Хулоса чиқариш Режа


Силлогизмнинг умумий қоидалари



Yüklə 213,11 Kb.
səhifə2/6
tarix16.02.2020
ölçüsü213,11 Kb.
#30465
1   2   3   4   5   6
khulosa chiarish


Силлогизмнинг умумий қоидалари.
Хулоса асосларининг чин бўлиши хулосанинг чин бўлиши учун етарли эмас. Хулоса чин бўлиши учун яна маълум қоидаларга амал қилиш хам зарур. Бу силлогизмнинг умумий қоидалари деб аталади. Улар силлогизмнинг терминлари ва асосларига тааллуқли бўлган қоидалар бўлиб, қуйидагилардан иборат:

1. Силлогизмда учта термин: катта, кичик ва ўрта терминлар бўлиши керак. Маълумки, силлогизмнинг хулосаси катта ва кичик терминларнинг ўрта терминга бўлган муносабатига асосланади; шу сабабдан хам терминлар сони учтадан кам ёки ортиқ бўлмаслиги талаб қилинади. Агар терминлар сони учтадан кам бўлса, хулосаси янги билим бермайди.



Масалан: хамма нотиқлар сўз санъатини чуқур эгаллагандир.

Сўз санъатини чуқур эгаллаганлар орасида нотиқлар хам бор.

Бу икки мулохазадан хулоса чиқариб бўлмайди, чунки терминлар сони иккита. Терминлар сонининг учтадан ортиб кетиши айният қонуни талабларининг бузилиши билан боғлиқ бўлиб, терминларнинг тўртланиши (quarternio termunorum), деб аталувчи хатога олиб келади:

Давлат-иқтисодий муносабатларининг сиёсий ифодасидир.

хар бир инсон учун сихат-саломатлик энг катта давлатдир.

Бу мулохазаларда «давлат» тушунчасининг икки хил маънода қўлланилиши четки терминларнинг ўзаро мантиқий боғланишига имкон бермайди. Терминларнинг учтадан ортиқ бўлиши асослар ўртасидаги мантиқий алоқадорликнинг узилишига хам сабаб бўлади:

хамма нотиқлар-шухратпараст.

Цицерон-давлат арбоби бўлган.

Бу икки мулохазадан хулоса чиқариб бўлмайди, чунки бу мулохазалар ўзаро мантиқий боғланмаган.

2. ўрта термин хеч бўлмаганда асослардан бирида тўла хажмда олиниши керак.

Агар ўрта термин хеч бир асосда тўлиқ хажмда олинмаса, четки терминларнинг боғланиши ноаниқ бўлади ва хулосанинг чин ёки хатолигини аниқлаб бўлмайди.

Баъзи файласуфлар нотиқдир.

Кафедрамизнинг хамма аъзолари файласуфдир.

Бу силлогизмда ўрта термин катта асосда жузъий хукмнинг субекти, кичик асосда умумий тасдиқ хукмнинг предикати бўлганлиги учун тўлиқ хажмда олинмаган. Шунинг учун четки терминлар ўртасидаги боғлиқлик аниқланмаган. Бу асослардан чиқарилган хулосалар ноаниқ бўлади:

а) Кафедрамизнинг хамма аъзолари нотиқдир.

б) Кафедрамизнинг баъзи аъзолари нотиқдир.

3. Катта ва кичик терминлар асосларда қандай хажмда олинган бўлса, хулосада хам шундай хажмда бўлиши керак.

Бу қоиданинг бузилиши кичик ёки катта термин хажмининг ноўрин кенгайиб кетишига олиб келади. Масалан:

хамма студентлар имтихон топширадилар.

хеч бир абитурент студент эмас.

хеч бир абитурент имтихон топширмайди.

Бу мисолда кичик термин хажмининг ноўрин кенгайиб кетиши хулосанинг хато бўлишига сабаб бўлди.

4. Икки инкор хукмдан (асосдан) хулоса чиқариб бўлмайди. Масалан:

Ишсизлар тадбиркор эмас.



Талабалар ишсиз эмас.

?

5. Икки жузъий хукмдан хулоса чиқариб бўлмайди. Масалан:



Баъзи аёллар тадбиркордир.

Баъзи давлат арбоблари аёллардир.

?

6. Асослардан бири инкор хукм бўлса, хулоса хам инкор хукм бўлади.Масалан:

хеч бир жиноят жазосиз қолмайди.

Ватанга хиёнат қилиш жиноятдир

Ватанга хиёнат қилиш жазосиз қолмайди.

7. Асослардан бири жузъий хукм бўлса, хулоса хам жузъий хукм бўлади. Масалан:

Яхши фарзанд ота-онасини хурмат қилади.



Баъзи ёшлар яхши фарзанддир.

Баъзи ёшлар ота-онасини хурмат қилади.


Силлогизмнинг фигуралари ва модуслари.
Оддий қатъий силлогизмнинг структурасида ўрта терминнинг жойлашишига қараб силлогизмнинг тўртта фигураси фарқ қилинади.


