Эя я ч, fQ andaM,J

1
1  a:  turş  alm a  (dadı  qım ıza  bənzədiyi  üçün).
К   ö g ü  z:  köks,  sinə,  döş. 
j j ş   К  i d  h  i z:  keçə. 
jfc   К  i  w i z:  xalı,  kilim  kimi  şeyb r.
К  ü  w  i  j:  (iki  т э х г э с   arasın d akı  j  j  ib )  söyüd  kimi  içi  çürüyən, 
oy ulan  hər  ağac.
Ч н >   К   ü  w i j  t  u  r m  a:  dadı  qaçan,  dadı  p o zu lan   tu rp .  D adı  qaçan 
hər şey  üçün  bu  söz işb n ir.
T  a  r  u s:  evin,  d am ın  çatısı.
<_>*1  T a l a s :   cıdırda,  to p  o y u n u n d a  m eydanın  so n u n a  çəkilon  ip.
T   a  1  a  s:  T ara z  adı  ib   ta n ın an   bir  şəhər.  T alas  ikidir,  birino  Uluğ 
T alas  deyilir,  ikincisi  islam   sərhədindəir,  K əuıi  Talas  ad- 
lanır.
T o l a s :   «J
j j
 o - l   tolas  yüz  = q a şq a b aq lı sifət».
Divanü lüğat-it-türk
371
c fa i  В  ı  ç  ı  ş:  böyük  ad am ların   ziyafətinə,  to y u n a,  dəvətinə  gedən 
ad a m la ra   [hədiyyə o lara q ]  v erib n   ipək  parça. 
o ijj  В u  r  ı  ş:  dərid ə və p a ltard a k ı  bu ru şu q lu q .
d& i  В  a  ğ  ı  ş:  b arm a q ların   və  digər  əzaların  fəqərələri,  q am ış  və  o n a 
b ənzər şey b rin   buğum ları  d a   belədir.
L&İ  В а   к 
1
  ş:  baxış,  gözlə  bir-birinə  b ax m aq ,  baxışm aq. 
t Ä   В  i  1  i  ş:  biliş  [tanış].  B urada  sifətdir,  m əsdər deyil. 
t Ä   B o l u   ş:  ad am ın  gördüyü  işdən  qazancı.
В  о  1  u   ş:  s ö z b   köm ək. 
(J& 
Jf  ol  m a n q a  b o lu ş  kıldı  =  о 
т э п э  s ö z b  köm ək  etdi,  m ənəvi dəstək  verdi». 
сАн 
T  a   p  ı 
ş
: 
iki  ad am ın  işb rin i  b ir-birinə  tapşırm ası,  vəkil  etməsi. 
о - "   T  u   t u   ş:  tu ta şm a , çəkişmə.  B u sö z özündən əvvəlki sözd ən  səs eti- 
b a r ib  d a h a  sərtdir. 
o-jj  T  u   t  u  ş:  kişi  adı.
T  a   w  u  ş:  hiss,  duyğu,  q ım ıld an m a.
T   о  к  ı  ş:  cəng,  savaş.  Bu şeirdə də işlənmişdir:
pŞutiJ  1 jä I  (jiİj
V jJ  j ------M
0? j —^
jljf J1 
«Tokış  içrə urıştım ,
U luğ b ir b  k arıştım ,
T ü k ü z atın yarıştım ,
A ydım :  əm di  al,  U tar».
Savaş içrə vuru şd u m ,
B ö y ü k b rlə qarışdım ,
Q aşq a atla  yarışdım ,
D edim :  indi  al,  U tar!

372
Mahmud Kaşğari
(S avaşda  vuruşdum ,  qövm iin  böyüyü  ib  üzləşdim,  q aşqa  atım la  ya-
rışdım ,  ox  a ta ra q   «al.  ey  U tar!»  dedinı).  U ta r  bir a d a m ın
adıdır.
T  о  к  ı  ş:  kişi  adı.
