Fakultə: “Əmtəəşünaslıq” İXTİsas:”İstehlak mallarının ekspertizası və marketinqi”
Yüklə 317,38 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şabalıd
- Fıstıq
- 1.4. Ağacın keyfiyyətinin təyini metodları
- II. Təcrübi hissə. 2.1.İstehlak bazarına daxil olan ağac xammalı və yarımfabrikatlarının çeşid xarakteristikası.
- Girdə ağac mallarına
|
Ağacın rəngi. Ağ rəngdən tutmuş qara rəngə qədər çox müxtəlif rənglərdə ağaclara rast gəlmək olur. Hər ağac cinsinin özünə məxsus təbii rəngi vardır ki, bununla ağac cinsləri bir-birindən seçilir. Ağacın təbii rənginin dəyişilməsi onun çürüməsini, xarab olmasını və keyfiyyətinin aşağı düşməsini göstərir. Ağacın rəngini səthdən və dərindən boyamaq yolu ilə asanlıqla dəyişmək olar.
miqdarından, ölçüsündən və yerləşməsindən asılıdır. Bərk ağac bir qayda olaraq çox parıldayır. Ağac çürüyəndə parıltısını itirir. Çox parıldayan ağac mebel istehsalında, musiqi alətləri və bədii əhəmiyyətli məmulatlar istehsalında, yüksək qiymətlidir. 28
elementlərin müxtəlif bucaq altında kəsilməsi nəticəsində ağacın səthində əmələ gələn şəkillərə tekstura deyilir. Teksturanın zənginliyi və dekorativliyi təkcə ağacın cinsindən deyil, ağac elementlərinin kəsilmə bucaqlarından da asılıdır; ağac kəsiyinə nə qədər element çox düşərsə və kəsmə bucaqları nə qədər müxtəlif olarsa, teksturası bir o qədər zəngin olar. Radial kəsikdə adətən lent teksturası əmələ gəlir, tangental kəsikdə tekstura getdikcə artan konusa bənzəyir, en kəsiyində isə tekstura konsentrik dairələr şəklində olurlar. Ağac yan istiqamətində kəsiləndə və konusvari soyulanda (şponlara) tekstura daha zəngin olur. Tekstura ağacın zahiri görünüşü bəzəkli edir. Belə teksturalı ağac, xüsusən mebel istehsalında yüksək qiymətləndirilir. Tekstura ağacın cinsini tanımağa kömək edir. Ağacın qoxusu. Tərkibində qətran, efir yağı, aşılayıcı turşular olan ağac xarakterik qoxuya malikdir. Məsələn, sağlam şam ağacı skipidar iyi, palıd ağacı – tannin iyi, ardıc ağacı isə istiot iyi verir. Ağac çürüdükdə onun qoxusu dəyişilir və ondan çürüntü qoxusu gəlir. Ətirli məhsullar üçün tara hazırlanan zaman ağacın bu cəhəti nəzərdə tutulmalıdır. Məsələn, çay üçün şam ağacından yeşik hazırlamaq olmaz.
Ağacın elektrikkeçirmə qabiliyyəti onun nəmlik dərəcəsindən asılıdır. Quru ağcaqayın, göyrüş, fısdıq və albalı ağacları nisbətən yüksək izolə materialı sayılır. Havanın nəmliyi və temperaturu artdıqca ağac öz elektriki izolə etmək xassələrini itirir. Izolə materialı əvəzinə tətbiq olunan materialların elektrik təsirinə dayanıqlığını 29 artırılması və elektrik keçirmə xassəsinin azaldılması üçün onlara yağ, lak və parafin hopdurmaq lazımdır. Ağacın nazik qatlarından işıq şüaları keçə bilər; tək qat və üzlük faner vərəqlərinin gizli qüsurlarının müşahidə edilməsi üçün ağacın içindən işıq keçirirlər. Şalban və taxtadan rentgen şüalarıda keçə bilər. Ağacın qaz keçirmək qabiliyyətindən onun rəngini dəyişmək, amonyak və azot turşusu ilə ona antiseptik xassə vermək və ağac ziyanvericiləri ilə mübarizə etmək üçün istifadə olunur.
