Onlar özlə
rinin t
ərsliyi, neqativist mövqeyi ilə
f
ə
rql
ə
nirl
ə
r. Bel
ə
yeniyetm
ə
l
ə
rd
ə
şə
xsiyy
ə
tin m
ə
n
ə
vi-etik keyfiyy
ə
tl
əri formalaşmadığından
o
nlar müə
lliml
ə
rin v
ə
dig
ər yaşlıların tə
nqidi x
ə
b
ərdarlıqlarına mə
h
ə
l qoymur
v
ə
bunu
ə
dal
ə
tsizlik kimi qiym
ə
tl
əndirir, öz hə
r
ə
k
ə
tl
ə
rind
ə
heç bir qə
bah
ə
t
görmürlə
r. Onlar t
ə
limd
ə
onlara göstə
ril
ə
n h
ər hansı kömə
kd
ə
n q
ə
ti imtina
edir, onların həyatı
na kims
ənin qarışmasına qarşı kəskin müqavimə
t
göstə
rirl
ə
r. Bel
ə
yeniyetm
ə
l
ə
r h
əmişə
özlərini haqlı hesab edirlə
r, h
ə
tta
q
ə
bah
ə
tli h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rin
ə
t
ənqidi yanaşa bilmirlə
r. Onlar t
ə
limd
əki uğursuzluq
-
larına formal münasibə
t b
ə
sl
ə
yir, bunun s
ə
b
ə
bl
ə
rini xarici amill
ə
rd
ə
(f
ə
nnin
h
ədsiz çətin olmasında, müə
lliml
ərin haqsız olmasında və
s.) görürlə
r.
187
Çətin uşaq və
yeniyetm
ə
l
ə
rin m
ə
xsusi probleml
əri, davranış tə
rzi v
ə
münasibə
tl
ər sistemi vardır. Onlar öz sinif yoldaşlarına qarşı qeyri
-adekvat
münasibə
t b
ə
sl
ə
yir, d
ə
rsl
ə
r
ə
hazırlıqlı gə
l
ə
nl
ə
ri, s
ə
yl
ə
çalışanları qorxaq
hesab edir. Onların avtomom əxlaqında və
―yoldaşlıq mə
c
ə
ll
əsi‖ndə
özlə
rinin
şəxsi ―norma və
qaydaları‖ olur. İntizamı pozmaq, saymazlıq igidlik kimi
qiym
ə
tl
ə
ndirilir.
Ad
ə
t
ə
n bel
ə
yeniyetm
ə
l
ə
r
özlə
rinin kollektivd
ə
rolunu yüksə
k
qiym
ə
tl
əndirir, uşaqlar içə
risind
ə
nüfuz sahibi və
m
əşhur olmaları ilə
f
ə
xr
edirl
ə
r. Onlar kollektivd
ə
şə
xsiyy
ə
tl
ərarası münasibə
tl
ə
r sistemind
ə
özlə
rin
ə
qarşı mənfi münasibət hiss etmirmiş kimi ə
h
ə
miyy
ə
t verm
ə
s
ə
l
ə
r d
ə
,
ünsiyyə
t dair
ə
l
ərinin kiçilmə
sind
ə
n, t
əcrid olunmalarından olduqca mə
yus
olur, başqa həmyaşıdlardan ibarə
t referent qrupa
qoşulmağa meyl
göstə
rirl
ər. Çə
tin yeniyetm
ə
l
ə
r ad
ə
t
ən özlə
rinin qeyri-
adekvat yüksə
k
qiym
ə
tl
ə
ndirdikl
ə
rin
ə
görə
, h
ə
m d
ə
yüksə
k iddia s
ə
viyy
ə
sin
ə
malik olurlar.