T   э  g  i  ş:  m ü b a d ib ,  dəyişmə.  Bu  sənin bir  ad am a, o n u n   da  sənə  b ir
loxm a çörək verm əsi  kim idir. 
o ^  T  э  к  i  ş:  h ər şeyin  sonu.  h ü d u du . 
u & i T  ə  к  i  ş:  kişi  adı. 
l
A
r
' Ç   ə  p  i  ş:  çəpiş,  altı  aylıq  keçi  balası.
o ^  Ç   a  w  u  ş:  savaşda səfləri  düzən,  savaş  o lm ay an d a  isə  əsgərbri  heç 
kim ə zülm etm əyə  q o ym ayan  şəxs,  çavuş. 
o %   Ç  ı  к  ı  ş:  m ənfəət,  çıxar.  « J j i   <_£“*■ 
ol  ışta  çıkış  yo k= o   işdə
bir  çıxar,  m ənfəəət yoxdur». 
o - k  Ç 
а   1
1
  ş: 
b ad alaq , sarm a,  güləş.
S  u  r  u  ş:  bu ğ d a  b a şaq larm d ak ı  dənlər  bərkim əzdən  əvvəl  başaq 
alo v d a  ütülür,  so n ra döyülərək  yeyilir;  sütül  etm ə,  ütm ə.
S  ı  к  ı  ş:  itələmo,  çarpışm a.
S  ö  g ü  ş:  söym ə,  söyüşm ə.
S  ö  g  ü  ş:  kabablığa  y arayan   oğlaq,  yaxud  quzu.  Oğuzca.
S  i  к  i  ş:  cinsi  əlaqə.
К  а  p 
1
  ş:  q ap ıb   alma,  yağm a  etm ə. 
o ^  
К  a  p  u  ş:  arğu  elində  bir yer adı.
lk H 1  К   a  ç 
1
  ş:  xalq  arasında  çaxnaşm a,  qaça-qaç,  xaos.  Bu  mosoldə  də 
işbnm işdir:  «о^-чА 
LmL  u fa l  kaçış  bolsa,  kıya  körm əs 
= q aça-q aç olsa,  heç  kim  bir-birinə  baxm az». 
o ^   К   о  ç  u  ş:  qucaqlaşm a,  qucm a.
К   a  d  h  a  ş:  q a rd aş  kimi  yaxın  o lan  
qohum .
<
К  a  d  h  ı  ş:  qayış,  heyvan  gönündən  qayırılm ış  qayışa  deyilir.
Divanü lüğat-it-türk
373
о Ъ 2  К   а  г 
1
  ş:  q arış.  «оЪ® jj j bir  karış  =  bir qarış».
К   о  ğ  u  ş:  aşılanm ış,  aşılanm am ış  dəri.
К   о  ğ  u  ş:  su  yolıı,  nov,  novalça.
К   о  ğ  u  ş: 
təgirm on  koğuşı= dəyirm an  holuğu»,  holuq.
о-*5  К   о  ğ  u  ş:  oxları  p ard ax lam aq   üçün  huş  ağacından  [ağcaqayınj 
d ü z ə ld ib n   a b t.
K a m i   ş:  qam ış.
o ^   К   e  ç  i  ş:  çayın,  dərənin  keçidi.  Bu  söz 
Jf ol  keçiş-
ni  suw   ib tti»   m əsəlində  də  işb nm işdir,  m ənası  «su  о  ke- 
çidi,  о  k ö rp ü n ü   ap ard ı»   dem əkdir.  Bu  söz  ö tü b   keçən  və 
əldə edilməsi  m ü m k ü n   olam yan  iş  barədə deyilir. 
lpj
S  К  э  r i  ş:  ü stü n ə çıxm aq  m üm kün  olan  dağ zirvəsi.  Oğuzca. 
оЪ*  К   э  r  i  ş:  atın   yanı,  beli.  Bu, 
kəriş  yağrı  oğulka
kalır»  m əsəlində  də  işbnırıişdir,  «bel  yağırı  oğula  qalar»  
dem ək d ir,  çünki  o ra  oynaq  yeridir,  yarası  tez  sağalm ır.  Bu 
söz  atı  yağırdan  q o ru m a q   üçün  sö y b n ir.
К   э  r  i  ş:  savaşda davam   gotirmo.
К 
ö
  r 
ü
 
ş
:  g ö z b  görünən,  m ənzər;  görüş,  baxış.
К   i  r  i  ş:  bir ad am ın   daşın m az əm lakdan  olan  goliri.