I-фигура




II-фигура




III-фигура




IV-фигура

M P
S M




Р M
S M




M P
M S




P M
M S

S-P




S-P




S-P




S-P

I фигурада ўрта термин катта асоснинг субъекти, кичик асоснинг предикати бўлиб келади.

II фигурада ўрта термин катта ва кичик асосларнинг предикати бўлиб келади.

III фигурада ўрта термин хар икки асоснинг субъекти бўлиб келади.

IV фигурада ўрта термин катта асоснинг предикати, кичик асоснинг субъекти бўлиб келади.

Силлогизм асослари оддий қатъий хукмлар (А, Е, I, 0)дан иборат. Бу хукмларнинг икки асос ва хулосада ўзига хос тартибда (тўпламда) келиши модус деб аталади. «Модус» - шакл деган маънони англатади. Силлогизм фигураларининг ўзига хос модуслари мавжуд. хар бир фигуранинг тўғри модусларини аниқлашда, тўғри хулоса чиқаришда силлогизмнинг умумий қоидалари билан бирга хар бир фигуранинг махсус қоидаларига хам амал қилинади. Фигураларнинг махсус қоидалари силлогизм терминларининг ўзига хос боғланиши асосида аниқланади.

Оддий қатъий силлогизмнинг биринчи фигураси қуйидаги махсус қоидаларга эга:

1. Катта асос умумий хукм бўлиши керак.

2. Кичик асос тасдиқ хукм бўлиши керак.

I фигуранинг тўртта тўғри модуси мавжуд:

А А А, Е А Е, А I I, Е I 0.

Модусларнинг биринчи харфи катта асоснинг, иккинчи харфи кичик асоснинг, учинчи харфи хулосанинг сифат ва миқдорини кўрсатади. Фигураларнинг модусларини бир-биридан фарқлаш мақсадида, уларнинг хар бири алохида ном билан аталади.
А А А - Ваrbara модуси

А. хамма илмий қонунлар объектив характерга эга.

А. Тафаккур қонунлари-илмий қонунлардир.

А. Тафаккур қонунлари объектив характерга эга.


ЕАЕ - Celarent модуси.

Е. хеч бир диндор атеист эмас.

А. Имомлар диндордир.

Е Хеч бир имом атеист эмас.


АII - Darii модуси.

А Барча жиноятчилар жазога лойиқлардирлар.

I. Баъзи кишилар-жиноятчидир.

I. Баъзи кишилар жазога лойиқдирлар.


ЕIО - Ferio модуси.

Е. Ахлоқли инсонларнинг хеч бири виждонсиз эмас.

I. Баъзи ёшлар ахлоқли инсондир.

О. Баъзи ёшлар виждонсиз эмас.


Силлогизмнинг биринчи фигураси оддий қатъий хукмларнинг барча турлари бўйича хулосалар беради.

Оддий қатъий силлогизмнинг II-фигураси қуйидаги махсус қоидаларга эга:

1. Катта асос умумий хукм бўлиши керак.

2. Асосларнинг бири инкор хукм бўлиши керак.

II фигуранинг тўртта тўғри модуси мавжуд:

АЕЕ, ЕАЕ, АОО, ЕIО.
АЕЕ - Camestres модуси

А. хамма хукмлар дарак гап орқали ифодаланади.

Е. Савол дарак гап орқали ифодаланмайди.

Е. хеч бир савол хукм эмас.


ЕАЕ - Cesare модуси.

Е. хеч бир атеист диндор эмас.

А. Имомлар диндордир.

Е. хеч бир имом атеист эмас.


АОО - Baroko модуси.

А. хамма қушлар учади.

О. Баъзи мавжудотлар учмайди.

О. Баъзи мавжудотлар қушлар эмас.


ЕIО-Festino модуси.

Е қонунларга амал қилмаганларнинг хеч бири эркин эмас.

I. Баъзи фуқаролар эркиндирлар

О. Баъзи фуқаролар қонунга амал қилувчи эмаслар.

Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, силлогизм II‑фигурасининг хулосалари фақат инкор хукмдан иборатдир.
Оддий қатъий силлогизмнинг III-фигурасининг битта махсус қоидаси бор: кичик асос тасдиқ хукм бўлиши керак.

III фигуранинг тўғри модуслари олтита:

ААI, АII, IАI, ЕАО, ЕIО, ОАО.
ААI - Dаrapti модуси.

А. хамма мантиқшунослар файласуфдир.

А. хамма мантиқшунослар-илмли кишилардир.

I. Баъзи илмли кишилар файласуфдир.


АII - Datisi модуси.

А. хамма оддий қатъий хукмлар хулоса асослари бўлади.

I. Баъзи оддий қатъий хукмлар чин фикрдир.

I. Баъзи чин фикрлар хулоса асослари бўлади.


IАI - Disamis модуси.

I Баъзи файласуфлар мантиқшунос бўлган.

A. хамма файласуфлар илмли кишилардир.

I. Баъзи илмли кишилар мантиқшунос бўлган.


ЕАО - Felapton модуси.

Е. хеч бир партия дастурсиз иш юритмайди.

А. хамма партиялар сиёсий ташкилотдир.

О. Баъзи сиёсий ташкилотлар дастурсиз иш юритмайди.


ЕIО - Ferison модуси.

