. Çocukların %64.5’inin hastalığını bildiği ve %50.5’inde port veya Hickman kateteri bulun- duğu belirlenmiştir. Çocukların %81.7’sinin ya- tarak kemoterapi aldığı, %25.8’ine cerrahi te- davi uygulandığı, %17.2’sinin radyoterapi aldığı, %50.5’inin evre veya risk grubu yüksek hastalar olduğu ve %19.4’ünde rölaps görüldüğü saptan- mıştır (Tablo I). Araştırmaya alınan kanserli ço- cukların %42.5’inin EÜTF’nden, %23.7’sinin DEÜTF’nden, %19.4’ünün BUÇH’inden ve %11.7’sinin TEAH’inden tedavi ve bakım almak- ta idiler. Kanserli çocuklar %21.5’inin kemote- rapi tedavisinin 2. ve 3. ayında, %19.4’ünün 4. ayında, %18.4’ünün 5. ayında ve %19.4’ünün 6.ayında çalışmaya alınmıştır. Kemoterapi teda- visi ile birlikte çocukların, %80.6’sının ağız ba- kımı, %93.5’inin antiemetik, %45.2’sinin profi- laktik antibiyotik, %3.2’sinin analjezik ve %12.9’u- nun antidepresan kullandığı saptanmıştır. Araş- tırmada çocuklarına bakım veren ebeveynlerin %90.3’ünün kemoterapi ilaçlarının yan etkileri konusunda eğitim aldıkları belirlenmiştir. Kanserli çocukların kemoterapi tedavisi sonrası 15 gün içinde en yüksek prevalansı gösteren semptomlar, %94.6 saç dökülmesi, %78.5 iştahsızlık, %77.4 sinirli olma, %72 bulantı ve %71 halsizlik olduğu belirlenmiştir. Kanserli çocukların ebeveynleri tarafından çocuklarında kemoterapi tedavisi sonrası 15 gün içinde, %93.5 saç dökülmesi, %77.4 iştahsızlık ve sinirli olma, %74.2 üzgün olma, %68.8 bulantı ve %64.5 halsizlik semptomlarını gözlemledikleri belirlenmiştir (Tablo II). Ebeveynlerin çocuklarında en sık gözlemlediği semptomlara yönelik uygulamalar arasında; saç dökülmesine yönelik %65.5’inin şapka, bere ve peruk takmasını sağladığı, iştahsızlık sempto- muna yönelik %84.7’sinin çocuğun sevdiği yemekleri yaptığı ve sinirli olma semptomuna yönelik %79.2’sinin çocuk ile bu konuda konuş- tuğu belirlenmiştir. Ebeveynler üzgün olma semptomuna yönelik %56.5’inin çocuğuyla konuştuğu ve %17.4’ünün dikkati başka yöne çektiği, bulantıya yönelik %70.3’ünün anti- emetik verdiği, %9.4’ünün ağız bakımı yaptığı ve %3.1’nin beslenmesini ayarladığı saptan- mıştır. Halsizlik semptomuna yönelik ebeveynle- rin %41.7’sinin çocuğunun dinlenmesini sağla- dığı, %10’nun sıvı ve besin takviyesi yaptığı ve %5’nin masaj uyguladığı saptanmıştır. Kusma semptomunda, ebeveynlerin %60’nın antiemetik verdiği ve %25.5’nin ağız bakımı yaptığı belir- lenmiştir. Endişeli hissetme semptomunda ebe- veynlerin %71.8’nin çocukla konuşmaya çalıştığı ve ağrı semptomunda, %50’sinin analjezik ver- diği ve %15.8’inin masaj yaptığı bulunmuştur (Tablo III). Kanserli çocukların %20 prevalans üzerinde olan semptom deneyimleme ortalamaları ince- lendiğinde, (saç dökülmesi, iştahsızlık, bulantı, halsizlik, kusma, ağız tadında değişme, kilo kaybı, ağız yarası, ağız kuruluğu, el ve ayaklarda karıncalanma, kabızlık, terleme, deri değişiklik- leri, sinirli olma, üzgün olma, kendine yaban- cılaşma, ağrı, endişeli hissetme, uykulu hisset- me, huzursuzluk), 20 semptomdan ortalama semptom deneyimleme sayısı 9.55±3.45 olarak belirlenmiştir. Araştırmada semptom deneyim- leme ortalamalarının demografik özelliklerine göre (yaş, cinsiyet) farklılaştığı ancak istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı belirlenmiştir (p=0.648, p=0.271) (Tablo IV). Araştırmada semptom deneyimleme ortalamaları ile tanı, hastalığını bilme durumu, kateter varlığı, ağız