30
xarakteristikası. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi ağacın növləri çoxdur. Onların müxtəlif əlamətlərinə görə təsnif edilməsi çox cəhətlidir. Burada botanik təsnifatdan istifadə edilsədə əslində ağacların tanınması və onlardan material kimi istifadə edilməsi şərtləri və əlamətləri əsas götürülür. Işi bir qədər asanlaşdırmaq üşün əmtəəşünaslığı daha yaxın olan ədəbiyyatlardan və dərsliklərdən istifadə etməklə ağacların təsnifatını və adlarını təqdim edirəm. Sxem 2-də keçmiş SSRİ və o cümlədən Azərbaycan respublikası ərazisində bitən və ən çox işlədilən ağac növləri təsnif edilir. Burada ağacların çeşidini iynəyarpaqlı və adiyarpaqlı ağaclara, onlarıda əsas əlamətlərə görə, yəni nüvəli və nüvəsiz, üzük damarlı və dağınıq damarlı olmasına görə qruplara ayırmışam. Bu sxemdə cəmi 22 ağacın adı çəkilir. Lakin bu heç də ağacların sayının az olması deyildir. Məsələn, təhlil göstərirki təkcə qara şamın 14, küknarın 2, ağ şamın 15 dən çox, sidrin 5, ardıc ağacının 3, qara çöhrənin 3, göyrüşün 14, qızıl ağacın 4, cökənin 3, qovağın 30-a qədər növü vardır. Odur ki, burada ağacların ancaq ümumi çeşid xarakteristikasını verməklə kifayətlənmək olar. Sxem 3-də isə xaricdən gətirilməklə MDB məkanında becərilən 9 növünün, mebel sənayesi və digər sənaye sahələrinin tələbini nəzərə almaqla ölkəyə idxal edilən 8-dən çox ağac növünün adı çəkilir. Təhlillər göstərir ki, iynəyarpaqlı ağaclar əsasən düz laylı quruluşa malik olması, aşağı həcim çəkili olması, çürüməyə və mexaniki təsirlərə qarşı kifayət qədər 31 davamlı olmalarına və asan emal edilə bilən olmalarına görə fərqlənirlər. Onların sudan yüngül olması həmin ağacları çaylar vasitəsilə istehlak məntəqəsinə axıtmaq daha asan olur. Ağ şam, şam, küknar, sidr ağacı, qara çöhrə, ardıc ağacları bu qurupa daxildir. Onlar nüvəli və nüvəsiz ağaclara bölünürlər. Nüvəli ağacların ehtiyatı daha geniş yayılmışdır. Onlar tikintidə girdə meşə materialı kimi geniş istifadə edilir.
Sxem 2. Ağac cinslərinin təsnifatı.
Ağac cinsləri Adiyarpaqlı cinslər Iynəyarpaqlı cinslər Nüvəli Nüvəsiz Üzük damarlı Dağınıq damarlı Qaraşam
Sidr Şam
Qaraçöhrə Ardıc ağacı
Küknar
Şam ağacı Palıd
Göyrüş Qarağac
Qarağac Qaraağac Şabalıd Məxmər
Toz ağacı Qovaq
Söyüd Fıstıq
Çinar Ağcaqovaq Qoz Vələs
32 Dülgər məmulatı, mebel hissələri, karkas, faner, şpon, yonqarlı pilitə və s. istehsalına da yarayırlar. Tara, kağız, karton, sellüloza, kibrit istehsalı üçün də xammaldır. Bu ağacların oduncaq hissəsi açıq zabolon və tünd nüvəyə bölünür. Rəngləri müxtəlif çalarlarda olur. Bunlardan şam ümumi meşə sahələrinin 1/6-nı tutur. Ölkənin xüsusilə şimal rayonlarında və dağ zonalarında bitir. Şimal ağacının nüvəsi çəhrayı rəngdən bozumtul qırmızıya qədər, üst oduncağı isə sarımtıl rəngdən çəhrayı rəngə qədər olur. İllik qatları yaxşı görünür və onların gecikən hissəsi erkən hissəsindən kəskin fərqlənir. Oduncağı orta sıxlıqlı, lakin kifayət qədər möhkəm və çürüməyə davamlıdır. Tikintidə, maşınqayırmada, mebel istehsalında, dəmir yolu nəqliyyatında və s. geniş istifadə edilir. Ondan yem vitaminləri, sellüloz, şirə, yarpaqlardan isə bioloji aktiv maddələr istehsal etmək olur.