Е. хеч бир диндор эътиқодсиз эмас.

I. Баъзи диндорлар-ёшлардир.

О. Баъзи ёшлар эътиқодсиз эмас.


ОАО - Вokardo модуси.

О Баъзи одамлар рост гапирмайдилар.



А хамма одамлар яхши яшашни хохлайди.

О Баъзи яхши яшашни хохловчилар рост гапирмайдилар.


III фигура модусларининг хулосалари фақат жузъий хукмдан иборат бўлади.
Оддий қатъий силлогизмнинг IV-фигураси қуйидаги махсус қоидаларга эга:

1. Асосларнинг бири инкор хукм бўлса, катта асос умумий хукм бўлади.



2. Катта асос тасдиқ хукм бўлса, кичик асос умумий хукм бўлади.

IV-фигуранинг бешта тўғри модуси мавжуд:

ААI, АЕЕ, IAI, ЕАО, ЕIО.
ААI - Bramalip модуси.

А. халол одамларнинг хаммаси виждонлидир.



А. хамма виждонлилар адолатли кишилардир.

I. Баъзи адолатли кишилар халол одамлардир.


АЕЕ-Camenes модуси.

А. қўли очиқ одамлар сахий бўлади.



Е. хеч бир сахий хасис эмас.

Е. хеч бир хасис қўли очиқ одам эмас.


IAI - Dimaris модуси.

I. Баъзи ёшлар спорт билан шуғулланадилар.



А. Спорт билан шуғулланганларнинг хаммаси соғлом кишилардир.

I. Баъзи соғлом кишилар ёшлардир.


ЕАО - Fesapo модуси.

Е. хеч бир софист рост гапирмайди.



А. хамма рост гапирмайдиганлар ёлғончидир.

О. Баъзи ёлғончилар софист эмас.


ЕIO - Fresison модуси.

Е. хеч бир ақлли одам илмсиз эмас.



I. Баъзи илмcизлар ёшлардир.

О. Баъзи ёшлар ақлли одам эмас.


Силлогизмнинг IV-фигураси умумий тасдиқ хукм кўринишидаги хулосани бермайди.

Номукаммал силлогизмларни мукаммал силлогизм кўринишига келтириш

Аристотелдан бошлаб барча мантиқшунослар силлогизмнинг I-фигураси ва унинг модусларига катта эътибор берганлар. Улар I-фигурани мукаммал, деб билганлар, унинг хулосаларини аниқ ва яққол деб хисоблаганлар. Силлогизмнинг бошқа фигураларини номукаммал деб, уларнинг хулосаларининг чин эканлигини аниқлаш учун I-фигурага келтириш зарур, деб хисоблаганлар. Бу мантиқий амал бажарилганда модусларнинг номига эътибор берилади:

1. Модуснинг номида «s» харфи бўлса, ундан аввал келувчи унли харф орқали ифодаланадиган хукм тўлиқ алмаштирилиши шарт (conversio simplex).

2. Модуснинг номида «р» харфи бўлса, ундан аввал келувчи унли харф орқали ифодаланадиган хукм қисман алмаштирилади (per accidens).

3. Модуснинг номида «м» харфи бўлса, унда силлогизм асосларининг ўрнини алмаштириш (metathesis ёки mutatio pramissarum) зарур.

4. Модусларнинг бош харфлари (B, C, D, F) уларни I-фигуранинг қайси модусига келтирилишини ифодалайди. II ва IV фигураларнинг Cesare, Camestres ва Camenes модуслари I фигуранинг Celarent модусига келтирилади. II фигуранинг Darapti, Disamis модусларини 1-фигуранинг Darii модусига, Fresission ни 1-фигурнинг Ferio модусига келтирилади.

5. Модуснинг номидаги «k» харфи шу модуснинг I фигура модусларидан бирортаси орқали алохида усул воситасида исботланишини билдиради. Бу усул Reductio ad absurdum деб аталади.

Энди бу қоидаларга асосланган холда бир неча мисолларни кўриб чиқамиз:

II-фигуранинг Cesare модуси I фигуранинг Celarent модусига келтирилади (4-қоида). 1-қоидага кўра II фигуранинг катта асоси тўлиқ алмаштирилади.
II-фигура Cesare I-фигура Celarent

E. хeч бир Р-М эмас Е. хеч бир М-Р эмас.



А. хамма S-M А. хамма S-M

E. хеч бир S-P эмас E. хеч бир S-P эмас


Схемаларни таққослаш катта асосни тўлиқ алмаштириш орқали II-фигуранинг I-фигурага келтирилганлигини кўрсатади.

Масалан,


хеч бир хайвон онгли мавжудот эмас.

Инсон онгли мавжудот

хеч бир инсон хайвон эмас.


хеч бир онгли мавжудот хайвон эмас.

Инсон онгли мавжудот

хеч бир инсон хайвон эмас.


Яна бир мисол. III-фигуранинг Darapti модусини I-фигуранинг Darii модусига келтирамиз. Darapti даги кичик асос қисман алмаштирилади (2-қоида).
III  фигура Darapti I фигура Darii

A. хамма М-Р А. хамма М-Р



А. хамма М-S I. Баъзи S-M

I. Баъзи S-P E. Баъзи S-Р

Масалан,


хамма мантиқшунослар файласуфдир.