bakımı, antidepresan ve profilaktik antibiyotik kullanımı, kemoterapi (KT) başlama süresi, rölaps durumu, cerrahi tedavi ve radyoterapi alma durumu ve evre ve risk grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı fark olmadığı belir- lenmiştir (p>0.05) (Tablo IV). Araştırmada, ayaktan kemoterapi alan çocukların semptom deneyimleme ortalaması 7.47±3.08, yatarak kemoterapi alan çocukların semptom ortala- ması 10.02±3.37 olarak saptanmıştır. Ayaktan kemoterapi alan çocukların daha az sayıda semptom deneyimlediği ve kemoterapi alma şekli ile semptom deneyimleme ortalamaları arasında, istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (t=-2.862, p=0.005) (Tablo IV). Kemoterapi Alan Çocukların Yaşadıkları Semptomlar ve Ebeveynlerinin Semptom Kontrolüne Yönelik Uygulamaları
37
Tablo II. Kanserli çocukların kemoterapi sonrası deneyimledikleri semptomların prevalansı (n=93) KT
sonrası son 15 gün içinde
Kanserli çocuklara göre Ebeveynlerine göre Evet Hayır Evet Hayır
Semptom n % n % n % n % 1 Saç
dökülmesi 88 94.6 5 5.4 87
93.5 6 6.5 2 İştahsızlık 73 78.5 20 21.5 72 77.4 21 22.6 3 Sinirli olma
72 77.4 21 22.6 72 77.4 21 22.6 4 Bulantı 67 72.0 26 28.0 64 68.8 29 31.2 5 Halsizlik 66 71.0 27 29.0 60 64.5 33 35.5 6 Kusma 59 63.4 34 36.6 55 59.1 38 40.9 7 Üzgün
olma 58 62.4 35 37.6 69 74.2 24 25.8 8 Ağız tadında değişme 44 47.3 49 52.7 35 37.6 58 62.4 9 Kendine yabancılaşma 42 45.2 51 54.8 25 26.9 68 73.1 10 Ağrı
37 39.8 56 60.2 38 40.9 55 59.1 11 Endişeli hissetme 37 39.8 56 60.2 39 41.9 54 58.1 12 Uykulu hissetme 34 36.6 59 63.4 21 22.6 72 77.4 13 Kilo
kaybı 32 34.4 61 65.6 27 29.0 66 71.0 14 Huzursuzluk 28 30.1 65 69.9 33 35.5 60 64.5 15 Ağız yarası 28 30.1 65 69.9 26 28.0 67 72.0 16 Ağız kuruluğu 27 29.0 66 71.0 19 20.4 74 79.6 17 El ve ayakta karıncalanma 27 29.0 66 71.0 18 19.4 75 80.6 18 Kabızlık 26 28.0 67 72.0 26 28.0 67 72.0 19 Terleme 24 25.8 69 74.2 25 26.9 68 73.1 20 Deri değişiklikleri 23 24.7 70 75.3 13 14.0 80 86.0 21 Baş dönmesi
18 19.4 75 80.6 13 14.0 80 86.0 22 Yutma güçlüğü
18 19.4 75 80.6 14 15.1 79 84.9 23
Uyumakta güçlük
16 17.2 77 82.8 13 14.0 80 86.0 24 Öksürük
14 15.1 79 84.9 12 12.9 81 87.1 25 Dikkati
toplamada güçlük
10 10.8 83 89.2 7 7.5 86 92.5 26 Nefes darlığı
10 10.8 83 89.2 6 6.5 87 93.5 27 İshal
10 10.8 83 89.2 6 6.5 87 93.5 28 Kaşıntı 9
9.7 84
90.3 8 8.6 85 91.4
29 İdrar yapma sorunları 7 7.5
86 92.5
4 4.3
89 95.7
30 El ve
ayakta şişme
4 4.3
89 95.7
2 2.2
91 97.8
Taş ve Başbakkal
38 Tablo III. Ebeveynlerin semptom kontrolüne yönelik uygulamalarının dağılımı. Semptom yok
Semptom var Yapılan uygulamalar
Semptom
n % n % n % 1 Saç dökülmesi 6
6.5 87
93.5 Bir şey yapamadı Şapka, bere, peruk 30
57 34.5
65.5 2 İştahsızlık 21 22.6 72 77.4
Bir şey yapamadı Sevdiği yemekleri yapma 11 61
15.3 84.7
3 Sinirli olma
21 22.6 72 77.4
Bir şey yapamadı Konuşmak 15 57
20.8 79.2
4 Üzgün olma
24 25.8 69 74.2
Bir şey yapamadı Konuşmak Dikkatini başka yöne çekme 18
39 12
26.1 56.5
17.4 5 Bulantı 29 31.2 64 68.8
Bir şey yapamadı Antiemetik Ağız bakımı Beslenmesini ayarlama 11 45
6 2 17.2 70.3 9.4
3.1 6 Halsizlik 33 35.5 60 64.5
Bir şey yapamadı Dinlenmesini sağlama Sıvı ve besin takviyesi Masaj
26 25
6 3 43.3 41.7 10.0
5.0 7 Kusma 38 40.9 55 59.1
Bir şey yapamadı Antiemetik Ağız bakımı 8 33 14 14.5
60.0 25.5
8 Endişeli hissetme 54 58.1 39 41.9
Bir şey yapamadı Konuşmak 11 28
28.2 71.8
9 Ağrı 55 59.1