Onlar özlərini heç də
―pis uşaqlar‖ kateqoriyasına aid etmir, ə
ksin
ə
, daxil
ə
n
öz şə
xsi keyfiyy
ə
tl
ə
rind
ən razı olduqları üçün özlərini yaxşı şagird hesab
edirl
ər. Ona görə
d
ə
, bel
ə
uşaqlar çox vaxt onları aşağı q
iym
ə
tl
ə
ndir
ə
n,
gözdən salan adamlara qarşı aqressivlik göstə
rm
ə
y
ə
başlayırlar. Burada
yeniyetm
ənin öz də
y
ə
rl
ə
rini sosial d
ə
y
ə
rl
ə
r
ə
açıq
-
aşkar qarşı qoyması
psixoloji müdafiə
mexanizmi kimi çıxış edir.
Elvin yeni m
ə
kt
ə
b
ə
6-
cı sinfi bitirdikdə
n sonra,
ə
vv
ə
lki m
ə
kt
ə
bd
ə
sinif
yoldaĢları və
müə
lliml
ə
ril
ə
münasibə
tl
əri korlandığına görə
g
əlmiĢdi.
Valideynl
ə
ri bel
ə
hesab edirdi ki, yeni kollektivd
ə
uĢaq öz yerini tapacaq və
onun m
ə
kt
ə
b
ə
münasibə
ti d
əyiĢə
c
ək. O, yaxĢı təminatı olan ziyalı ailə
sind
ə
n
çıxmıĢdı. Böyük qardaĢı tibb universitetində
yüksə
k qiym
ə
tl
ə
rl
ə
oxuyurdu.
Ail
ə
d
ə
Elvinin h
əyatı üçün hər cür Ģərait yaradılmıĢdı.Yeni mə
kt
ə
b
ə
g
əliĢindən çox keçməmiĢ Elvin müə
lliml
ə
r
ə
v
ə
sinif yoldaĢlarına qarĢı
ə
d
ə
bsizlik etm
ə
y
ə
, d
ərs buraxmağa, müə
lliml
ə
ri v
ə
valideynl
ərini aldatmağa
baĢladı. Mə
kt
əb psixoloqu yeni Ģagirdin ə
m
ə
ll
ə
rind
ən çox narahat idi. O, ilk
188
növbə
d
ə
bel
ə
bir davranıĢın sə
b
ə
bl
ərini aydınlaĢdırmağa, oğlanın mə
nfi v
ə
müsbə
t c
ə
h
ə
tl
ərini aĢkara çıxarmağa, onun emosional, intellektual və
motivl
ə
r
al
əminin xüsusiyyə
tl
ərini öyrə
nm
əyi qarĢısına mə
qs
əd qoydu. Bunun üçün
ilk növbə
d
ə
onunla diaqnostik sorğu keçirmə
k, f
ərdi söhbə
tl
ə
r aparmaq v
ə
yeniyetm
ənin normal inkiĢafı üçün korreksiya proqramı tə
rtib etm
ək lazım idi.
Elvinin davranıĢ qüsurlarının və
t
ə
limd
ə
ki geril
ə
m
ə
l
ərinin qarĢısını almaq
üçün komfort Ģərait yaratmaq lazım gə
lirdi. Elvinl
ə
iĢlə
rin qaydaya
salınmasında psixoloqla birgə
valideynl
ə
r, m
ə
kt
ə
b r
ə
hb
ə
rl
ə
ri v
ə
sinif
yoldaĢları da iĢtirak edirdilə
r.
UĢağın öyrə
nilm
ə
si zaman
ı bu cür davranıĢ
s
ə
b
ə
bl
ərini aydınlaĢdırmaq mümükün oldu. Yeniyetmə
nin
ə
sas problemi o idi
ki, o, h
ə
dsiz d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
yüksə
k energetik f
əallığa malikdir və
bu enerjini s
ə
rf
etm
ə
y
ə
, t
ə
tbiq etm
ə
y
ə
yer tapa bilmir.Bu f
əallıq düzgün, ictimai ə
h
ə
miyy
ə
tli
iĢlə
r
ə
c
ə
lb edilm
ə
diyind
ən o, siqaret çə
kir, kobudluq edir, n
ə
is
ə
bir m
ə
cara
axtarır. O, daim uĢaqları incidir, də
rsd
ə
v
ə
t
ə
n
əffüslə
rd
ə
onlara mane olur.