хамма мантиқшунослар файласуфдир.

хамма мантиқшунослар илмли кишилардир




Баъзи илмли кишилар

мнтиқшуносдир



Баъзи илмли кишилар файласуфдир.




Баъзи илмли кишилар файласуфдир.


IV фигуранинг Bramanlip модуси I фигуранинг Barbara модусига асосларнинг ўрнини алмаштириш орқали келтирилади (3-қоида)
IV фигура Bramanlip I фигура Barbara

A. хамма Р-M А. хамма М-S



А. хамма М-S А. хамма Р-M

I. Баъзи S-P А. хамма S-H


Масалан,

А. халол одамларнинг хаммаси виждонлидир.



А. хамма виждонлилар адолатли кишилардир.

I. Баъзи адолатли кишилар халол одамлардир.


А. хамма виждонлилар адолатли кишилардир.

А. халол одамларнинг хаммаси виждонлидир.

А. халол одамларнинг хаммаси адолатли кишилардир.


IV-фигурадаги жузъий хулосанинг I-фигурадаги умумий хулоса кўринишини олиши 2-қоида билан изохланади.

Энди II-фигуранинг Camestres модусини I-фигуранинг Celarent модусига келтирамиз. Бунинг учун учинчи ва биринчи қоидалардан фойдаланамиз, яъни II фигура асосларининг ўрнини ўзгартириб, кичик асосни тўлиқ алмаштирамиз.


II фигура Camestres I фигура Celarent

A. хамма Р-M Е. хеч бир М-S эмас



Е. хеч бир S-М эмас А. хамма Р-M

Е. хеч бир S-P эмас Е. хеч бир Р-S эмас ёки

хеч бир S-P эмас

Масалан,



хамма инсонлар тирик мавжудотдир.




хеч бир тирик мавжудот тош эмас.

хеч бир тош тирик мавжудот эмас.




хамма инсон тирик мавжудот.

хеч бир тош инсон эмас.




хеч бир инсон тош эмас.

Reductio ad absurdum усули 5-қоида билан боғлиқ, яъни модуснинг номида «k» харфи бўлган холатларда қўлланилади. Бундай модусларга II фигуранинг Baroko ва III фигуранинг Bokardo модуслари мисол бўлади. Бу модуслар I фигуранинг Barbara модусига келтирилади. Бунда reductio ad absurdum яъни «бемаъниликка олиб келиш» усули дан фойдаланилади. Бу усулнинг мохияти қуйидагича: биз икки асосдан маълум бир хулосага келамиз. Кимдир хулосанинг тўғри эканлигини инкор қилади. Биз бу инкорнинг бемаъни эканлигини исботлашимиз керак. Бунинг учун биз хулоса асосларини тан олган холда, хулосани инкор қилиш мумкин эмаслигини асослаб берамиз. Масалан:


II-фигура Baroko

А. хамма Р-М



О. Баъзи S-М эмас.

О. Демак, баъзи S-P эмас.


Хулоса, яъни «баъзи S-Р эмас» эканлиги инкор қилинади. Унда шу хулосага зид бўлган хукм чин деб қабул қилиниши керак: «хамма S-Р» – чин хукм. Хулосага зид бўлган хукм кичик асос қилиб олинади1. Натижада ўрта термини «Р» билан ифодаланган Barbara модусли силлогизм хосил қилинади:
А. хамма Р-М

А. хамма S

А. хамма S-М


Шундай қилиб, дастлабки хулосани инкор қилган холда «хамма S-М» деган хулосага келинади. Лекин бу хулоса дастлабки силлогизмнинг кичик асосига зид бўлади. Натижада дастлабки силлогизмнинг асосларини тан олиб, хулосасини инкор қилганлар зиддиятга дуч келадилар. Шундай қилиб, биз уларнинг эътирозлари «бемаъниликка олиб келганлигини», яъни ad absurdum эканлигини асосладик.

III фигуранинг Bokardo модуси хам худди шу усул орқали I фигурага келтирилади.


Bokardo:

О. Баъзи М-Р эмас.



А. хамма М-S

О. Баъзи S-Р эмас.


«Баъзи S-Р эмас» деган хулосанинг чинлигини инкор қилган холда унга зид бўлган «хамма S-P», деган хукм чин деб олинади. Бу хукм «хамма M-S» асоси билан биргаликда ўрта термини «S» бўлган силлогизмни хосил қилади:
А. хамма S-P

А. хамма М-S

А. хамма М-Р.


Шундай қилиб, хосил қилинган хулоса «Баъзи М-Р эмас» деган асосга зид бўлади. Дастлабки силлогизмнинг асослари чин деб эътироф этилгани учун кейинги силлогизмнинг хулосаси хато бўлади.

Бунга қуйидаги мисолни олишимиз мумкин.


III-фигура Bokardo

О. Баъзи файласуфлар табиётшунос эмас.



А. хамма файласуфлар - инсондир.

О. Баъзи инсонлар табиётшунос эмас.


