I oliy va o`rta

 
Nazorat topshiriqlari: 
1. Forobiy kaysi shaxarda tugilgan? 
A) Forob shaxrida , 
B) Utror shaxrida, 
V) Shosh shaxrida tugilgan, 
G) A va B javoblar tugri. 
2. Forobiyning fikricha baxt bu…. 
A) Ezgulikdir, 
B) Farogat, 
V) Mexnat, 
G) Mangulik. 
 
 
2-asosiy savol bo`yicha o`qituvchining maqsadi: Forobiyning axloqiy, falsafiy 
va pedagogik karashlari, insonning tuzilishi ruxiyati xaqidagi fikr va karashlarini 
talabalarga tushintirish. 
Identiv o‘quv maqsadlari: 
1. Forobiyning axloqiy va pedagogik karashlarini suzlab beradilar. 
2. Insonning tuzilishi ruxiyati xaqidagi fikr va karashlarini tushintirib beradilar. 
2-asosiy savolning bayoni: 
Forobiy ta‘lim-tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchi yoki ta‘lim oluvchi shaxsga 
yakka xolda yondashuvni uning tabiiy, ruhiy va jismoniy xislatlarini nazarga olish 

---

51 
zarurligini ta‘kidlaydi. U bu haqida shunday yozadi: «Bu barcha tabiiy xislatlarni oliy 
kamolot sari yoki kamolotga yaqin bo‗lgan darajaga ko‗tarishga xizmat qiluvchi vosita 
yordamida tarbiyalashga muhtojdir. Insonlar turli ilm, hunar faoliyatga moyilligi va 
qobiliyatliligi bilan tabiatan farq qiladilar. Teng tabiiy xislatlarga ega bo‗lgan odamlar 
esa, o‗z tarbiyasi ( malakalari) bilan tafovut qiladi.
Tarbiyasi jihatidan teng bo‗lganlar esa, bu tarbiya natijalarining turlichaligi bilan 
bir-biri bilan farq qiladilar». 
Tarbiya jarayoni, Forobiyning fikricha, tajribali pedagog o‗qituvchi tomonidan 
tashkil etilishi, boshqarilib turilishi va ma‘lum maqsadlarga yo‗naltirishi lozim, chunki 
«Har bir odam ham baxtni va narsa hodisalarni o‗zicha bila olmaydi. Unga buning 
uchun o‗qituvchi lozim».
Forobiy insonga xos bo‗lgan va uning ma‘naviy yuksalishida muhim ahamiyat 
kasb etuvchi, tafakkur va nutqning rivojlanishini ta‘lim-tarbiyaning asosini tashkil 
etuvchi muhim jarayon hisoblaydi.
Forobiy insonni dunyo taraqqiyotining eng mukammal va yetuk yakuni deb 
biladi. Shunga ko‗ra u o‗z asarlarida insonga ta‘lim va tarbiya berish zarurligini aytadi 
va bunda ta‘lim-tarbiya usullaridan kutilgan maqsad asosiy o‗rinda bo‗lishini aytadi.
Forobiy zamonasining peshkadam bilimdoni, sifatida tinimsiz ilm urgangan, ijod 
etgan , ayni paytda muallimlik xam kilgan, Masalan, Abu Sirojiddin astranomiya 
matematikani urganib, unga mantikdan dars bergan. Forobiy oliy madrasalarda 
talabalarni ukitib, kamtorona xayot kechirgan. Forobiy ukitishning mazmunini va 
konun- koidalarini, uzining amaliy faoliyatida sinab kurgan. U insoning baxt-saodatga 
erishishi uchun zarur bilimlarni urganadigan fanlarni etika va siyosiy guruxlarga 
ajratgan. Etika- axloqshunoslikdan iboratligini, siyosiy fanlar esa, davlatshunoslik, 
psixologiya, pedagogika muammolarini uz ichiga olishini, ana shunday bilimlarni 
urganish insonni xushaxloq, sadokatli, akl-idrokli kilishni takidlaydi.Bilimsiz, uz 
xolicha yashab yuravergan kishi oldiga kuyilgan maksadlarga erisha olmasligini 
uktirgan. Forobiyning fikricha, xar bir shaxs munosib odam bulishi uchun ta‘lim va 
tabriya orqali kishilar bilan mulokotni, axloqiy kadr-kimmatni va amaliy faoliyatni 
urganadi. 
Forobiy bolalarning fe‘l-atvoriga karab tarbiya jarayonida «kattik» yoki 
«yumshok» usullaridan foydalanish kerak, deb xisoblagan: 
-tarbiyalanuvchilar ukish va urganishga moyil bulsa, ta‘lim-tarbiya jarayonida 
yumshok usul kullaniladi, 
-tarbiyalanuvchilar uzboshimcha, itoatsiz bulishsa, kattik kullanishi lozim. 
Forobiyning ta‘lim-tarbiya xaqidagi goyalari avvalo, Olloxni bilishga , insoniyat 
yaratgan ilmu bilimlarni uzlashtirishga karatilgan.U ta‘lim-tarbiyaning vosita va 
usullarini asoslab bergan. Olimning ukitishga doir goyalari uzidan keyingi asarlarida 
ta‘lim-tarbiya va inson kamoloti xususida fikr muloxazalarning rivojlanishiga ijobiy 
ta‘sir kursatadi. 
Forobiy ta‘lim-tarbiyada tabiat hodisalaridan foydalanish va bu yo‗lda boshqa 
kishilar bilan to‗g‗ri munosabatda bo‗lib, jamiyatning ichki tartib qoidalarini to‗g‗ri 
o‗rganib, uning talablariga javob bera oladigan insonni yetishtirish zarurligini 
ta‘kidlaydi.
Forobiy insonning ma‘naviy hayotida asosan, uning ikki tomoniga: aqli-ongiga 
va ahloqiga (Hulq-atvoriga) e‘tibor beradi. Shuning uchun ta‘lim-tarbiya, uning fikricha 