Elvinin üzə
rind
ə
aparılan ardıcıl müĢahidə
l
ə
rd
ən aydın oldu ki, ə
slind
ə
o, çox
xeyirxah v
ə
h
əssasdır,
lakin bu xüsusiyyə
tl
ər kobudluq maskası altında itib
-
batır. Ona verilən tapĢırığı də
qiq yerin
ə
yetiri, d
ə
rsd
ə
kims
ə
avtoruçka istə
s
ə
birinci o kömə
klik edir. Elvin o hissl
ə
r
ə
h
ə
v
ə
sl
ə
qoĢulur ki, ona lider kimi önə
m
versinl
ər. O, uĢaqlara iĢ tapĢırmağı,
növbətçiliyi təĢkil etməyi xoĢlayır və
bunu
yaxĢı bacarır.
UĢağa necə
kömə
klik etm
ə
li? M
ə
kt
ə
b psixoloqu sinif r
ə
hb
ə
ri v
ə
valideynl
ə
rl
ə
birg
ə
konsilium keçirdilə
r. Birg
ə
f
ə
aliyy
ət proqramı hazırlandı.
Elvin
ə
liderlik keyfiyy
ə
tl
ə
rini m
ə
kt
ə
bd
ə
v
ə
evd
ə
rea
llaĢdırmaq imkanı verildi.
Altı aydan sonra Elvin tanınmaz olmuĢdu. Artıq sinif yoldaĢları onunla
hesablaĢır, nüfuzunu qə
bul edirdil
ə
r.
Yeniyetm
əlik dövrü yalnız çə
tinlik v
ə
ziddiyy
ə
tl
ər dövrü deyildir. Bu yaş
keçici bir mə
rh
ə
l
ə
olub, v
ə
t
əndaşın zə
ngin
imkanlarının bazasıdır. Pedaqoq
v
ə
valideynl
ər bu dövrün müsbə
t c
ə
h
ə
tl
ə
rin
ə
diqq
ət yetirib onların inkişafına
nail
olsalar,
çə
tinlikl
ərin
aradan
qaldırılması,
şübhəsiz,
uğurla
189
n
ə
tic
ə
l
ə
n
ə
c
ə
kdir. Yeniyetm
ənin daxili mövqeyi ilə
ictimai v
ə
ziyy
əti arasında
ziddiyy
əti aradan götürmə
k
ə
slind
ə
şagirdin həyatı üçün vacib perspektiv
v
ə
zif
ə
nin h
əlli yolunun tapılması demə
kdir.
190
IV f
ə
sil
Psixoloqun böyük mə
kt
ə
blil
ə
rl
ə
işinin sistemi
2.4.1. Böyük mə
kt
əb yaşı dövrünün psixoloji xüsusiyyə
tl
ə
ri
Erk
ə
n
g
ə
nclik
f
ə
rdin
ontogenezd
ə
inkişafın ə
n
ə
h
ə
miyy
ə
tli
m
ə
rh
ə
l
ə
l
ə
rind
ə
n biridir. 15-
18 yaşı ə
hat
ə
ed
ən bu yaş mə
rh
ə
l
əsi yaşlılıq və
yetkinlik dövründə
özünü göstə
r
ə
n yeni psixi keyfiyy
ə
tl
ərin dolğunlaşması və
tamamlanması və
s
ə
ciyy
ə
l
ənir. Böyük mə
kt
əb yaşı romantika, böyük
coşğunluq, gənclik arzuları, öz qüvvə
sini n
ə
is
ə
böyük işlə
r
ə
h
ə
sr etm
ə
k,
yaradıcı təşəbbüslərin genişlə
nm
əsi dövrüdür. Bu yaş dövrü şə
xsiyy
ə
tin bir
sıra xüsusiyyə
tl
ərinin cilalanması kimi qiymə
tl
əndirir. Bu dövrdə
g
ə
ncin
f
ə
rdiyy
ə
ti, onun m
ə
n
ə
vi v
ə
sosial siması formalaşır, ictimai fə
aliyy
ə
t
ə
maraq
v
ə
şə
xsi m
ə
suliyy
ət hissi artır,
h
əyatda öz yerini tapmaq meyli
yaranır.