38 40.9 Bir şey yapamadı Analjezi Masaj
13 19
6 34.2
50.0 15.8
10 Ağız tadında değişme 58 62.4 35 37.6
Bir şey yapamadı 35 100.0
11 Huzursuzluk 60 64.5
33 35.5 Bir şey yapamadı Konuşmak 16
17 48.5
51.5 12 Kilo
kaybı 66 71.0
27 29.0 Bir şey yapamadı Fazla besin verme 20
7 74.1
25.9 13 Ağız yarası 67 72.0 26 28.0
Ağız bakımı Ağız bakımı+yumuşak besinler 15 11
57.7 42.3
14 Kabızlık 67 72.0
26 28.0 Bir şey yapamadı İlaç uygulama Kuru sıcak uygulama 5 17
4 19.2
65.4 15.4
15 Kendine yabancılaşma 68 73.1 25 26.9 Bir şey yapamadı Konuşmak 16
9 64.0
36.0 16 Terleme 68 73.1 25 26.9
Bir şey yapamadı Kıyafetlerini değiştirme 1 24
4.0 96.0
17 Uykulu hissetme 72 77.4 21 22.6
Bir şey yapamadı Dinlenmesini sağlama 8 13
38.1 61.9
18 Ağız kuruluğu 74 79.6
19 20.4 Bir şey yapamadı Su verme Ağız bakımı 4 13
2 21.1
68.4 10.5
19 El ve ayakta karıncalanma 75 80.6 18 19.4
Bir şey yapamadı Masaj
6 12
33.3 66.7
20 Yutma güçlüğü
79 84.9 14 15.1
Bir şey yapamadı Yumuşak besinler Ağız bakımı 2 9 3 14.3
64.3 21.4
21 Deri değişiklikleri 80 86.0 13 14.0
Bir şey yapamadı Nemlendirici krem 5 8
61.5 22 Uyumakta güçlük 80 86.0
13 14.0 Bir şey yapamadı İlaç verme Masal anlatma 10 2
76.9 15.4
7.7 23 Baş
dönmesi 80 86.0
13 14.0 Bir şey yapamadı Dinlenmesini sağlama 7 6 53.8 46.2
24 Öksürük 81 87.1
12 12.9 Bir
şey yapamadı 12
100.0 25 Kaşıntı 85 91.4
8 8.6
Bir şey yapamadı Nemlendirici krem 3 5
37.5 26
Dikkati toplamada güçlük 86
92.5 7
7.5 Bir şey yapamadı 7 100.0
27 Nefes darlığı
87 93.5
6 6.5
Bir şey yapamadı Pozisyon verme 3 3
50.0 28
İshal 87
93.5 6
6.5 Bir şey yapamadı Bol sıvı verme 1 5 16.7 83.3
29 İdrar yapma sorunları 89 95.7
4 4.3
Bir şey yapamadı Bol sıvı verme 3 1
25.0 30
El ve ayakta şişme 91
97.8 2
2.2 Bir şey yapamadı 2 100.0
Kemoterapi Alan Çocukların Yaşadıkları Semptomlar ve Ebeveynlerinin Semptom Kontrolüne Yönelik Uygulamaları
39
Tablo IV. Kanserli çocukların demografik ve hastalık özelliklerine göre deneyimlenen semptomların dağılımı (n=93) Özellikler n X SS t F p Yaş 10-12
13-15 16-18
21
48 24
9.14
9.47 10.08
3.49
3.34 3.71
0.436 0.648
Cinsiyet Kız
Erkek
39 54
10.02 9.22
3.64 3.30 1.108 0.271 Tanı grupları Lösemi-Lenfoma Solid tümör
46 47
9.39
9.72
3.62 3.30 -0.461 0.646 Hastalığını bilme durumu Bilmiyor Biliyor
33 60
8.96 9.88
3.19 3.57
-1.223 0.224 Port veya Hickman kateter varlığı Hayır Evet
46
47
9.32 9.78
3.63 3.28 -0.641 0.523 Ağız bakımı Hayır
Evet
18 75
10.72 9.28
3.44 3.42 1.597 0.122 Antibiyotik profilaksisi Hayır
Evet
51 42
9.37 9.78
3.25 3.71 -0.572 0. 569 Antidepresan kullanımı Hayır Evet
81
12
9.53 9.75
3.47 3.49 -0.203 0.842 İlk KT başlama süresi 2 ay
3 ay 4 ay
5 ay 6 ay
20
20 18
17 18
8.35
9.35 10.00
9.52 10.72
3.68
3.13 3.27
3.06 3.93
1.225 0.306
Kemoterapi alma şekli Ayaktan
Yatarak
17 76
7.47 10.02
3.08 3.37 -2.862 0.005 Cerrahi tedavi alma Hayır
Evet
69 24
9.71 9.12
3.51 3.31 0.13 0.478 Radyoterapi alma Hayır
Evet
77 16
9.80 8.37
3.56 2.65 1.517 0.133 Evre veya risk grupları Evre veya risk grubu yüksek hastalar Evre veya risk grubu düşük hastalar Evre veya risk grubu belirsiz hastalar
47
34 12
9.42
9.64 9.83
3.65
3.34 3.21
0.082 0.921
Rölaps durumu Hayır
Evet
75 18
9.50 9.77
3.33 4.00 -0.297 0.767 Taş ve Başbakkal