---

52 
insonni aqliy tomondan ham, ahloqiy tomondan ham yetuk mukammal kishi qilib 
yetishtirishiga qaratilmog‗i lozim. Demak, ta‘lim-tarbiyaning birdan-bir vazifasi-
jamiyat talablariga to‗la to‗kis javob bera oladigan va uni bir butunlikda, tinchlikda, 
farovonlikda saqlab turish uchun xizmat qiladigan ideal inson tayyorlashdir. «Ideal 
shahar aholi ilmining fikrlari» hamda «Baxt soadatga erishuvi haqida» nomli 
risolalarida olimnning bu fikrlari aniq ifodalangan. 
Forobiy ta‘lim-tarbiya ishiga kirishish, uni boshlashdan avval odamlarning 
shahsiy hislatlarini bilish lozimligini aytadi. Uning fikricha, insoning xoxish, ixtiyor, 
ifoda, yaxshilik va yomonlik kabi hislatlarini, nimaga qobilyati borligini aniqlamay 
turib ishga kirishish kutilgan natijani bermaydi. 
Olimning, uqtirishicha kimki eng go‗zal va foydali kashf etish fazilatiga ega 
bo‗lsa va kashf etgan narsasi chindan ham o‗zining va boshqalarning istagiga muvofiq 
bo‗lsa, u xayrli va foydali bo‗ladi Forobiy bolalarga ta‘lim-tarbiya berish usullari haqida
shunday yozadi: «Amaliy fazilatlar va amaliy san‘atlar, kasb-hunar va ularni bajarishga 
odatlantirish masalasiga kelganda, bu odat ikki turli yo‗l bilan hosil qilinadi: birinchi 
yo‗l-qanoatbaxsh so‗zlar chorlovchi, ilhomlashtiruvchi so‗zlar yordamida odat hosil 
qilinadi, ma‘lakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g‗ayrat, kasb-intilish, harakatga 
aylantiriladi. 
Ikkinchi yo‗l- majbur etish yo‗lidir. Bu usul gapga ko‗nmovchi qaysar 
shaharliklar va boshqa sahroi xalqlarga nisbatan ishlatilar edi, chunki ular o‗z 
istaklaricha, so‗z bilan g‗ayratga kiradigan emasdir. Ammo ulardan qaysi biriki, nazariy 
bilimlarni o‗rganishga astoyidil kirishsa, hamda fazilati yaxshi kasb xunarlarni va juz‘iy 
san‘atlarni egallashga intilishi yuo‗lsa, bunday odamlarni majbur etmaslik, maqsad 
ularni fazilat egasi qilish va kasb xunar ahillariga aylantirishdir». 
Tarbiya berish usuli Forobiyning fikricha, ikki turli bo‗ladi. «Avvalgi usul-
san‘atni o‗z rag‗batlari bilan o‗rganuvchilar bilan ishlatadigan usul. Ikkinchi usul esa 
majburiy ravishda tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash uchun ishlatiladigan usul. Bolalar 
ustida turgan odam esa muallim u bolalarga tarbiya berishda turli tarbiya usulidan 
foydalanadi». 
Forobiy bilimdon ma‘rifatli bilimdon yetuk odamning obrazini tasvirlar ekan 
bunday deydi: «Har kimki ilm-hikmatni o‗rganmagan bo‗lsa uni yoshligidan boshlasin, 
sog‗-salomatligi yaxshi bo‗lsin yaxshi odob va ahloqli bo‗lsin, so‗zini uddasidan 
chiqsin, yomon ishlardan saqlanadigan bo‗lsin, barcha qonun qoidalarni bilsin, bilimdon 
va notiq bo‗lsin, ilmli va dono kishilarni hurmat qilsin. Ilm va ahli ilmdan mol 
dunyosini ayomasin, barcha real, moddiy narsalar to‗g‗risida bilimga ega bo‗lsin». 
Bu fikrlardan Forobiyning ta‘lim-tarbiyada, yoshlarni mukammal inson qilib 
tarbiyalashda, xususan, aqliy, ahloqiy tarbiyaga alohida e‘tibor berganligi ko‗rinib 
turibdi. Uning e‘tiqodicha, bilim, ma‘rifat albatta yaxshi ahloq bilan bezatmog‗i lozim, 
aks holda kutilgan maqsadga erisha olmaydi, bola yetuk bo‗lib yetishmaydi. Olim, 
daraxtning yetukligi uning mevasi bilan bo‗lganidek, insonning barcha xislatlari ham 
ahloq bilan yakunlanadi deydi. 
Forobiy o‗z davridagi yoshlarni ta‘lim., bilim hunar egallashlari faoliyat 
ko‗rsatishlari. Meqnat qilishlari zarurligi xususida fikr bildiradi. Bu fikrlar hozir ham 
ta‘lim-tarbiyada g‗oyat muhimdir.