G
ə
nclik ill
ə
rind
ə
oğlanlar və
qızlarda uşaqlar üçün tipik ə
lam
ə
tl
ə
r t
ə
dric
ə
n
onların həyatından silinib gedir, yaşlılara mə
xsus psixi keyfiyy
ə
tl
ə
r, xass
ə
v
ə
ə
lam
ə
tl
ər formalaşır, get
-ged
ə
möhkə
ml
ə
n
ə
r
ək davamlı xarakter kə
sb edir.
Erk
ə
n v
ə
ya ilk g
ə
nclik
dövrü adlandırılan bu yaş dövrü orta mə
kt
ə
bin
IX-XI sinifl
ə
rind
ə
t
ə
hsil ill
ə
rin
ə
t
əsadüf edir. Bir sıra psixoloqlar ilk gə
nclik
dövrünü adlarla adlandırmışdır. Mə
s
ə
l
ən, rus psixoloqlarından L.S.Viqotski bu
yaş mə
rh
ə
l
ə
sini
pubertat yaş dövrü
, D.B.Elkonun is
ə
böyük yeniyetmə
lik
dövrü
kimi xarakteriz
ə
edirdi. L.İ.Bojoviç belə
hesab edirdi ki, böyük mə
kt
ə
b
yaşı dövründə
psixi ink
işafda özünü göstə
r
ə
n
ən mühüm xüsusiyyə
t insan
c
ə
miyy
ə
tind
ə
özünütə
yinetm
ə
, imkan v
ə
c
ə
hdl
ə
rin d
ə
rk edilm
əsidir. Böyük
m
ə
kt
əb yaşı dövründə
g
ə
ncl
ərin malik olduqları psixi imkanlarla yaşlıların,
c
ə
miyy
ə
tin artan t
ə
l
ə
bl
əri arasında yaranan zidiyyə
t psixi i
nkişafın
h
ə
r
ə
k
ətverici qüvvə
sin
ə
çevrilir.
Q
əbul edilmiş yaş dövrlə
rinin t
əsnifatında ilk gənclik dövründə
aparıcı
f
ə
aliyy
ət növü
t
ə
lim-
peşə
f
ə
aliyy
ə
ti
hesab edilir. O, öz hə
yat yolunu
t
ə
yinetm
ə, peşəseçmə
ə
r
ə
f
ə
sind
ə
olduğu üçün onun daxili mövqeyində
özünə
m
ə
xsus psixoloji d
əyişiklik yaranır: tə
lim
ə
v
ə
ə
m
ə
y
ə
münasibə
tind
ə
191
ictimai v
ə
şə
xsi d
ə
y
ə
rl
ər ön plana çıxır. Onlar bu fə
aliyy
ət növlərinin insanın
h
əyatında rolunu və
ə
h
ə
miyy
ətini düzgün anlayır, tə
lim
ə
öz gə
l
ə
c
ə
kl
ə
ri
mövqeyindən yanaşır, bu günə
g
ə
l
ə
c
əyinin mövqeyindən baxırlar. Bununla
bel
ə
, erk
ə
n g
ənklik dövründə
m
ə
kt
ə
blil
ə
rd
ə
yeniyetm
ə
l
ərin psixikasına
m
əxsus qüsurlar aradan qalxsa da, hə
l
ə
d
ə
yeniyetm
ə
psixikasının ―izləri‖nə
t
əsadüf olunur.