LPjfi  К  э  r  i  ş:  qovğa,  çəkişm ə.  ««-*-£« 
n o b k   koriştinq  =  niyo  ço- 
kişdin,  döyüşdün».
0-4*  К   э  1  i  ş:  goliş,  gəlmə.  « ıA «  
koliş  -barış  =  gediş  -goliş».  Q o n aq  
o tağ ın a  « 
^  
kəlişlig -   barışlığ  əw»  deyilir.
o ^   К   ü  m  ü  ş:  güm üş.  Bu  bənddo  də  işbnm işdir:
(У o j   4 ---
ia iSJ  f j j j j  o**5 ü—  
jtjf

3 7 4
Mahmud K aşğari
«Alp ərənni  ud h u rd u m ,
Boynın  anınq  kad hırd ım ,
A ltu n -k ü m ü ş y u d h u rd u m ,
Süsi  kalın,  kim  ötər».
A lp ərə n b rin i seçdiim,
B oyunlarını  b ü k d ü rd ü m ,
Q ızıl-güm üşlərini  aldım ,
Ç ox əsgəri kim  keçər?
(Bir  döyüş  səhnəsini  təsvir  edərək  deyir:  d ü şm ən  igidlərini  ayırdım , 
bo y unlarını  əydirdim ,  təslim   olm ağa  m ə cb u r  etdim ,  xəzi- 
n ə b rin d ə k i  qızılı-güm üşü  aldım ,  q a rə t  etdim ,  əsgərin  çox- 
luğu ü zü n d ən   о y a n a keçə  bilm ədim ). 
о*»5  К  ü  m  ü ş:  axça,  çünki  axçanın  tərk ibin d ə g ü m ü ş vardır.
K ü m ü ş :   q a d ın a d ı.
‘g i   В  a  t  ı  ğ:  b a ta q ,  bataqlıq;  çay  və  o n a   bənzər  şeylərin  dərin  olan 
yerləri.
В  a  ç  ı  ğ:  m üqavilə;  əhd-peym an. 
birlə baçığ kıldı  =  о  m ənim lə əh d -pey m an  etdi».
'tJi  В a  r ı ğ:  «ts Jjj 
Jf ol  barığ  bardı  =   о  elə о gedən-getdi». 
t-Ji  В  a  r  ı  ğ/b  ı  r  ı  ğ:  qoxm uş  şey.  Bu  söz  q o şa  o la ra q   iş b n ir  və  «  j*-** 
t J i   sasığ-barığ» deyilir,  « ü fu n ətli-q o x m u ş»   dem əkdir.
В  a  s  ı  ğ:  gecə  basqını  üçün  seçilmiş  və  d ü şm ən in   qəfil  yaxalana- 
cağı  yer.  «J& 
^   Ji  0 1  anı  b asığ ın d a  tu ttı= o   onu  bas-
qın y erində yaxaladı».
P u s  u ğ:  pusu,  pusqu.
İ - 4   В  о  ş  u  ğ:  xanın  elçiyə  geri  qay tm ası  üçü n  izin  verm əsi.  Elçiyə  ve- 
rilən  bəxşiş  də  b e b   adlanır.  Bu,  ərəb  dilindəki  «  Sj®"  suf- 
rətə»  sözü  kim idir,  əvvəllər  q o n a q   ü çü n   h azırlanan  ye-
Divanü lüğat-it-türk
3 7 5
m əyə  b e b   deyilirdi,  so n ra  yeməyin  altına  qoyulan  süf'rə 
m ən ası  kəsb  etm işdir.  Q o h u m la rd an   biri  uzaq  yerdən  gəl- 
diyi  zam an   ş ü b n   düzəldilir,  b ü tü n   q o h u m la r  və  başqa 
a d a m la r  çağırılır,  yem əkdən  sonra  bəzi  hədiyyələr  təqdim  
o lu n a ra q   dağılışm ağa  icazə  verilir.  Bu  şəkildə  birlikdə  ye- 
yilən  у е т э у э  
i 
boşuğ  aşı»  deyilir,  «icazə  yeməyi» 
d em ək d ir.
jA ı  P  ı  ş  ı  ğ:  bişm iş.  «o-l 
pışığ  aş  =  bişmiş  yem ək».  Bişən  hər  nəs- 
nəyə  b e b   deyilir.  K ərpic  və  kirəm it  kim i  ş e y b rə   də  « 
pışığ kərpiç»  adı  verilir.
P  ı  ş  ı ğ: 
pışığ süçük  =  qaynadılm ış  şərab».
&  В а  к 
1
 ğ:  b a x m a ,  baxış. 
am n   bakığı  k ö r  =  o n u n   baxışım
gör».  B u  k ita b d a  m ənim   m əqsədim   b e b   m əsdərlərdən  ən 
iş b k   o lan ların ı  söyləm əkdir.
В  u  ş  u  ğ: 
buşuğ  buşdı 
cam  çox sıxıldı».
T  a  p u  ğ:  x id m ət,  qulluq.
fru  T a  p u  ğ:  sitayiş,  ibadət. ts j ^  tənqri  ta p u ğ ı= ta n rıy a   sitayiş».
T  u  t  u  ğ:  rəh in ,  girov.
T   u  t  u  ğ:  əfsun,  sehr.  «jW 
uSol an ın q   tutuğı  b a r  =  o n u n   sehri  var,
sehirli,  tilsim lidir».
£ £   T  ı  d  h  ı  ğ:  b ir şeyə m ane  olm a,  əngəl  yaratm a.
t J   T  a  r ı  ğ:  əkin.  Bu,  üm um i  bir addır.
£ >   T  a  r  ı  ğ:  b ü tü n   tü r k b rd ə   buğda,  yalnız  o ğ u zlard a  d arı.  Bu,  səhv- 
d ir,  o ğ u z la r  b u ğdaya «
aşl ı k»  d e y irb r.
£ İ
h
  T  u  r  u  ğ:  d a ğ la rd a  d u rm aq ,  sığınm aq  üçün  yer.
T   о  r  u  ğ:  at.  « ^ '  
jü
 
’л   bu  oğlanığ  bir  to ru ğ k a   aldım   = 
bu  k ö b n i  bir  a ta   satın  aldım ».  Ə ksərən  m əcazi  o laraq   də- 
vəyə  və sığıra d a  bu  ad  verilir.

'  ________ __________________________________________ Mahmud Kaşğari
£ j t   T  о  r  ı  ğ  a t :   d o ru   rəngli  at.
£J>  T  u  r ı  ğ:  « jjj 
£ j   T u rığ  a rt  tiz» -   K aşğar yaylasının  adı.
£**■  Ç  a  w ı  ğ:  qam çı  ucu.
S  a  p  ı  ğ:  çad ırın   ətəyi.
£3«  S  a  1
1
  ğ:  satm a,  satış.
ı  d  h  ı  ğ:  kaftan ın   k ö ksə  q ədər  olan  iki  ətəyindən  biri.  «
t s ı d h ı ğ   y ap ıp   o ltu rd u = k a fta n m ın   iki  yanını  toplayıb 
o tu rd u » .  Bu,  incəlikdən,  m ədənilikdən  irəli  gəlir.
S  ı  d h  ı  ğ:  diş  ətləri  a ra sın d a k ı  açıqlıq.  S irr  sax lam aq   üçün  öyüd
verilən 
şəxsə 
Ji  bu  sözni  sıdhığdın  sı-
zıtm a»  deyilir  ki,  «bu  sözü  dişlərinin  a ra sın d a n   sızdırm a»
m ənasındadır.
£ > -  S  a  r  ı  ğ:  sari,  sari  o lan   h ər  şey.  « £ j*  v**  sap  sarığ = sa p   sarı,  tü nd  
sarı».
£ j ^  S  a  r ı  ğ:  insandakı  səfraya,  ödə də « £ > - sarığ»  deyilir.
£ j ^   S  a  r  ı  ğ:  « lİ  
£j*- sarığ  suw  =  sarı  su».  Bu,  q a rın d a   yığılan  sarı 
sudur.  Sarı  rənglə  başqa  rənglərin  qarışığ ın a  «£
j
^ £ J ^   sa­
n g  -  suruğ»  deyilir.
£ j ^   S  о  r  u  ğ:  so rm a,  sorğu,  itik  ax tarm a. 
so ru ğ   kıldı  =  itən
şeyi  axtard ı;  yetikləşdi».
£^*  Ç а  1
1
  ğ:  bu d a   yu xarıdak ı  kim i  itik  ax tarm aq d ır.
£ ^   Ç  а  1  ı  ğ:  bəylərin  m üh ü m   bir  işi  o ld u q d a  gəlm ək  üçün  obalara, 
k ə n d b rə  göndərdiyi  xəbər.
К  a  p  u  ğ:  qapı.
£3*  К   a  1
1
  ğ:  hər şeyin  qatı  olanı.
£ Ş   К   a  d  h  ı  ğ:  iki,  qoşa  tikiş.
£ ^   К   u  d  h  u  ğ:  q u yu.  Bu  m əsəldə də  işbnm işdir:  «  уЪ* й   jW 
1 
jc
-
ja
 
<_pUSLı  k u d h u ğ d a  suw   bar.  ıt  burnı  təgm əs  =   quyuda  su
Divanü lüğat-it-türk
377
var,  ancaq  itiıı  b u rnu  vetişmir».  Bu  sö/.  öz  istəyino  çat- 
m ayan,  başqasının  yemoyinə  göz  tikon,  ancaq  onu  ə b   ke- 
çirə  bilməyən  adam   barədə deyilir.
£'•&  К   ı  d  h  ı  ğ:  qıyı,  sahil;  dəniz,  çay,  dorə  kimi  y e rb rin   yanı,  sahili.
K ənarı  da  b eb d ir.  « < y ^   d J 1  arık   kıdhığı  =  çay  sahili», 
<M  yar  kıdhığı 
= y arğanın,  u çu ru m u n   kənarı».
К   u  r  u  ğ:  <«-j'  £ ja k u ru ğ   əw  =  içində  heç  kim  olm ayan  ev».  Evdə 
əşya  yoxdursa,  уепэ  b e b  deyilir.
£l£  К   u  r  u  ğ:  « Ьь1( 
k u ru ğ   u lm a= b o ş  səhəng».  İçi  boşaldılan  q ab a
d a   «£[
a
 kuruğ»  deyilir.
£[p  К   u  r u  ğ:  q u ru ,  yaş;  nəm   olm ay an .  Əvvəlki  mona  bu n a  uyğundur. 
£j*  К   о  r  ı  ğ:  b əy b rin   və  ya  b aşq aların ın   qoruğu.  Q o ru n an   vo  gözət- 
lənən  hər уегэ  «£ jS k orığ» deyilir.
&&  К   a  s 
1
 ğ:  ağızm  içi,  sağ və sol  yanları.
£ “4  К   ı  s  ı  ğ:  qısm a;  həbs.  «J-& 
^   Ji  ol  bog  kısığında  k ald ı^ o ,
bəyin  hobsindo,  bir  iş  üçün  boyin  səroncanunda  qaldı».
К   u  s ı  ğ: 
anı  kusığ  tu ttı  =  onu  qusına  tutdu».
К  о  ş  u  ğ:  şeir,  qosidə.  Bu  beytdə do  işbnm işdir:
LSJjjä (jjä (ji j —j 
jliä  
------ 3
,ı~ U^3_VU‘
^
«Tərkən  k atu n   k u tın q a 
Togür  mondin  koşuğ.
Ayğıl:  sizinq  tapuğçı 
Ö tn ü r yenqi  tapuğ».
Ü lyahəzrət  tərkən  x atuna

3 7 8
Mahmud Kaşğari
Ç atd ır m əndən  şeir,
D e ki:  sizin xidm ətçi 
Y eni əm rə m üntəzir.
К  а  к 
1
  ğ:  istəm ədən,  acığına,  rəğm ən,  hirslənərək.  «  л  iJiia 
l
S J
o
-
j
'  mən  anınq  k ak ığ ın d a  b u   ış  k ıld ım = b u   işi  onun  acı- 
ğına gördüm ».
K a m u ğ :   q am u,  ham ı, 
J
j
2 
k am u ğ   kişi  tüz  ərməs  =
hər kəs  b ir olmaz».
К  a  n ı ğ:  sevinc.  Bu şeirdə də işb n m işd ir:
0 ----- jİİ
i  t^Jui  L-uıäl 
£-2 uS.  u jS jİ
«Tutçı y ağ ar bulıtı,
A ltu n  ta m ar arığ,
A k sa anınq  akını 
K an d ı m əninq  kanığ».
D aim  yağar b ulu d u,
X alis  altın d am lay ar,
A xsa onun  axını,
М эп sevinclə içərəm.
(Тэгкэп  x a tu n a   həsr  edilmiş  şeirin  b aşq a  b ir  b əndidir,  şair  deyir  ki, 
o n u n   ehsan  b u lu d la n n d a n   xalis  qızıl  y ağar,  əgər  onu n   axı- 
nı  bizə  tə rə f  axsa,  o n u   özüm   ü çü n   b ö y ü k   inayət  sayar  və 
sevincb,  q an a-q a n a  içərəm).
1
  k:  bu d aq ,  h ər şeyin  qolu,  budağı.
В  u  1
1
  k:  kiçik  səhəng,  sürahi.  K aşğ arca.
Divanü lüğat-it-türk
379
djk  В  u  1
1
  k:  atın   ayaq  dərisi  soyularaq  düzəldilən  tu lu q .  İçində  qım ız 
və qım ıza  bənzər ş e y b r saxlanır. 
е й   В  u  t  а  к 271:  b u d aq   (bir  ləhcədə).  &  t  hərfi  həm   fəthəli,  həm   də 
kəsrəli  ola  b ib r.  Bu  beytdə də  işlənm işdir:
(JpLäjluıl  c_u(
«K im   ayıp,  iştü r kulak,
Ay əwi  a rtu ç  budak».
K im   deyib,  kim   eşidib
Ay evinin ard ıc  budağı  olduğunu?
(B u rad a  cariyəni  tərifləyərək  o n u n   üzünü  aya,  ayın  evi  olan  haləyə, 
b o y u n u   isə ardıc,  yəni  sən ubər b u d ağ ın a  bənzədir). 
ей*  В ı ç u k:  kəsik  şey,  kəsilmiş,  p arçalan m ış  h ər nəsnənin yarısı.  « 
bıçuk y arm a k   =  p u lu n  yarısı».
(jjj  В ı d h ı  k:  bığ.
S i i  
В а г  а  к:  çox  tü klü  it.  T ü r k b r in  in am ın a  görə,  kərkəs  quşu  qo-
c ald iq d a  iki  y u m u rta  q o y u r,  b u n ların   ü stü n d ə  yatir,  yu- 
m u rta la rm   b irindən b a ra q   çıxır.  Bu,  itb rin   эп  sürətli  qa-
çan ı  və  эп  yaxşı  ov itidir.  D igər  y u m u rta d a n   da  bir  bala
çıxır.  Bu,  q u şun  axırıncı  balası  olur.
^   bəg  yorıkı  nətək
= b əy in   rəftarı,  xasiyyəti  necədir».
-’7|  Ç inlibr  bu  sö/.ü,  b u n d a n   ovvəlki  üç sözü  və  bundan  sonrakı  bir sözü  p hərfı  ilo 
oxumuşdar (D LT-Çin,  I  cild,  s.395-396).
-7-  Bəsim  Atalayın  qeydinə  görə,  bu  söz  yazma  ııüsxadə  « J л   borık»,  basıııa  nüsxədə 
« J j j y o r ı k »   şəklindədir.  Doğru  variantı  sonuncudur  (DLT,  I,  s.378).  Salih  Mütəllibov 
bu  qeydi zikr etmədən  onun  məzmununu  təkrarlamış,  ancaq  maddoni  «borık»  şəklində 
vermişdir (TSD,  I  tom,  bet  359).  Hiiseyn  Diizgün  «borık» 
J  J  s.235),  Seçkin  Ərdi  ilo 
Sərap  T uğba  Yurtsevər  (DLT-2005,  s.703)  və  çinlilor  (DLT-Çin,  I  cild,  s.396)  «yorık» 
şəklində oxumuşlar.

3 8 0
Mahmud Kaşğari
i j j i  В 
1
  г  u  к:  ad am ları  dərəcəsinə  g ö rə  xanın  h ü z u ru n a   alan.  yer 
göstərən  adam ın  adı;  hacib,  təşrifatçı,  sercm onm eyster, 
qofm eyster.  Bu  sözün  əsli  «buy ru k » d an   gəlir,  əm r  m əna- 
sındadır.  Ç ünki  x an m  y anm a gələnlərə əm ri  о  verir.
<-*'  J j j   В  о  z  u  к  э  w:  x arab a  ev.  Y ıxılan,  qırılan,  sınan  h ər  şey  üçün 
belə deyilir.
В  a ş  а  к:  ox və ya  nizənin  u cu n a keçirilm iş dəm ir,  ucluq.
J f a   В  a  ş  а  к:  ayaq q a b ı.  Çigilcə.  O ğuzlar  və  q ıp çaq lar  bu  sözə  m  əlavə 
edərək  « J a İu   başm ak »  d ey irb r.  Bu  üsul  ərəb  dilində  də 
vardır.  M əsələn, 
d ey irb r,  əsli  c i j ' ü   -dir,
sözdən  yaranm ışdır.  Və  yaxud 
*3  d e y irb r   ki,  əsli
dir, 
kəlm əsindən yaranm ışdır.
J  
В u  ş а  к  э r:  problem li  ad am .  O ğuzların və digərlərinin  dilində.
^   J A 1  P  ı  ş  ı  к  э  t:  bişmiş  ət.  Y ağm a  dilində 
pışığ»  əvəzinə  b e b  
d ey irb r.
S i   В  а  1 
1
  к:  balıq.  Bu  m əsəldə  də  işlənmişdir: 
ıs j j s   '■&■»  $ i  balık
suw da,  közi  taştın  =  balıq  su d a  olsa  da,  gözü  dışarıdadır, 
yəni  q u ru d ad ır» .  Bu  söz  bir  şeyi  bilib,  özün ü   bilməzliyə 
v u ran   a d a m   h aq q ın d a  deyilir.
t$ i  В  a  1 
1
  к:  palçıq.  O ğuzların  b əzib rin d ə  və  arğu  dilində.  A rğuların 
bir qism i  isə  üç  sükun  ib   bu  sözə  «JjJW balk»  d e y irb r.  Türk 
dilində  an caq   iki  sü k u n   yan -y an a  ola  b ib r.  A rğ u ların   di- 
lində dolaşıqlıq  vardır.
B a l ı   к:  islam iyyətdən  əvvəl,  cahiliyyo  d ö v rü n d ə  tü rk   dilində  şə- 
hər,  q ala,  sığınacaq  dem əkdir.  U yğurca  d a  belədir.  Uy- 
ğu rların   ən  böyük  şəhərlərindən  birinə  «deyilir.  Bu  onların  эп  iri  şəhəridir,  m ənası  «beş  şəhər»  de-
Divanü lüğat-it-türk
38!
m əkdir.  D igər  bir  şohərbrino  isə  «ls
^  Y enqi  balık»  de­
y ir b r   ki.  m ənası  «yeni  şəhər»  dem əkdir.
^   J lj  В  u  1 а  к  a t :   boyu  qısa.  beli  geniş  at.
so n ra  ulu  T an rı  o n la n   xilas  etdi  və  a d la n   «Jbb  t£Ji  э!кэ 
b u lak»  oldu.  Bu  kəlm ə 
»  və  «b ib r.
P a  m  u  k 273:  pam bıq.  O ğuzca.
ıj"   T  о  p ı  k:  çovk an la v u ru lan   to p ,  topaç.
T   о  p  ı  k:  ««-Sjfc-ii-  (J
jj
  to p ık   sü n q ü k   =  to p u q   süm üyündən  b işiribn 
yem ək:  xaş».
J
jj
  T   u  t  u  k:  ax ta,  axtalanm ış.
J İ
h
  T  u  r  u  k:  hər şeyin  artığı.
S J   А  r  u  к  T  u  r u  k:  K aşğ arla  F ərqanə  arasın d a  b ir  təpo,  sıldırım 
bir yer.
Jjii  T   u  z  а  к:  ov  üçün  istifadə  o lu n a n   tob,  tuzak,  duzəx.  Bu  bənddə də 
işbnm işdir:
Jjl j(  «_SüLa ^   —£)
(3>
J tjf  
H
(jl Ji jA»! 
— Ы 
« İg b d i  m əninq  ad h ak ,
K ö rm əd h ip   oğrı  tuzak,
İg b d im   an d ın   uzak,
27'  Salih  Mülollibov  bu  sözü  bizə  məlum  olan  «paxta»  sözü  i b   yanaşı.  (moşhur 
«Paxlakor»,  yəni  «pambıqçı»  l'ıılbol  klubuıuı  xalırlaym),  lmm  do  «maıııık»  sö/ü  ib 
qarşılamışdır  (TSD.  I  torn,  bet  360).  Bcb  çıxır  ki.  «pamıık»uıı  əski  «baınuk»  variantı 
da  olmuş,  b>ın  ovozbnm.ısi  noticosiııdə  «pamuk»  sözü  çağdaş  özbokcədo  «mamık» 
şnklindo q orunm uşdur.  Bu  çox  m aıaqlı  fakldır.  I’ambıq  sözüniın  digər  bir  sinonimi  isə 
«kopnz»dir.

382
Mahmud Kaşğari
Əmləgil  əm di  tuzak».
A yağım   duzəxə,  tələyə düşdü,
Ç ün k i  gizli  tələni  görm ədim .
B u nd an uzun  zam an   xəstə oldum ,
Sevgilim,  indi  т э п э  əlac et.
T  u z  a  k:  ad am ın   sevgilisi,  sevgi  y ön ü n d ən   söylədiyi  söz.  Bu  kəlmə 
j
  ilə 
j  tuzakı» şəklində də söylənir.
T   a  ş  a  k:  xaya.  O n a  yaxın  o ldu ğu   ü çü n   kişilik  alətinə  də  bu  ad 
verilir. 
сЗ"  T  u t u  k:  kişi  adı.
J
jj
  T  a n u  k:  şahid.
dü* Ç  a p а к 274:  tü rk   göllərində o lan   x ırda  b ir balıq.
Ç   a p  a  k:  « 
J   çap ak  эг  = soysuz,  südsüz,  haram zad a» .
Ç ı  b ı  k:  yaş o lan   b u d aq ,  çu b u q.
J ^ - Ç o ç u k  :  d o n u z çoşqası,  hər şeyin  kiçiyi.
t j l »  Ç  a  r  u  k:  çarıq.  Bu  məsəldə  də  işlənm işdir:  «<
j j
' 
‘  c3İ»
yad h ağ   atı  çaruk,  küçi  azuk  =  piyadanm   atı  çarıq,  gücü  -  
azıqdır».  Bu  söz  ta q ətd ə n   düşm əm ək,  ayağını  aşındırm a- 
m aq  üçün   hazırlıqlı  olm ası  gərokən  ad am a  beyilir.
J j ^ Ç   a  r  u  k:  tü rk b r d ə n   bir  o ym aq  o lu b   B arçukda  yaşayırlar.  B arçuk 
Ə frasiyabın  şəhəridir.  О   b u ra d a   Buxtun  N əssərin275  oğlu 
Bətzəni  həbs  etm işdi.
274  Bu  sözLi  Bəsim  Atalay  əvvolcə  «çapak»  şoklində  yazmış  (DLT,  I,  s.  381),  sonra  in- 
dcks  cildində  «çabak»  deyə  düzoltnıişdir.  Salih  Mütollibov  iso  «çabak»  şəklindo  ver- 
mişdir  (TSD,  I  tom,  bet  361).  Biz  həmin  sözü  bu  gün  do  dilimizdo  yaşayan  «çapaq», 
yəni  «çapak»  kimi  oxumağa  tərəfdarıq.  Zatən  Hüseyn  Düzgün 
J  J  s.236)  və  Seçkin 
Ərdi  ilə Sərap Tuğba  Yurtsevor də (DLT-2005,  s.221)  onu  «çapak»  kimi  verirlər.
275  Bu,  ehtimal  ki,  Babil  kralı  N avuxodonosor  (е.э.604-652),  Bətzən  isə  «Şahnamə»dən 
bizə  tanış  olan  Bijəndir.  Sonralar  bütün  bunlar  Firdovsi  torəfındon  özəlloşdirilrniş  və 
farslaşdırılmışdır.  Deməli.  Əfrasiyab eramızdan  ovvol  7-ci  əsrdə yaşamışdtr. «Divan»da 
Əfrasiyabla  bağlı  verilən  bilgilərin  böyük  tarixi əhomiyyəti  vardır.
Divanü lüğat-it-türk
383
(3^  Ç  о  1 а к:  çolaq.
Ç u 1