İşraqilik fəlsəfəsinin banisi Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi dualizmi rədd
etdiyi halda, Zərdüştün adım hörmətlə çəkmiş, işraqilik fəlsəfəsinin şərhində ona
əsaslanmışdır.
Avestadakı dini
-
fəlsəfi, təbii
-elmi, sosial-
siyasi baxışlar o dövrün
idealogiyasında yüksək
səviyyəsi ilə seçilirdi. Azərbaycanda yaradılmış Avesta İran,
Orta Asiya və başqa yerlərdə də yayılmışdır. Onun elmi və idealoji nüfuz dairəsi isə
daha uzaqlara gedib çıxmışdır. Bu, yunan elmi
-
fəlsəfı fikrində, xüsusən Demokritin
dünyagörüşünün formalaşmasında özünü aşkar biruzə verir. Demokrit ilə midiyalı
mağlar arasında yaxınlıq, hava, su, od və torpaq ünsürlərinin qəbulunda və
şərhində aydın nazərə çarpır.
Avesladakı bütün mə"nəviyyat üç ifadədə yekunlaşdırılırdı: Xeyirxah fikir,
xeyirxah söz, xeyirxah
əməl. Demokrit Zərdüştün bu üçlüyünü (triadasını)
təkrarlamışdır. Avestada həqiqətən, düzgünlük və ədalət hər şeydən üstün
tutulurdu. Demokrit də bunu qəbul etmişdir.
Hazırda zərdüştilik Iranda kəbrlər, Hindistanda isə norslar arasında
qalmaqdadır. Onların sayı 100 min nəfərdən artıqdır.
5. Zərdüştlik dünyagörüşü ilə yanaşı, qədim Azərbaycanda bir sıra dini
-
fəlsəfı
cərəyanlar inkişaf etmişdir. Məsələn, Sasani dövründə
zərvanilik geniş yayılmışdı.
Zərdüşllüyün dualist sistemindən fərqli olaraq zərvanilik monist ideyaları inkişaf
etməyə başladı. Həmin baxışların birində əgər ilkin başlanğıc məkan hesab
olunurdusa, ikincisidə Zamar (zarvan) hesab olunurdu. Zərvanistlər sonsuz zamanı
başlanğıc kimi götürməklə bu ilk başlanğıcı şəxsləndirərək onu ilahi varlıq ki
mi
qəbul edirdilər. Zərvaniliyə görə, işıq və qaranlıq kimi iki zidd mahiyyətlə yanaşı,
dünyada bütün mövcudatın əsası olan zərvan (zaman) adlanan vahid ilk başlanğıc
da vardır. Zərvanistlər içərisində materialist və ateist fikirlilər olmuşdur ki,
zərdüşlər həmin adamları tənqid atəşinə tutmuşlar.
İslama qədərki dini
-
fəlsəfı cərəyanlardan