Бу силлогизм хулосасининг чинлиги инкор этилса, унда унга зид бўлган «хамма инсонлар табиётшуносдир», деган мулохаза чин бўлиши керак. Бу мулохазани катта асоснинг ўрнига қўйиб, кичик асос билан бирлаштирсак, Barbara силлогизмини хосил қиламиз:
А. хамма инсонлар – табиётшуносдир.

А. хамма файласуфлар – инсондир.

А. хамма файласуфлар табиётшуносдир.


Бу силлогизмнинг хулосаси дастлабки силлогизмнинг катта асосига зид, бу эса беъманиликлар, чунки дастлабки силлогизмнинг асослари чин деб эътироф этилган. Демак, дастлабки силлогизм хулосасининг нотўғри, бемаъни эканлиги асослаб берилди.

Шундай қилиб, II-, III- ва IV-фигура модусларини I-фигурага келтириш орқали бу силлогизм модусларининг чинлигини асослаш мумкин.

Cиллогистик хулоса чиқаришда кенг тарқалган хатолар.

I-фигура бўйича кичик асос инкор хукм бўлганда хосил қилинган хулоса ноаниқ(кўпинча хато) бўлади.

Масалан:

хамма ўқитувчилар педагогдир.



Бу аёл ўқитувчи эмас.

Бу аёл педагог эмас.


II-фигурада хулоса асосларининг хар иккиси тасдиқ хукм бўлганда хосил қилинган хулоса ноаниқ(кўпинча хато) бўлади.

Масалан:


хамма ўқитувчилар педагогдир.

Бу аёл-педагог.

Бу аёл-ўқитувчи

Фақат ўқитувчиларгина педагог бўлмайди, шунинг учун хар иккала хулоса ноаниқдир
Энтимема. (қисқартирилган қатъий силлогизм).
Энтимема деб, асослардан бири ёки хулосаси тушириб қолдирилган силлогизмга айтилади. Энтимема - ақлда, фикрда деган маънони англатади. Энтимемада силлогизмнинг тушириб қолдирилган қисми ёдда сақланади. Энтимемалар уч турли бўлади:

1. Катта асоси тушириб қолдирилган.

2. Кичик асоси тушириб қолдирилган.

3. Хулосаси тушириб қолдирилган.

Бизга қуйидаги силлогизм берилган бўлсин:

Фалсафа факультетининг хамма талабалари мантиқ фанини ўрганади.

Собиров фалсафа факультетининг талабаси

Собиров мантиқ фанини ўрганади.

Энди бу силлогизмни энтимема кўринишига келтирамиз:

1. Собиров фалсафа факультетининг талабаси бўлганлиги учун мантиқ фанини ўрганади (катта асос тушириб қолдирилди).

2. Фалсафа факультетининг хамма талабалари мантиқ фанини ўрганадилар, шу жумладан Собиров хам (кичик асос тушириб қолдирилди).

3. Фалсафа факультетининг хамма талабалари мантиқ фанини ўрганадилар, Собиров эса шу факультетнинг талабасидир (хулоса тушириб қолдирилди).

Энтимемалар бахс-мунозара юритиш жараёнида, нотиқлик санъатида кенг қўлланилади.


Мураккаб ва мураккаб қисқартирилган силлогизмлар.
Бир-бири билан ўзаро боғланган, икки ёки ундан ортиқ оддий қатъий силлогизмлардан тузилган хулоса чиқариш-полисиллогизм, яъни мураккаб силлогизм деб аталади. Полисиллогизмда дастлабки силлогизмнинг хулосаси кейингисининг катта ёки кичик асоси бўлади. Шунга кўра полисиллогизмнинг прогрессив ва регрессив турлари фарқланади.

Прогрессив полисиллогизмда дастлабки силлогизмнинг хулосаси кейингисининг катта асоси ўрнида келади. Масалан:


Инсонни камолатга етиштирувчи нарсалар фойдалидир.

Илмни эгаллаш-инсонни камолатга етиштиради.

Илмни эгаллаш фойдалидир.

Хунар ўрганиш-илмни эгаллаш демакдир.

Демак, хунар ўрганиш фойдалидир.


Регрессив полисиллогизмда дастлабки силлогизмнинг хулосаси кейингисининг кичик асоси бўлиб келади. Масалан:
ўсимликлар тирик мавжудотлардир.

Дарахтлар ўсимликлардир.

Тирик мавжудотлар хужайрадан ташкил топган.

Дарахтлар тирик мавжудотлардир.

Демак, дарахтлар хужайрадан ташкил топган.


Полисиллогизм таркибидаги биринчи, дастлабки силлогизм просиллогизм, қолганлари эписиллогизм дейилади.

Полисиллогизмнинг қисқартирилган кўриниши сорит деб аталади.
Соритнинг тузилиши қуйидагича:

хамма А-Б

хамма Б-В

хамма В-Г

хамма Г-Д

хамма А-Д

Соритлар хам, прогрессив ёки регрессив бўлади. Прогрессив соритда просиллогизмнинг хулосаси, эписиллогизмларнинг катта асоси тушириб қолдирилади.