Sxem 3.
Ölkəyə gətirilməklə yetişdirilən və ölkəyə idxal edilən ağac növləri.
Ölkədə yayılan və idxal edilən cinslər Ölkədə yayılan nölər Idxal edilən növlər
33
Qaraşam - iynəyarpaqlı ağaclar arasında birinci yeri tutur. Meşə ehtiyatının 2/5 demək olar ki, qara şamın payına düşür, 14 növü var. Ən çox tanınanı daur şamı və sibir qaraşamlarıdır. Onların nüvəsi qırmızımtıl qonur rəngdə olub, ensiz ağ, yaxud sarımtıl üs oduncaqdan kəskin ayrılır. Illik yaş qatları aydın seçilir, qatın gecikən hissəsi qonur rənglidir. Çoxlu xırda qətran yolları vardır. Oduncağı yüksək sıxlığa və möhkəmliyə malikdir, az düyünlüdür. Teksturası gözəldir, çürüməyə qarşı davamlıdır. Ağır olduğu üçün çayla axıdılması çətindir, lakin quruduqda tez çartlayır, dəzgahda emalı çətindir. Odur ki, hidrotexniki tikintilərə, şpal və sıvaylar istehsalına, elektrik dirəklərinin hazırlanmasına, qismən də mebel, parket, tir, taxta istehsalına həm də kimyəvi emala (kağız, sellüloza, qətran, şirə və s.) işlədilir. Küknar – şimal rayonlarında bitir. Adi küknar və Sibir küknarı kimi fərqləndirilir. Küknar nüvəsiz ağacdır. Yetişkən oduncaqlıdır. Oduncağın sarı ağ rəngdə olur, yaş qatları aydın görünür. Möhkəmliyinə, sıxlığına və çürüməyə davamlılığına görə şamdan geri qalır. Onun çoxlu düyünləri olur. Çətin emal edilir. Qırmızı ağac Maxaqon Makars Limon ağacı Palisandır Makassar Qara ağac Qızılgül ağacı
Sərv ağacı Ağ akasiya Tut ağacı Maklura Aylanta Buzlaq ağacı Evkalipt Lalə ağacı
34 Şam kimi işlədilir. Qabığından aşı maddəsi alınır. Musiqi alətləri istehsalına da işlədilir. Ağ şam – sibir ağ şamı, Qafqaz ağ şamı, Avropa ağ şamı, ağqabıqlı ağ şam və Mancuriya ağ şamı kimi növlərdə tanınır. Nüvəsiz, yetişkən oduncaqlı olub küknar oduncağına çox oxşayır, ondan qətran yollarının olmaması ilə fərqlənir. Möhkəmliyi az olduğundan tətbiqidə azdır. Ancaq isti zonada bitənlər tara istehsalında və s. geniş tətbiq edilir.
Nüvəsi açıq sarımtıl-çəhrayı rənglərdə olur. Yaş qatları bilinir, lakin kəskin fərqlənmir. Yumşaq oduncaqlıdır. Xassələrinə görə küknarla ağ şam arasındadadır. Əsasən karandaş istehsalına, qozası isə yağ istehsalına işlədilir. Qaraçöhrə. Qafqaz və Uzaq Şərq qaraçöhrələri kimi tanınır. Qədim bitkidir. Üst oduncağı ensiz sarı, nüvəsi isə sıx, parlaq, bozumtul-qırmızı rənglərdə olur. İllik qatları əyri üyrüdür, ancaq aydın seçilir. Gözəl teksturası var. Qətran yolu və özək şüası yoxdur. Mebel üçün işlədilir. Adi, yəni enliyarpaqlı ağaclar meşə örtüyünün ¼- ni əhatə edə bilir. Onlar azdır, az işlədilir. Lakin çeşidi və keyfiyyət göstəricilərinə görə zəngindir. Enliyarpaq ağaclar həlqəvi damarlı və dağınıq damarlı növlərdə olurlar.