40 TARTIŞMA Araştırmamızda kanserli çocukların %64.5’inin hastalığını bildiği (tanı) belirlenmiştir. Esenay’ın 12-18 yaş arası kanserli ergenlerde yaptığı araştırmada da ergenlerin %67.1’inin tanısını bildiği belirlenmiştir (16). Araştırma grubunun 10-18 yaş arası çocuk ve ergenlerden oluşması, kanser tanısını bilme ve tanı hakkında bilgilen- dirme gereksinimlerinin olabileceğini düşündür- müştür. Ancak klinik gözlem ve deneyimlerimize göre, özellikle 12 yaş ve altı çocuklarda ailelerin, çocuğun hastalık tanısını bilmesini istememe eğiliminde olduğu görülmüştür. Araştırmamızda kanserli çocukların %81.7’sinin yatarak kemo- terapi aldığı saptanmıştır. Bu oranın yüksek olması, tedavi protokolü gereği ve hastaların tedavi sürelerinin ilk altı ay içinde olması ile açıklanabilir. Literatürde yatarak kemoterapi alan çocukların günlük yaşamlarının olumsuz etkilendiği, evde ve ayaktan verilen kemoterapi ile aile yaşamının minimal değiştiği, günlük yaşamın bozulmadığı ve stresin azaldığı belir- tilmiştir (4). Araştırmamızda çocuğa bakım veren ebeveyn- lerin %90.3’ünün kemoterapi ilaçlarının yan etkileri konusunda eğitim aldıkları saptanmıştır. Birçok çalışmada hastalığın ve tedavinin etkileri ile ilgili ailelere eğitim verildiği gösterilmiştir (2,13,17-19). Kemoterapi tedavisi ile birlikte ço- cuklara, ağız bakımı, antiemetik, profilaktik anti- biyotik, analjezik ve antidepresan verilmektedir. Kanser tedavisi sürecinde kemoterapi ile birlikte antiemetik, analjezik, antidepresan, profilaktik antibiyotik kullanılması ve ağız bakımının uygu- lanması, semptom kontrolünü ve tedavinin et- kinliğini artıran, hasta yararına kanıtlanmış yaklaşımlardır (20-22). Bu uygulamalardan özellikle hemşirenin sorum- luluğunda ve eğitiminde yer alan ağız bakımı- nın, tedavi sürecine olumlu etkisi değerlendiril- diğinde, araştırmamızda hastaların %86’sına ağız bakımı uygulanmasına karşın bu oranın %100 olması beklenmektedir. Kemoterapi teda- visi alan tüm hastalara ağız bakımının uygun sıklıkta yapılması önerilmelidir. Ancak ağız bakı- mı temel bir hemşirelik uygulaması olmasına karşın, literatürde uzmanlar ve klinisyenler tara- fından hastalara gerekli özenin gösterilmediği bildirilmektedir (17). Pediatrik kanser hatsala- rında ağız komplikasyonlarının gelişme oranı yetişkinlere göre üç kat daha fazladır ve kemo- terapi sonrası çocukların %90’ında stomatit geliştiği saptanmıştır (23). Profilaktik antibiyotik kullanımı, tedavi proto- kollerinde tanıya uygun olarak verilen bir ilaç olduğu bilinmektedir. Hooker ve ark.’nın çalış- masında damar içi antibiyotik ve antiemetik te- davisi uygulayan ailelerin herhangi bir olumsuz geri bildirim de bulunmadıkları ve bu tedavinin evde uygulanmasının çocuklarının hastalıkları üzerinde daha fazla kontrol ve dikkat sağladığı belirlenmiştir (22). Araştırmamızda çocukların büyük çoğunluğuna (%93.5) kemoterapi ile birlikte antiemetik kul- lanıldığı belirlenmiştir. Literatürde antiemetik kullanımının kemoterapiye bağlı ortaya çıkan bulantı/kusmanın kontrolünde oldukça olumlu etkiye sahip olduğu bildirilmektedir (18,21). Araştırmamızda düşük oranda (%3.2) analjezik kullanıldığı belirlenmiştir. Bu bulgu, kanserli çocuklarda ağrı semptomunun yeterince tanıla- namaması, sağlık ekibi tarafından hasta kontrol- lü analjezinin etkili kullanılmaması ve ülkemizde analjezik ilaç gruplarına sınırlı ulaşım olması ile açıklanabilir. Hongo ve ark.’nın çalışmasında 56 kanserli çocuktan 38’inde ağrı semptomu yö- netiminde morfin kullanıldığı bildirilmiştir (24). Araştırmamızda çocukların %12.9’unun antidep- resan kullandığı belirlenmiştir. Literatürde ke- moterapinin yan etkilerinden ya da hastalığın kontrol edilemeyen semptomlarından dolayı kanser hastalarında depresyon görülme sıklığı- nın yüksek olduğu, %15-50 aralığında depres- yon tanılandığı belirtilmektedir (20). Randomize kontrollü çalışmalarda uygun doz antidepresan kullanan kanserli hastalarda yararlı sonuçlar elde edildiği gösterilmiştir. Antidepresan kulanı- mının bilişsel, davranışsal ve psikosoyal alanları olumlu desteklediği bulunmuştur (25).
Kemoterapi Alan Çocukların Yaşadıkları Semptomlar ve Ebeveynlerinin Semptom Kontrolüne Yönelik Uygulamaları
41 Araştırmamızda kemoterapi tedavisi alan kan- serli çocukların 15 gün içinde değişik oranda semptom deneyimledikleri belirlenmiştir (Tablo II). Bu süreçte yaygın olarak görülen semptomların başında saç dökülmesinin geldiği belirtilmek- tedir (26-28). Araştırmada kanserli çocukların çoğunluğunun (%94.6) saç dökülmesi sempto- munu deneyimlemesi bu bilgiyi desteklemek- tedir. Bununla birlikte semptom belirleme çalış- malarında öncelikle hastalık süresince işlemlere bağlı ağrının ve kemoterapiye bağlı bulantı ve kusmanın belirlenmesine yönelik olduğu gö- rülmüştür ( 29 ). Araştırmamızda bulantı ve kus- manın yaygın deneyimlenen semptomlar olduğu ve literatürle uyum gösterdiği belirlenmiştir. Yapılan araştırmalarda kanserli çocukların sık- lıkla ağrı, bulantı, kusma, anoreksiya, uykusuz- luk, yorgunluk, endişe semptomları yaşadıkları bulunmuştur (12,27,30-32). Collins ve ark.’nın MSDÖ’ni kullanarak yaptıkları çalışmada, 10-18 yaş grubu kanserli çocuklarda en fazla %49.7 halsizlik, %49.1 ağrı, %48.4 uykulu hissetme, %31 uykusuzluk semptomlarının deneyimlen- diği bulunmuştur (14). Araştırmamızda çocuk- ların çoğunluğunun yatarak kemoterapi alması (%81.7) semptom deneyimleme düzeylerini ve algısını artırabileceğini düşündürmüştür. Kan- serli 28 çocukla yapılan bir retrospektif çalış- mada, çocukların %72’sinin yorgunluk, %54’ü- nün anksiyete deneyimledikleri belirlenmiştir (24). Ebeveynlerin kanserli çocuklarında kemoterapi sonrası 15 gün içinde değişik oranda semptom gözlemledikleri belirlenmiştir (Tablo II). Gibson ve ark. kanserli çocukların ebeveynlerinin göz- lemlerine göre semptom sıklığını belirledikleri çalışmada, ebeveynlerin son bir ayda çocukla- rında %62’sinde ağız tadında değişme, %61’in- de ağrı, %60’ında davranışsal değişiklikler, %52’sinde kilo kaybı, %48’inde bulantı-kusma gibi semptomlarını gözlemledikleri belirlenmiş- tir (33). Jalmsell ve ark. tarafından kanserli çocukların son bir ayda deneyimledikleri semptomların 449 ebeveyne sorulduğu bir ça- lışmada, ebeveynlerin yorgunluk (%86), hare- ketlerde azalma (%76), ağrı (%73) ve tat deği- şikliği (%71) semptomlarını gözlemledikleri be- lirlenmiştir (34). Araştırmamızda kanserli çocuk- ların deneyimledikleri semptomları ebeveynlerin de benzer şekilde çocuklarında gözlemledikleri belirlenmiştir. Ancak araştırmamızda çocukların ifade ettikleri duygusal semptomların bazılarını (kendine yabancılaşma) benzer oranda ebeveyn- lerin gözlemlemediği bulunmuştur. Çalışmalar- da ebeveynlerin çocuklarında, çoğunlukla fizik- sel semptomları (saç dökülmesi, bulantı, kus- ma, iştahsızlık, yorgunluk gibi) gözlemledikleri ve bildirdikleri belirlenmiştir (2, 12, 14, 26). Ebeveynlerin çocuklarında gözlemlediği semptom- lar arasında psikososyal semptomların düşük oranda olması, ebeveynlerin bu semptomları belirleme ve gözlemlemede yeterli olmadıklarını düşündürmüştür. Araştırmamızda ebeveynlerin semptom kontro- lüne yönelik değişik oranda uygulama yaptıkları saptanmıştır (Tablo III). Araştırmaya katılan ebe- veynlerin kanserli çocuklarında tedaviye bağlı gelişen semptomlara yönelik yaptıkları girişim- lerin doğru olduğu ancak yapılan girişimlerin yeterli sayıda olmadığı belirlenmiştir. Ayrıca ebeveynlerin çocuklarının deneyimlediği tüm semptomlar karşısında yaptıkları uygulamalar sorulduğunda, oranı değişmekle birlikte (%4- %100) “bir şey yapamadık” ifadesini kullandık- ları görülmüştür. Bu durum ebeveynlerin çocuk- larının deneyimlediği semptomların kontrolünde etkili olamadıkları ve yapılması gereken uygu- lamaları yeterince bilemediklerini düşündür- müştür. Kanserli çocuklarda ebeveynlerinin semptom kontrolündeki deneyimlerini ve uygu- lamalarını belirleyen çalışmaların sınırlı olduğu görülmüştür (2, 8). Kanserli çocukların hasta- nede kalış sürelerinin azaltılarak, bakımlarının evde sürdürülmesinin öneminin giderek artması nedeniyle ebeveynlerin çocuklarının hastalığı ve bakımı ile ilgili bilgileri hastanede ilk yatış süre- cinde öğrenmeleri gerekmektedir. Bir çalışmada hemşirelerin, tedaviye bağlı ortaya çıkan yan etkilerle baş etmede ve semptom kontrolü ko- nusunda ebeveynlere öncelikli eğitim verdikleri belirlenmiştir (13). Araştırmamızda ebeveynlerin
Taş ve Başbakkal
42 kemoterapi konusunda %90.3’ünün eğitim al- dıkları ifade etmesine karşın bu eğitimde sade- ce tedavi süresince görülebilecek yan etkilerin ne olduğu bilgisi yer almış, oluşabilecek yan etkilerin kontrolü konusunda ayrıntılı bir eğitim almadıkları görülmüştür. Ebeveynlerin kanser tedavisine bağlı ortaya çıkan semptomların kontrolünde yaptıkları uygulamaları, klinik hem- şireleri veya diğer hasta yakınları ile paylaşımları sonucu edindikleri düşünülmüştür. Kanserli çocukların deneyimlediği ortalama semptom sayısının 9.55±3.45 olduğu belirlen- miştir. MSDÖ kullanılarak yapılan bir çalışmada iki hafta ve bir ay kemoterapi alan 70 çocukta 30 semptomdan 11.6±6.0 sayıda semptom deneyimlendiği bulunmuştur (14). Kanserli ço- cuklarda tedaviye bağlı semptomlar, nadiren tek başına görülmektedir (26). Kanser tedavisinin ilk aylarında daha fazla semptom deneyim- lenmesi, indüksiyon tedavisi ile beraber yoğun kemoterapi tedavisi başlanması ile ilişkilidir. Araştırmamızda, demografik değişkenler ve has- talığa ait özellikler ile semptom deneyimleme sayıları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı belirlenmiştir (p>0.05) (Tablo IV). Araştırmamızda, hastalığa ilişkin özelliklerden sadece kemoterapi alma şekli ile semptom deneyimleme sayısı arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu ve ayaktan kemoterapi alan çocukların daha az sayıda semptom dene- yimledikleri bulunmuştur (p=0.005) (Tablo IV). Collins ve ark.’nın çalışmasında yatarak kemo- terapi alan hastalarda semptom sayısının 12.7±4.9 olduğu ve ayaktan kemoterapi alan hastalarda semptom sayısının ise 6.5±5.7 ol- duğu istatistiksel olarak aralarında anlamlı fark bulunduğu (p<0.01) ve bu sonucun çalışma- mızla benzerlik gösterdiği belirlenmiştir (14). Yatarak ve ayaktan kemoterapi tedavisi gören kanserli hastaların semptom deneyimleme sayı- larının anlamlı derecede farklı olması beklenen bir durumdur. Bir çalışmada ev ortamında ço- cuk ve aile yaşam şeklinin daha az düzeyde etkilendiği dolayısıyla daha az sayıda semptom görüldüğü bulunmuştur (14). Araştırma sonucuna göre semptom kontrolü konusunda kanserli çocuk ve ebeveynlerinin bil- gilendirilmesi, bireysel veya grup eğitimlerinin yapılması ve belirli aralıklarla tekrar edilmesi gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Kemoterapi teda- visi ile birlikte verilen bakım ve uygulamalar (ağız bakımı, profilaktik antibiyotik, analjezik ve antidepresan kullanımı) için ekip yaklaşımı ile semptom kontrolü konusunda klinik rehberlerin oluşturulmasına gereksinim olduğu belirlenmiş- tir. Kanserli çocuklarda görülen fiziksel ve psi- kososyal semptomların belirlenmesi konusunda ebeveynlere profesyonel destek sağlanmalıdır. Ülkemizde pediatrik onkoloji kliniklerinde, ayak- tan kemoterapi ünitelerinin kurulması ve yay- gınlaştırılmasının onkoloji hastaları için yararlı olabileceği sonucuna varılmıştır. KAYNAKLAR 1. Er M. Çocuk, hastalık, anne-babalar ve kardeşler. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2006; 49: 155-168. 2. Erdem E. Kanserli çocuğu olan ailelere evde verilen hemşirelik hizmetlerinin değerlendirilmesi. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi. 2006, Ankara. 3. Mor V, Allen S, Malin M. The psyhosocial impact of cancer an older versus younger patients and their families. Cancer Supplement 1994; 74: 2118-2127. 4. Stevens B, Keever P, Law PM. et al. Children receiving chemotherapy at home: perceptions of children and parents. Journal of Pediatric Oncology Nursing 2006; 23: 276-285. 5. Svavarssdottir EK. Surviving childhood cancer: parents’ perseptions of their child’s health. Journal of Pediatric Oncology Nursing 2005; 22: 80-88. 6. Wong DL, Hockenberry MJ. Wong’s nursing care of ınfants and chidren, 7. Baskı, Mosby Inc. USA, 2003; 905-1635. 7. Akın S, Aslan E. Semptom grubu kavramı ve önemi. İ.Ü.F.N. Hem. Derg 2007; 15: 200-205. Kemoterapi Alan Çocukların Yaşadıkları Semptomlar ve Ebeveynlerinin Semptom Kontrolüne Yönelik Uygulamaları
43 8. Yılmaz ÇM, Özsoy AS. Effectiveness of a discharge-planning program and home visits for meeting the physical care needs of children with cancer. Support Care Cancer Basımda DOI 10.1007/s00520-009-0650-2 9. Erickson JM. Fatigue in adolescents with cancer: a review of the literature. Clinical Journal of Oncology Nursing 2003; 8: 139-145. 10. Genç ER, Conk Z. Impact of effective nursing ınterventions to the fatigue syndrome in children who receive chemotherapy. Cancer Nursing 2008; 31: 312-317. 11. Rheingans JI. A systematic review of nonpharmacologic adjunctive therapies for symptom management in children with cancer. Journal of Pediatric Oncology Nursing 2007; 24: 81-94. 12. Yılmaz BH, Karayağız MG, Taş F, Başbakkal Z, Kantar M. Çocukların kansere bağlı yaşadığı yorgunluğa ebeveyn bakışı. XV. TPOG Ulusal Pediatrik Kanser Kongresi Sözel Bildiri, 2008, İzmir. 13. Kelly KP, Porock D. A survey of pediatric oncology nurses’ perceptions of parent educational needs. Journal of Pediatric Oncology Nursing 2005; 22: 58-66. 14. Collins JJ, Byrnes ME, Dunkel IJ. The measurement of symptoms in children with cancer. J Pain Symptom Manage 2000; 19: 363–377. 15. Atay S, Conk Z, Bahar Z, Kantar M. Bolışık B. Memorial semptom değerlendirme ölçeği’nin (MSDÖ 10-18) Türkçe geçerlik ve güvenirlik çalışması. Ege Pediatri Bülteni 2007; 14: 93-100. 16. Esenay IF. Sağlıklı ve kanserli ergenlerde umut, Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2007 İzmir. 17. Aslan Ö, Vural H, Kömürcü Ş, Özet A. Kemoterapi alan kanser hastalarına verilen eğitimin kemoterapi semptomlarına etkisi. CÜ Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi 2006; 10: 15-28. 18. Bektaş HA, Akdemir N. Kanserli bireylerin fonksiyonel durumlarının degerlendirilmesi. Turkiye Klinikleri J Med Sci 2006; 26: 488-499. 19. Bergkvist K, Wengström Y. Symptom experiences during chemotherapy treatment- with focus on nausea and vomiting. European Journal of Oncology Nursing 2006; 10: 2-29. 20. Fulcher CD. Depression management during cancer treatment. Oncology Nursing Forum 2006; 33: 33-35. 21. Guo Y, Young BL, Hainley S, Palmer L, Bruera E. Kapsamlı bir kanser merkezinde akut rehabilitasyon uygulanan kanser hastalarında semptomların değerlendirilmesi ve farmakolojik tedavisi. Arch Phys Med Rehabil 2007; 2: 229-234. 22. Hooker L, Kohler J. Safety, Efficacy and acceptability of home ıntravenous therapy administered by parents of pediatric oncology patients, Medical and Pediatric Oncology 1999; 32: 421-426. 23. Galbraith LK, Bailey D, Kelly L, et al. Treatment for alteration in oral mucosa telated to chemotherapy. Pediatric Nursing 1991; 17: 233- 236.
24. Hongo T, Watanabe C, Okada S, et al. Analysis of the circumstances at the end of life in children with cancer: symptoms, suffering and acceptance. Pediatrics International 2003; 45: 60-64. 25. National Institutes of Health State of the Science Panel. National Institutes of Health state of the science conference statement: symptom management in cancer: pain, depression, and fatigue. Natl Cancer Inst Monogr 2004; 32: 9-16. 26. Atay S. Kanser tedavisi alan çocuklarda semptom sıklığı ve semptom kümelemelerinin belirlenmesi. Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi. 2008 İzmir. 27. Hedström M, Ljungman G, Essen L. Perceptions of distress among adolescents recently diagnosed with cancer. Journal of Hematol Oncol 2005; 14: 15-21. 28. Langeveld N, Ubbink M, Smets E. ‘I don’t have any energy’: the experience of fatigue in young adult survivors of childhood cancer. European Journal Oncology Nursing 2000; 4: 20–28. 29. Woodgate RL, Degner LF. Expectations and beliefs about children’s cancer symptoms: perspective of children with and their familie. Oncology Nursing Forum 2003; 30: 479-491. 30. Hess LM, Insel KC. Chemotherapy-related change in cognitive function: a conceptual model, Ongology Nursing Forum 2007; 34: 981- 994.
31. Hinds PS, Hockenberry-Eaton M, Gilger E, et al. Comparing patient, parent, and staff descriptions of fatigue in pediatric oncology patients. Cancer Nursing 1999; 22: 277–289. 32. Whitsett SF, Gudmundsdottir M, Davies B, McCarthy P, Friedman D. Chemotherapy-related fatigue in childhood cancer: correlates, consequences, and coping strategies. Journal of Pediatric Oncology Nursing 2008; 25: 86-96. Taş ve Başbakkal
44 33. Gibson F, Garnett M, Richardson A, Richardson A. Heavy to carry a survey of parents’ and healthcare professionals’ perceptions of cancer- related fatigue in children and young people. Cancer Nursing 2005; 28: 27-35. 34. Jalmsell L, Kreicbergs U, Onelov E. symptoms affecting children with malignancies during the last month of life: a nationwide follow-up. Pediatrics 2006; 117: 1314–1320.
Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|