Регрессив соритда просиллогизмнинг хулосаси, эписиллогизмларнинг кичик асоси тушириб қолдирилади.

Силлогизмнинг кичик асоси тушириб қолдирилган сорит-Аристотель сорити, силогизмнинг катта асоси тушириб қолдирилган сорит Гоклен сорити деб аталади.
Эпихейрема
Эпихейрема-мураккаб қисқартирилган силлогизм бўлиб, унинг хар икки асоси қисқартирилган оддий силлогизм (энтимема) лардан иборат бўлади. Эпихейреманинг схемаси қуйидагича:

М-Рдир, чунки М-Nдир.



S-Мдир, чунки S-O дир.

S-Pдир.


Мисол:

Илмий қонунлар исботланган фикрлардир, чунки улар хақиқатдир.

Физика қонунлари илмий қонунлардир, чунки улар табиат қонунларидир

Физика қонунлари исботланган фикрлардир.


Эпихейреманинг тўлиқ қўриниши қуйидагича:

1. хақиқат - исботланган фикрдир. N-Pдир



Илмий қонунлар хақиқатдир. M-Nдир

Илмий қонунлар исботланган фикрлардир. M-Pдир


2. Табиат қонунлари-илмий қонунлардир. O-Mдир

Физика қонунлари-табиат қонунларидир. S-Oдир

Физика қонунлари илмий қонунлардир. S-Mдир


3. Илмий қонунлар-исботланган фикрлардир. M-Pдир

Физика қонунлари-илмий қонунлардир. S-Mдир

Физика қонунлари исботланган фикрлардир. S-Pдир


Эпихейремадан бахс ва мунозараларда, нотиқлик санъатида фойдаланилди. Эпихейрема мураккаб силлогизмнинг бир тури бўлишига қарамай, унинг таркибидаги катта ва кичик асосни, хулосани ажратиб олиш, фарқлаш осон бўлгани учун хам, фикр юритиш жараёнида кенг қўлланилади.
Мураккаб хукмларга асосланган дедуктив хулоса чиқариш
Мураккаб хукмларга асосланган дедуктив хулоса чиқаришда хулоса асосларига мантиқий боғловчилар орқали боғланган оддий хукмлар деб қаралади. Хулоса асослари ё шартли, ёки айирувчи ёки хам шартли, хам айирувчи хукм кўринишида бўлиши мумкин. Асослардаги хукмларнинг турига кўра бундай хулоса чиқаришнинг қуйидаги шакллари мавжуд:

1. Шартли хулоса чиқариш.

2. Айирувчи хулоса чиқариш.

3. Шартли-айирувчи хулоса чиқариш.

Шартли хулоса чиқариш деб хар икки асоси ёки асосларидан бири шартли хукм бўлган силлогизмга айтилади. Улар соф шартли ва шартли-қатъий турларга бўлинади.

Соф шартли хулоса чиқариш деб, хар икки асоси ва хулосаси шартли хукм бўлган силлогизмга айтилади. Унинг формуласи қуйидагича:


1)

pq

qr

pr


ёки [(pq)(qr)] pr




2)

pq

q

q


ёки [(p  q)(q)] q

Масалан:


Агар фикр исботланган бўлса, унда у чин бўлади.

Агар фикр чин бўлса, унда уни рад этиб бўлмайди

Агар фикр исботланган бўлса, унда уни рад этиб бўлмайди.


Агар хаво яхши бўлса, концертга борамиз.

Агар хаво яхши бўлмаса хам, концертга борамиз.

Концертга борамиз.



Бу турдаги силлогизмларнинг хулосаси шартланган (шартли хукм) бўлгани учун, улардан билиш жараёнида кам фойдаланилади.

Шартли-қатъий хулоса чиқариш деб, катта асоси шартли хукм, кичик асоси оддий қатъий хукм бўлган силлогизмга айтилади. Бундай хулоса чиқаришнинг иккита тўғри (аниқ хулоса берадиган) модуси мавжуд:

1. Тасдиқловчи модус

modus ponens




pq

_р__


q

ёки [(p  q)p] q

2. Инкор этувчи модус

modus tollens


рq

___




ёки [(p  q))] 

Масалан:


  1. Агар фуқаролар жамият қонунларга амал қилсалар, унда улар эркин бўлади.

Фуқоролар жамият қонунларига амал қиладилар.

Демак, улар эркин бўладилар.


2. Агар меъёр бузилса, унда миқдор ўзгаришлари сифат ўзгаришларига олиб келади.

Миқдор ўзгаришлари сифат ўзгаришларига олиб келмади.

Демак, меъёр бузилмаган.


Шартли қатъий силлогизмнинг хулосаси аниқ, чин бўлиши учун қуйидаги қоидаларга амал қилиш зарур:

1. Шартли хукмдаги асоснинг чинлигидан натижанинг чинлиги, натижанинг хатолигидан асоснинг хатолиги мантиқан зарурий равишда келиб чиқади.



2. Шартли хукмдаги натижанинг чинлиги асоснинг чинлигини, асоснинг хатолиги эса натижанинг хам хатолигини исботламайди.