palıdı və yaxud saplaqlı palıddır. Bütün palıdların 95 %-ni əhatə edir. Tünd boz yaxud sarımtıl qəhvəyi rəngli nüvəsi və ensiz sarımtıl ağ üst oduncağı var. Eninə kəsikdə
35 illik yaş qatı görünür. Gecikən layda xırda boru və paranxem hüceyrələri daha sıx, erkən zonada isə iriləşmiş olur. Parenxim onda açıq, alovabənzər radial zolaq yaradır. Möhkəmdir, çürüməyə qarşı davamlıdır, yaxşı əyilə bilir, gözəl teksturalıdır. Mebel sənayesində, maşınqayırmada, şpon və parket istehsalında və s. işlədilir. Azərbaycanda palıdın 9 növü mövcuddur. Palıd etibarlı hissələr hazırlamağa daha çox yarayır.
Bunlardan adi və sumaqyarpaq göyrüşlər çox yayılıb. Nüvəlidir, sarımtıl yaxud çəhrayı rəngli üst oduncağa və açıq qonur rəngli nüvəyə malikdir. Illik qatın gecikən görə palıda oxşayır. Sıx, əyilən, ən çox idman avadanlıqları istehsalına işlədilir. Qarağac nüvəli ağacdır, illik qatları yaxşı görünür, oduncağıqırmızı-qonur rənglidir. Gözəl teksturalıdır. Mebel, şpon istehsalında və maşınqayırmada geniş istifadə edilir. Həlqəvi damarlıdır.
Ancaq özək şüası yoxdur. Xassələrinə görə palıddan geri qalır. Məxmər ağacı – qəhvəyi qonur nüvəsi var. Həlqəvi damarlıdır, özək şüaları ensizdir və az seçilir. Göyrüşə oxşayır. Sarı oduncağı, tünd nüvəsi var. Fiziki mexaniki xassələri göyrüşdən aşağıdır. Lakin zəngin teksturası olduğu üçün mebel və şpon istehsalında işlədilə bilir. 36
sıx, bərk, sürtülüb yeyeilməyə davamlı, sanki yağlı kimi ağacdır. Maşınqayırmada işlədilir. Əsməqovaq, qızıl ağac, cökə, qovaq, toz ağacı, fıstıq, qoz, adi vələs, ağcaqayın, çinar, armud, şümşad ağacları səpkili borulu enliyarpaq ağacları aid edilir. Əsməqovaq yumşaq oduncaqlı nüvəsiz ağacdır. Ağ rəngli yaşıl çaları var. Illik qatları zəif seçilir. Oduncağı eyni cinsli olub özək şüaları görünmür. Asan soyulur, hissiz yanır, yaxşı hopdurur. Kibrit istehsalına, ağac lifli tavalar, kağız, karton, faner istehsalını işlədilir. Nüvə çürüntüsü əmələ gətirdiyinə görə geniş tətbiq edilmir. Qızılağacın üç növü (qara, ağ və Sibir qızılağacı) təsərrüfat əhəmiyyətlidir. Nüvəsiz ağacdır. Oduncağı təzə kəsiləndə ağ, bir qədər qaldıqda isə qırmızı qonur rənglərə qədər olur. İllik qatları, boruları bilinmir. Bütün kəsiklərdə özək şüası görünür, yumşaqdır. Faner, mebel, qutu istehsalında işlədilir. Cökə xırda və iri yarpaqlı növlərdə olur, nüvəsi ağdır. Oduncağı yungülcə çəhrayı və ya qırmızıya çalan rənglərdə olur. Özək şüası var, boruları sıx, yaş layları görünməyəndir, yumuşaqdır. Çertiyoj alətləri, karandaş, qəlib, oyuncaq və s. hazırlanmasında işlədilir. Qovağı - 30-dan çox növü məlumdur. Onlardan ikisi qara qovaq, ağ qovaq geniş yayılıb. Tez böyüyən, nüvəli ağac cinsidir. Ağ rəngli, enli üst oduncağı, sarımtıl qonur rəngli nüvəsi olur. illik qatları enlidir, seçilir. Yumşaq, çürüməyə az davamlı ağacdır. 37
Tez böyüyən nüvəli ağacdır. Ağ rəngli üst oduncağı və qonur çəhrayı rəngli nüvəsi vardır. Illik qatları və özək şüaları zəifdir, boruları xırdadır. Xassələrinə görə cökəyə yaxındır. Oyulmuş qayıq hazırlanmasında istifadə edilir. Qabığından aşı maddəsi alınır. Tozağacı – bu bərk oduncaqlı ağacların nümayəndəsidir. 40-dan çox növü var. MDB ərazisində iki növü ziyilli və xovlu tozağacı növləri təsərrüfat əhəmiyyətlidir. Onlar enliyarpaq meşə örtüyünün 2/3-ni əhatə edir. Nüvəsiz ağacdır. Sarımtıl və ya qırmızıya çalan ağ rəngli, illik layları seçilməyən, az özək şüaları oduncağı var. Yüksək möhkəmliyə, bərkliyə və özlülüyə malikdirlər. Çürüməyə az davamlıdır. Demək olar ki, geniş məqsədlərə istifadə edilə bilir. Fıstıq – nüvəsiz ağacdır. Yüksək möhkəmliyə və zəngin teksturaya malikdir. Şpon, parket, mebel, maşın hissələri və s. istehsalına işlədilir. Aydın görünən, enli yaş qatları, özək şüaları var. Ağ-qırmızımtıl rənglərə çalır.
qatları və özək şüaları çətin seçilir. Iri damarlıdır. Gözəl dekorativ xassələrə malikdir. Yaxşı emal olunur. Mebel, şpon, ov tüfəngi qundaqları istehsalına işlədilir. Rütubətli şəraitdə çürüməyə az davamlıdır. Adi vələs - nüvəsiz ağacdır. Oduncağı bozumtul-ağ rəngdə olur. Açıq, bir azca əyri olan özək şüaları görünəndir. En kəsiyində illik qatları dalğavari görünür. 38 bərkliyinə, sürtülüb-yüyilməyə davamlı olmasına görə fərqlənir. Lakin qabara və qatlaya bilir. Detal hazırlanmasına işlədilir. Ağcaqayının - 25-ə qədər növü məlumdur. Nüvəsiz ağac cinsidir. Onların əksəriyyətinə yalançı çinarda deyirlər. Yalançı çinara oxşayanlar ağ oduncaqlı, qalanları isə qırmızımtıl və ya qonur rənglərdə olur. illik qatları bilinir, özək şüaları, xüsusilə radial kəsikdən daha yaxşı görünür. Möhkəmliyi palıddan bir neçə dəfə çoxdur. Gözəl teksturası olur. Mebel, musiqi alətləri, hissə və detallar hazırlanmasınaişlədilir. Çinar - isti ölkədə bitən, qırmızı qonur oduncaqlı, dağınıq tekturalı ağacdır. Çinarın özək şüaları iri və çox olur, hər kəsikdə aydın görünməklə, radial kəsiklə sahənin yarısını tutur ki, bu da ağaca xüsusi dekorativlik verir. Çinar mebel və musiqi alətləri istehsalında üzlük material kimi, faner və habelə tokar məmulatları hazırlanmasında tətbiq edilir. Gövdəsiz olaraq aşağıdan qol-budaq atan ağac bitkilərinə kol ağacları deyilir. Kol ağacları hörmə məmulat (mebel, səbət) istehsalında geniş tətbiq edilir. Bu məqsədlə hamıdan çox istifadə olunan ağac söyüd ağacıdır ki, buna da istehsalda şüvül (çubuq) deyilir. Bunlardan ən çox əhəmiyyətlisi qırmızı söyüd, qonur söyüd, yabanı, ağ çubuq və səbət söyüdüdür. Hörmə məmulatların karkasları üçün adətən yoğun söyüd çubuqlarından başqa, həm də fındıq , zoğal, meşə gilası, quşüzümü və sair ağacların çubuqları da tətbiq edilir.