Erk
ə
n g
ə
nclik orta m
ə
kt
əb yaşı dövrünün sonudur. Bu döv
rd
ə
m
ə
kt
ə
blinin fiziki keyfiyy
ə
tl
ərinin inkişafında ə
h
ə
miyy
ə
tli d
əyişikliklə
r davam
edir. Cinsi yetişkənlik başa çatır, II cinsi ə
lam
ə
tl
ər aydın xarici təzahürə
malik
olur. Əzə
l
ə
l
ərin inkişafı sürə
tl
ənir, yaşlı adamın qüvvə
sin
ə
yaxınlaşır. Ürə
k-
damar siste
minin inkişafı normallaşır, qan təzyiqi müvazinəti forma alır, daxili
sekresiya v
ə
zil
ə
rinin f
ə
aliyy
ə
ti ritmik v
ə
ziyy
ə
t
ə
düşür, skeletin sümükləşmə
si
ə
sas
ən tamamlanmış olur, baş
-
beyin strukturunun inkişafı davam edir, bə
d
ə
n
ölçüləri mütənasib forma alır.
Erk
ə
n g
ənclik dövründə
insanın mə
n
əvi qüvvəsi intensiv şə
kild
ə
inkişaf
edir, onun
əxlaqi siması formalaşır, xarakteri müə
yy
ə
nl
əşir və
dünyagörüşü
t
əşəkkül tapır. Şə
xsiyy
ətin qazanılmış yeni keyfiyyə
tl
əri böyük mə
kt
ə
blinin
m
ə
kt
ə
bd
ə
, ail
ə
d
ə
v
ə
ictimai münasi
b
ə
tl
ə
r sistemind
ə
mövqeyinin dəyişmə
sin
ə
güclü təsir göstərir. Müasir 15
-
18 yaşlı gə
ncl
ə
r fiziki v
ə
m
ə
n
ə
vi yetkinliyin bir
çox ə
lam
ə
tl
ə
rin
ə
malikdirl
ə
r. G
ə
ncl
ə
r sosial m
əşğurlluq və
ə
m
ək hüququ
ə
ld
ə
edir, pasport almaqla h
ə
rbi xidm
ət yaşına çatmaqla hə
qiqi h
ə
rbi xidm
ə
t
ə
ə
sg
ə
r v
ə
t
əndaş borcunu yerinə
yetirirl
ə
r. G
ə
ncl
ə
r h
ə
yatdan, c
ə
miyy
ə
td
ə
baş
ver
ə
n ictimai, siyasi , iqtisadi v
ə
m
ə
n
ə
vi prosesl
ə
rd
ə
f
əal iştirak edir, ə
n
mühüm siyasi hüquqlardan biri olan seçki hüququ
qazanmış olurlar. Onlar
h
ə
yata,
ə
m
ə
y
ə
, b
aşqa adamlara yetkin münasibə
tl
ə
r b
ə
sl
ə
yirl
ə
r. Bununla
bel
ə
, t
əəssüf doğurucu hal ondan ibarətdir ki, bir sıra yeniyetmə
v
ə
g
ə
ncl
ə
rd
ə
h
əyata istehlaçkı münasibəti, yüngül və
pozğun hə
yat t
ə
rzin
ə
meyl,
ə
m
ə
y
ə
münasibə
td
ə
infantil
ə
lam
ə
tl
ər özünü göstə
rir. Z
ə
ngin h
ə
yat t
ə
rzi il
ə
yaşayan
192
b
ə
zi g
ə
ncl
ər vaxtlarının çoxunu disko
-barlarda, gec
ə
klublarında yüngül
ə
yl
ə
nc
ə
yerl
ə
rind
ə
keçirir, tüfeyli hə
yata meyll
ənmiş olurlar.
15-
18 yaşlı gə
ncl
ərin heç də
tam yetkinl
əşmiş öz həyatını müstə
qil
sur
ə
td
ə
müə
yy
ə
n etm
ə
y
ə
qadir olan t
əcrübə
li adam hesab etm
ə
k olmaz.
G
ə
ncl
ərin coşub çağlayan romantik idealları çox vaxt həyatın reallıqları ilə
toqquşmada ―sınır‖, dözüb dayana bilmir.
Böyük mə
kt
əb yaşında əxlaqi şüurda və
Dostları ilə paylaş: |