Бу қоидалар бузилганда шартли-қатъий силлогизмнинг формуласи қуйидагича бўлади:




pq




pq

q




p

Эхтимол р

[(pq)q] p






Эхтимол q

[(pq)p] q


Шартли қатъий силлогизм хулосаларининг ноаниқ (эхтимол) бўлишига сабаб шуки, шартли хукм (pq) р-чин, q-хато бўлган холатдан бошқа хамма холатларда чин хисобланади.

Масалан:

Агар беморнинг қон босими кўтарилса, унда унинг боши оғрийди.

Беморнинг боши оғрияпти.

Эхтимол, унинг қон босими кўтарилган.

Бунда натижанинг чинлигидан асоснинг чинлигини мантиқан келтириб чиқариш мумкин эмас. Чунки бошқа асос хам шундай натижани келтириб чиқариши мумкин. Юқоридаги мисолда шартли хукмнинг асоси хато, ноаниқ, натижаси чин бўлганлиги учун силлогизмнинг хулосаси ноаниқ бўлган.

Энди юқоридаги мисолни бир оз ўзгартириб, кўриб чиқамиз:

Агар беморнинг қон босими кўтарилса, унда унинг боши оғрийди.

Беморнинг қон босими кўтарилган.

Эхтимол, унинг боши оғримаётгандир.

Биламизки, бош оғриғига фақат қон босимининг кўтарилиши сабаб бўлмайди, ундан бошқа сабаблар хам бўлиши мумкин. Бу эса, хулосанинг ноаниқ бўлишига олиб келади. қуйидаги жадвалда юқоридаги фикрларни умумлаштирган холда кўрсатиш мумкин.








Модус

Номи

Хулосаси




1
2

[(pq)p]q

modus ponens



[(pq)]

modus tollens


асосни тасдиқловчи

натижани инкор этувчи


Аниқ

(чин)





3

4


[(pq)q]p

[(pq)p]q



натижани тасдиқлович

асосни инкор этувчи



Ноаниқ

(хато)

Айирувчи хулоса чиқариш деб, хар икки асоси ёки асосларидан бири айирувчи хукм бўлган силлогизмга айтилади.

Соф айирувчи хулоса чиқариш деб, хар икки асоси ва хулосаси айирувчи хукм бўлган силлогизмга айтилади.

Масалан:

Тушунчалар хажмига кўра умумий, ёки якка, ёки бўш хажмли бўлади.

хар бир умумий тушунча ё айирувчи, ёки тўпловчи бўлади.

Демак, тушунчалар хажмига кўра ё айирувчи, ёки тўпловчи, ёки якка, ёки бўш хажмли бўлади.

Соф айирувчи силлогизмнинг формуласи қуйидагича:



Айирувчи-қатъий хулоса чиқаришда хулоса асосларидан бири айирувчи хукм бўлса, бошқаси оддий қатъий хукм бўлади. Бундай хулоса чиқаришнинг икки модуси бор:

1. Тасдиқлаб-инкор этувчи.

modus ponendo tollens



рq

p



2. Инкор-этиб тасдиқловчи.

modus tollendo ponens


рq



q

Масалан:


1. Тушунчалар мазмунига кўра конкрет ёки абстракт бўлади.

Бу-конкрет тушунча.

Демак, бу-абстракт тушунча эмас.


2. хукмлар тузилишига кўра оддий ёки мураккаб бўлади.

Берилган хукм оддий хукм эмас.

Демак, берилган хукм-мураккаб хукмдир.

Айирувчи силлогизмда тўғри хулоса чиқариш учун қуйидаги қоидаларга амал қилиш зарур:

1. Айрувчи хукм таркибидаги оддий хукумлар бир-бирини инкор қилиши, хажмига кўра кесишмаслиги шарт, акс холда хулоса хато бўлади.

Масалан: Китоблар қизиқарли ёки фантастик бўлади.

Бу китоб қизиқарли.

Бу китоб фантастик эмас.

Китоб хам қизиқарли, хам фантастик бўлиши мумкин. Бунда айирувчи хукм таркибидаги оддий хукмлар бир-бирини инкор этмайди ва хажмига кўра кесишади. Шуниг учун хулоса хато.

2. Айирувчи хукмда бир-бирини инкор этувчи альтернативалар тўлиқ кўрсатилган бўлиши шарт.

Бурчаклар ўткир ёки ўтмас бурчакли бўлади.

Бу бурчак ўткир бурчакли эмас.

Бу бурчак ўтмас бурчаклидир.

Хулосанинг хато бўлишига сабаб, айирувчи хукмдаги альтернативалар тўлиқ кўрсатилмаган, яъни тўғри бурчакнинг мавжудлиги эътибордан четда қолган.

Айирувчи силлогизмлардан кўпроқ бир неча ечимга эга бўлган масалаларни аниқлашда, яъни муқобил холатлардан бирини тўғри танлаб олишда фойдаланилади.

Шартли - айирувчи - лемматик (тахминлаб) хулоса чиқариш деб, асослардан бири икки ёки ундан ортиқ шартли хукмлардан, иккинчиси эса айирувчи хукмдан иборат бўлган силлогизмга айтилади. Айирувчи асосдаги аъзоларнинг сонига кўра бундай хулосалар дилемма (айирувчи асос икки аъзодан иборат бўлган), трилемма (айирувчи асос уч аъзодан иборат бўлган) ва полилемма (айирувчи асос тўрт ва ундан ортиқ аъзодан иборат бўлган) деб аталади.