39
1.4. Ağacın keyfiyyətinin təyini metodları
Ağacların keyfiyyətini təyin etmək üçün əvvəlcədən müxtəlif cins ağac növlərini, quruluşunu, xassələrini yaxından tanımaq lazımdır. Müxtəlif cins ağacların quruluşu, fiziki və mexaniki xassələri nəinki məmulatın texniki və dekorativ keyfiyyətinə təsir edir, hətta çox zaman bu və ya digər cinsli ağacdan məmulat hazırlanmasının nə dərəcədə məqsədə uyğun olduğunu da göstərir. Bu səbəbdən ağac mallarının hazırlanmasına dair standartlarda və texniki şərtlərdə hansı cins ağaclardan harada istifadə olunması mütləq göstərilir. Məsələn, şam və küknar ağaclarının həcm çəkisi kiçikdir. Bu ağaclar çürüməyə az davamlı olmaqla mexaniki emaldan asanlıqla keçir və ən yaxşı inşaat materialı sayılır. Palıd və qaraşam ağacları yüksək dərəcədə mexaniki möhkəmliyə və çürüməyə qarşı yüksək dayanıqlığa malik olduğu üçün, əsas etibarı ilə ağır istismar şəraitində tətbiq edilən məmulat və qurğular üçün sərf olunur. Fısdıq ağacı xeyli plastik olub, lakin dəyişkən nəmlilikdə çürüdüyünə görə əymə mebel istehsalı üçün əsas materialdır. Parket üçün bərk olub sürtülməyə qarşı müqavimət göstərən ağaclar yararlı sayılır ki, bunlardan da palıdı, ağcaqayını, qarağacı və sairəni göstərmək olar. Çoxqatlı faner üçün kifayət qədər bərk və quruluşu bir bərabərlikdə olan tozağacından istifadə olunur. Mebel istehsalı üçün olan ağacı keyfiyyətini təyin etmək üçün dekorativ xassələrinin böyük əhəmiyyəti olduğundan mebelin üzünə dekorativ ağaclar, o cümlədən göyrüş, qoz , Kareliya, tozağacı, qarağac, qovaq və digər ağac cinsləri, habelə ağacdan olan şiş, fır və digər törəmələr geniş tətbiq edilir. Cökə ağacı yumşaq,
40 yüngül və əyilməyə qarşı az-çox müqavimətli olmaqla, müxtəlif kəsmə detallar və çertyoj taxtaları üçün istifadə olunur. Küknar ağacı nazik lifli quruluşda olmaqla, kağız istehsalı və süni ipək (viskoz) üçün xammal təşkil edir. Istehsal da bəzən (məsələn, çay tütün məmulatı, habelə tez qoxu çəkən digər mallar üçün tara hazırlayanda) ağacın qoxusu da nəzərə alınır. Mexaniki cəhətdən ən möhkəm sayılan sağlam (yəni çürüntüsüz, qurud yeməm iş, budaqları az və nəmliyi ən çox 18 % olan) ağaclardır. Çürüntü, qurd yeyən yerlər və budaqlar zahirdən baxmaqla, nəmlik isə nəmlik ölçən elektrik cihazı ilə, bu cihaz olmadıqda isə ağacı vuranda səs verməsi ilə müəyyənləşdirilə bilər(quru sağlam ağac cingiltili səs, çürük və yaş ağac isə boğuq səs verir). Ağac məmulatının əmtəə keyfiyyətinin daha dəqiq müəyyənləşdirilməsi üçün onun quruluş və xassələrinə dair ümumi məlumatdan başqa, habelə ağacın müxtəlif cinslərini tanımaq, onun xarakterik xassələrini bilmək, nöqsanlarını aşkara çıxarmağı bacarmaq, həmin nöqsanlara müxtəlif məmulatlarda nə dərəcədə yol verilməsini bilmək, habelə həmin məmulatın müasir istehsalı və ağacın dağılmaqdan mühafizə üsulları haqqında aydın təsəvvürə malik olmaq lazımdır.
41
2.1.İstehlak bazarına daxil olan ağac xammalı və yarımfabrikatlarının çeşid xarakteristikası. Yerli ticarət təşkilatına daxil olan ağac yarımfabrikatları qrupuna girdə ağac malları, yonulmuş ağac malları, mişarlanmış ağac malları, yarılmış ağac malları, dülgərlikdə işlənən mallarfaner taxtaları və s. aiddir. Girdə ağac mallarına müxtəlif yoğunluqda olan girdə ağac malları daxildir. Yüklə 317,38 Kb. Dostları ilə paylaş:
|