Дилемма оддий ёки мураккаб бўлади. Оддий дилемманинг шартли асосидаги хукмлар ё шартига, ё натижасига кўра ўхшаш бўлади. Мураккаб дилемманинг шартли асосидаги хукмлар хам шартига, хам натижасига кўра бир-биридан фарқ қилади. Дилеммалар конструктив (тузувчи) ёки деструктив (бузувчи) турларга бўлинади. Демак, дилеммалар тўрт хил бўлади: 1. Оддий конструктив дилемма. 2. Оддий деструктив дилемма. 3. Мураккаб конструктив дилемма. 4. Мураккаб деструктив дилемма.




Оддий конструктив дилемманинг формуласи:

а  с, b  с

а  b





Оддий деструктив дилемманинг формуласи

a  b, a  c





с





Масалан:


Агар ёшлар илм ўргансалар, хаётда ўз ўринларини топадилар.

Агар ёшлар хунар ўргансалар, хаётда ўз ўринларини топадилар.

Ёшлар ё илм ёки хунар ўрганадилар.

Демак, улар хаётда ўз ўринларини топадилар.


Агар талаба чет тилини яхши билса, конкурсда иштирок этади.

Агар талаба чет тилини яхши билса, чет элга ўқишга боради.



Талаба конкурсда иштирок этмади ёки чет элга ўқишга бормади.

Талаба чет тилини яхши билмайди.




Мураккаб конструктив диллемманинг формуласи.

а  b, c  d

а  c





Мураккаб деструктив диллемманинг формуласи

a  b, c  d





b  d





Масалан:


Агар инсон яхши амалларни бажарса, уни яхши ном билан эслашади.

Агар инсон ёмон амалларни бажарса, уни ёмон ном билан эслашади.

Инсон ё яхши ёки ёмон амалларни бажариши мумкин.

Демак, уни ё яхши ёки ёмон ном билан эслашади.


Агар инсон бошқаларга яхшилик қилса, унга хам бошқалар яхшилик қилади.

Агар инсон бошқаларга ёмонлик қилса, бошқалар хам унга ёмонлик қилади.



Инсонга ё яхшилик, ёки ёмонлик қайтмади.

Демак, у бошқаларга яхшилик хам, ёмонлик хам қилмади.


Дилеммаларни тўғри тузиш ва хал қилиш учун кўрилаётган масаланинг барча ечимларини аниқлаш зарур. Дилеммани баъзан унга қарама-қарши мазмундаги бошқа бир дилемма орқали рад эитш мумкин. Бунга мантиқ илми тарихидан қуйидаги мисолни келтирамиз: «Афиналик аёл ўғлига шундай маслахт беради: Жамоат ишларига аралашмагин, чунки агар хақиқатни гапирсанг, сени одамлар ёмон кўради, агар ёлғон гапирсанг, унда сени худолар ёмон кўради. Бунга Аристотель қуйидагича рад жавобни ўйлаб топади: Мен жамоат ишларида иштирок этаман, чунки агар хақиқатни гапирсам, мени худолар яхши кўради, агар ёлғон гапирсам, мени одамлар яхши кўради».

Трилеммада берилган масаланинг уч хил ечими хақида тахминлаб фикр юритилади. Триллемма хам тўрт турга бўлинади:




1. Оддий конструктив трилемма.

а  d, b  d, c  d

а  b  c





2. Оддий деструктив трилемма.

a  b, a  c, a  d





d









3. Муракка конструктивтирилемма

а  b, c  d, m  n

а  c  m





4. Мураккаб деструктив трилемма

a  b, c  d, m  n





b  d  n





Масалан:


Агар тергов қилинаётган шахс жиноятга бевосита алоқадор бўлса, у қаттиқ жазоланади.

Агар тергов қилинаётган шахс жиноятга бавосита алоқадор бўлса, у енгил жазоланади.



Агар тергов қилинаётган шахс жиноятга алоқадор бўлмаса, у озод қилинади.

Тергов қилинаётган шахс жиноятга ё бевосита, ёки бавосита алоқадор, ёки мутлақо алоқасиздир.

Демак, тергов қилинаётган шахс ё қаттиқ жазоланади, ёки енгил жазоланади, ёки озод қилинади.

Бу мураккаб конструктив трилемма кўринишидаги хулоса чиқаришдир. Трилемманинг бошқа турларига мустақил равишда мисоллар келтириш тавсия этилади.
Шартли-айирувчи хулосалаш масалани хал қилишнинг бир неча услуллари мавжудлигини, буларнинг хар бири турли оқибатларни келтириб чиқаришини аниқлаб беради. Сохибқирон Амир Темур таъбири билан айтганда бу оқибатлардан қайси бири давлат ва улус манфаатларига мос бўлса, яъни «савоблироқ ёки кам хатарли бўлса», шуниси танлаб олинади.


Yüklə 213,11 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin