Ər psixologiya elminin sürə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- VI FƏSİL Psixoloji profilaktika 1.6.1. Müasir psixoprofilaktikanın mə qs ə di v ə
|
mücə rr ə d 215 münasibə tl ə r v ə simvollar üzə rind ə ə m ə liyyatlar aparmaq qabiliyy ə ti kimi s ə ciyy ə l ə ndirirdil ə r. Bel ə ki, P.Torndayk qeyd edirdi ki, intellekt mücə rr ə d t ə f əkkürdən asılıdır və problemin h ə llind ə mücə rr ə d ə lam ə tl ə r ə istinad etm ə k bacarığında təzahür edir. Lakin intellektin yalnız mücə rr ə dl əşdirmə qabiliyy ə ti kimi başa düşülmə si, intellektual qabiliyy ə tl ə rin dair ə sini m əhdudlaşdırdığına görə , psixoloqlar t ə r ə find ə n birm ənalı qarşılanmadı. ―İntellekt‖ anlayışının elmi tə hlilini ver ən bir sıra psixoloqların (B.Ştren, L.Terstoun, E.Klapared, P.Pinter, J.Piaje v ə b.) fikrinc ə, bu anlayış yeni şə rait ə uyğunlaşma qabiliyyəti kimi başa düşülməlidir. V.Şterin yazırdı ki, intellekt t ə f əkkür ə m əliyyatlarından intellektual mə qs ə d ə çatmaq üçün düzgün istifad ə üsullarıdır. XX ə srin 70-ci ill ə rind ə intellekt ə baxışda yeni tendensiy alar meydana g əldi. Onların müə llifl ə rind ə n biri olan Q.Qardner intellekti kompyuter proqramı şə klind ə t ə s əvvür edir və yazırdı ki, ümumiyyə tl ə , intellekti genetik c ə h ə td ən proqramlaşmış, daxili və xarici informasiyaya uyğunlaşmış, neyron mexanizmi v ə ya kompyu ter sistemi şə kilind ə qurulmuş sistem kimi başa düşmək olar. Bu dövrdə intellekt psixologiyası üzrə araşdırmalar aparan t ədqiqatçılar insan fikirlə ri il ə m ə s ə l ə h ə ll ed ə n kompyuter ə m əliyyatlarının gedişi arasında anologiya axtarmağa çalışırdılar. 1959-cu ild ə n Rilferd intellektin strukturunu t əşkil edə n 120 faktorun adını qeyd etmiş, onun kubik modelini yaratmışdı. 1967 -ci ild ə Kettel qeyd etmişdir ki, bizim hər birimiz doğulduğumuz andan etibarə n potensial intellekt ə malikik, ki, bu da bizim t ə f ə kk ür, mücə rr ə dl əşdirmə, mühakimə qabiliyy ə tl ə rimizin əsasında durur. Tə xmin ən 20 yaşda intellekt özünün daha yüksək çiçə kl ə nm ə h ə ddin ə çatır. İntellekt mücə rr ə d bir fenomen deyil, o, f ə rdin, subyektin konkret intellektual f ə aliyy ə tinin t əzahürüdür. Bə zi psixoloji konsepsiyalar intellekti ə qli ə m ə liyyatlar sistemi, h ə ll stili v ə problemin h əlli strategiyası il ə eynil əşdirir, fə rdin situasiyaya daha s ə m ə r əli yanaşması hesab edirlə r. 216 İnsanın hansı xüsusiyyə tl ə rinin onun intellektini ə ks etdirm əsi bu günə d ə k müb ahis ə lidir. B ə zi aliml ər intellekti abstrakt (mücə rr ə d) t ə f əkkür kimi qə l ə m ə verir, onu insanın mə qs ə d əuyğun fə aliyy ət forması adlandırırlar. ABŞ, İngiltə r ə , v ə bir çox qərb ölkə l ə rind ə intellektin ölçülmə si t əcrübəsi geniş yayılmışdır. İntellekt idrakın mürə kk ə b inteqral m ə rh ə l ə si olub, ə qli f ə aliyy ə tin bir çox cə h ə tl ərini özündə ə ks etdirir. Tarixd ə özlə rin ə ə b ə di heyk əl qoymuş bir çox məşhur adamlar - t əkamül nə z ə riyy əsinin banisi Ç.Darvin, rus yazıçısı F.M.Dostoyevski, yazıçı və h ə kim N.N ə rimanov, fizik A.Eynşteyn, fizioloqlar L.Paster, İ.Pavlov, İ.Seçenov, kimyaçılar D.Mendeleyev, Y.Mə mm ə d ə liyev, h ə rbi xadiml ər H.Aslanov, Suvorov, dövlə t xadiml əri Atatürk, H.Əliyev, Şarl de-Qoll v ə onlarla başqaları dərin intellekt sahibi olmuşlar. Avropa psixoloqlarından V.Ştern, J.Piaje və başqaları intellekti fə rdin h əyat şə raitin ə biopsixi adaptasiyası kimi sə ciyy ə l ə ndirirdil ə r. Geştalt psixologiyanın nümayə nd ə l ə ri M.Vertheymer v ə V.Köler intellektin m əhsuldar yaradıcılıq komponentlərini öyrə n ə r ə k elm ə ―insayt― an layışını gətirmişlə r. XX əsrin başlanğıcında fransız psixoloqları A.Bine və T.Simon ə qli qabiliyy ə tl ə rin s ə viyy əsini müə y ə n etm ək üçün xüsusi testlə r t əklif etmişdilər. Onların tədqiqatları ilə intellekt ə praqmatik baxış tə rzi formalaşmış və hal- hazırda da bu davam etm ə kd ədir. Bu nöqteyi -n ə z ə r ə görə intellekt müvafiq mə s ə l ə l ə ri orijinal yolla h ə ll etm ə kd ə n, sosial-m ə d ə ni h ə yat şə raitin ə s ə m ə r əli şə kild ə qoşulmaqdan və müvə ff ə qiyy ə tl ə uyğunlaşmaqdan ibar ə tdir. Onlar bel ə hesab edirdil ər ki, bunun üçün intell ektin m ə d ə ni t ə sirl ə rd ən asılı olmayan anadang ə lm ə baza strukturları olmalıdır.İntellektin diaqnostikasının tə kmill əşdiril m ə si m ə qs ə dil ə onlar onun strukturunun müxtə lif t ədqiqat üsullarını, ilk növbə d ə faktor t ə hlilini ir əli sürmüşlər. Müxtə lif müə llifl ər intellektin baza faktorlarının 1 -2-d ə n 120-d ək olmaqla çoxsaylı k ə miyy ət göstə ricil ərini qeyd etmişlə r. XX ə srd ə elmi-texniki t ə r ə qqinin n ə tic ə si olaraq kibernetika, informasiya n ə z ə riyy əsi, hesablayıcı texnika və kompyu ter texnikasının yaranması 217 z ə minind ə müxtə lif proqramlarla idar ə olunan süni intellekt yaratmaq f ə rziyy əsi reallığa çevrilmişdir. Subyektin intellektual f ə aliyy əti onun şüuru və onun t ə rkibin ə daxil olan idrak prosesl ərinin, ilk növbə d ə t ə f əkkürün fə aliyy ə til ə bağlıdır. Burada t ə f əkkür ə m əliyyatları, onun mə zmunlu ə m ə liyyat komponentl əri başlıca yer tutur. T ə f əkkür psixi fə aliyy ə td ə özü tənzim olunan forma kimi çıxış edir, bu və ya dig ə r intellektual m ə s ə l ə l ə rin h ə llind ə n əinki planlaşdırma və icra funksiyalarını yerinə yetirir, h ə m d ə özünə n ə zar ət, yanlış gedişlə rin korreksiyasını da icra edir. İntellektual mə s ə l ə ni h ə ll ed ə n subyekt h ə r bir ə m əliyyatı ayrılıqda deyil, verilmiş mə ntiqi ə m ə liyyatlar sistemind ə yerin ə yetirir, h əll zamanı atdığı hər bir addıma nə zar ət edir. Bütün bunları s istemli bir ə m ə liyyat kompleksi kimi qiym ə tl ə ndir ə r ə k intellektual f ə aliyy ə ti daim t ə nziml ə n ə n f ə aliyy ə t kimi xarakteriz ə etm ə k olar. İntellektual fə aliyy ətin qeyd olunan strukturu onun bütün növlə rinin - h ə m ə m ə li- ə yani m ə s ə l ə l ə rin (m ə s ə l ə n, konstruktiv f ə aliyy ə t), h ə m d ə nitq planında həyata keçirilə n n ə z ə ri m ə s ə l ə l ə rin h ə llind ə t əzahür edir. Bütün hallarda intellektual fə aliyy ətin bütün növləri özünün inkişafının ilkin fazalarında bir sıra mə rh ə l ə l ə rd ən keçir ki, bunlar da ə qli f ə aliyy ə ti t ə dric ə n t ə kmill əşdirir. Əqli fə aliyy ətin formalaşması prosesi aşkar maddil əşmiş fə aliyy ət formalarından ixtisar edilmiş, yığcam formaya keçid - ə vv ə lc ə xarici nitqin kömə yi il ə sonra is ə ə qld ə icra yolu il ə gedir. İnkişaf etmiş intellektual f ə aliyy ə t s ə viyy ə sind ə bu cür ―ixtisar edilmiş― sürə tl ə c ə r ə yan ed ə n ə m ə liyyatlar t ə f əkkürün əsasını təşkil edir. İntellektin ölçülmə si v ə diaqnostikası üçün adə t ən sürə tli intellekt testl ə rind ə n-Ayzenk testind ə n, Veksler testind ə n, Ravenin mütə r ə qqi matrisl ə rind ə n (Raven testi), Kettelin intellekt v ə s. testl ə rind ə n istifad ə olunur. 218 V f ə sil ə aid suallar v ə tapşırıqlar: 1. “Psixodiaqnostika” anlayışı nə yi ifad ə edir? 2. Psixodiaqnostikanın qarşısında duran ə sas v ə zif ə l ə r n ə d ə n ibar ə tdir? 3. Psixoloji diaqnostikada istifad ə olunan ə sa s metodlar hansılardır? 4. Müasir psixoloji testlər hansılardır? 5. M ə kt ə b ə q ə d ər müə ssis ə l ə rd ə psixoloji diaqnostika işi necə qurulmalıdır? 6. Psixi inkişafda geridə qalma n ə dir v ə onun ə sas s ə b ə bl əri hansılardır? 7. Uşaqların mə k ə t ə b t ə limin ə hazırlığının diaqnostikası necə keçirilməlidir? Burada hansı metodikalardan istifadə etm ə k m ə qs ə d əuyğundur? 8. Kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rinin idrak prosesl ərinin diaqnostikasında hansı metodlardan istifad ə olunmalıdır? 9. Şə xsiyy ət, ünsiyyə t v ə qarşılıqlı münasibə tl ərin diaqnostikasında sınaqdan çıxarılmış metodikalar hansılardır? 10. İntellektin diaqnostikasında istifadə olunan metodikaların adlarını söylə yin. 219 VI FƏSİL Psixoloji profilaktika 1.6.1. Müasir psixoprofilaktikanın mə qs ə di v ə v ə zif ə l ə ri Psixoprofilaktika m ə sl ə h ə tverm ə m ə nt ə q ə l əri, ―inam telefonları‖ və dig ə r t ə sisatlar vasit ə sil ə psixi c ə h ə td ən sağlam, lakin ehtiyacı olan adamlara psixoloji yardımın göstə rilm ə sini ə hat ə ed ə n vahid psixoloji xidm ətin ayrılmaz t ə rkib hiss ə l ə rind ə n v ə ən mühüm istiqamə tl ə rind ə n biridir. O, t ə hsil müə ssis ə l ə rind ə t əhsil alanların, tə rbiy ə olunanların qarşılaşdığı maneə v ə çə tinlikl ər haqqında vaxtında xə b ərdarlıq edilmə si v ə onların qarşısının alınması mə qs ə dil ə pedaqoji işçilə r v ə valideynl ər üçün konkret tövsiyə l ə rin işlə nilib ha zırlanmasını nə z ə rd ə tutan f ə aliyy ə t sah ə sidir. Psixoprofilaktika psixokorreksiya metodlarına ə saslanmaqla ə halinin vaxtında məlumatlandırılmasını, “risk qrupu”na aid edil ən adamların müayinə si v ə onlarla psixoprofilaktik işlərin aparılmasını, müşahidə olunan qüsurların simptomlarının vaxtında aradan qaldırılmasını nə z ə rd ə tutur. Müasir psixoloji profilaktikanın ə sas v ə zif ə si adamlara istehsalat, t ə hsil, idman, ail ə , biznes v ə s. kimi sah ə l ə rd ə , habel ə böhranlı və ziyy ə tl ə rd ə , ekstremal şə raitl ə rd ə z ə ruri köməyin göstə rilm ə sind ə n ibar ə tdir. Ail ə daxili konfliktl ə rin h ə llind ə, xüsusilə ail ə l ə r ə psixoloji d ə st ə yin göstə rilm əsi baxımdan psixoloji profilaktika hə m d ə humanitar xidm ə t sah ə si kimi d ə n ə z ə rd ən keçirilə bil ə r. Psixoloji profilaktika uşağın inkişafında arzuolunmaz mümkün anomaliya v ə qüsurların irə lic ə d ən qarşısını almağa yönəlmiş qabaqlayıcı t ə dbirl ə r sistemidir. Bu istiqam ə tin psixoloji xidm ə t sistemind ə z ə rililiyi müə llim, t ə rbiy əçi və şagirdlə rd ə psixoloji bilikl ə r ə olan t ə l əbatların tə min edilm ə si z ə rur ə ti il ə bağlıdır. Praktik psixoloq psixoprofilaktik işlə r vasit ə sil ə müə llim v ə t ə rbiy əçilə rd ə , valideynl ə rd ə v ə ya onları ə v ə z ed ən şə xsl ə rd ə ümumi psixoloji mə d ə niyy ət formalaşdırır, uşaqlarla iş zamanı psixoloji 220 bilikl ə rd ə n istifad ə nin z ə rur iliyini, onların hə rt ə r əfli inkişafı üçün əlverişli t ə hsill ə ndirici, t ə rbiy ə edici v ə inkişafetdirici mühitin yaradılmasının ə h ə miyy ə tini əsaslandırır. Psixoprofilaktik iş müə llim, valideyn v ə t ə rbiy əçilə r t ə r ə find ə n yerin ə yetirdikl əri gündə lik sosial roll ardan asılı olaraq hə yata keçirilsə d ə , bu sah ə d ə ixtisaslı işin mə suliyy əti praktik psixoloqun üzə rin ə düşür. Psixoloq sinif rə hb ə rl ə ri v ə müə lliml ə r ə ayrı - ayrı şagirdlə rin v ə ya onların müxtəlif sosial qruplarının qarşılıqlı olaraq digə rl ə rin ə m ə nfi t ə sirini proqnozlaşdırmaq və x ə b ərdarlıq etmə kl ə davranışda və qarşılıqlı münasibə tl ə rd ə yarana bil ə c ək pozğunluqların vaxtında qarşısını almaqda yardım göstərmiş olur. Psixoprofilaktik istiqam ə td ə iş aparan psixoloq aşağıdakı konkret t ə dbirl ə ri h ə yata ke çirir: müə lliml ə r v ə şagirdlər arasında pedaqoji -psixoloji bilikl ə ri t əbliğ edir; psixologiya üzrə d ə rn ə k v ə ya maraq kursu t əşkil edir və ona r ə hb ə rlik edir; şagirdlərin şə xsiyy ə tin ə m ə nfi t ə sir ed ə n z ə r ə rli m ə nb ə l əri aşkara çıxarır, pedaqoji kollektiv üçün onların tə crid edilm ə si v ə ya neytrallaşdırılmasına yönəlmiş tövsiyə l ər hazırlayır; qayğıdan kənarda qalmış, qabiliyyətli olan baxımsız uşaqlar aşkara çıxarır, onların inkişafı mə qs ə dil ə müə lliml ər üçün fə rdi planlar t ə rtib edir; sinif r ə hb ə rl ə rin ə , t ə rbiy əçilə r ə m ə sl ə h ə tl ə rl ə psixoloji yardım göstərir, şagirdlər arasında alk oqolizm, narkonamiya, toksikonaniya v ə s. Kimi neqativ halların genişlə nm ə si t əhlükəsinin qarşısını almaq mə qs ə dil ə z əruri iş aparır, pedaqoji şura üçün tə klifl ər hazırlayır; pe daqoji kollektiv üzvlə rinin psixoloji c ə h ə td ən yüklə nm ə sinin qarşısını almaq mə qs ə dil ə m ə kt ə b r ə hb ə rliyin ə x ə b ərdarlıqlar 221 edir, bu sah ə d ə müstəqil iş aparır; şagirdlə rl ə qarşı müxtəlif zorakılıq hallarının qarşısının alınmasına, onların tə lim-t ə rbiy ə si, h əyat şə raiti il ə bağlı m əlumatlar toplayır və profilaktik t ə dbirl ə r h əyata keçirilir; t əhsil müə ssis ə sind ə , pedaqoji v ə şagird kollektivində əlverişli, sağlam mə n ə vi- psixoloji iqlimin yaradılması sahə sind ə iş aparır; müə lliml ə r v ə t ə rbiy əçilə rl ə birlikd ə uşaqlar və şagirdlə rin t ə hsil müə ssis ə sin ə adaptasiyası üzrə elmi c ə h ə td ə n əsaslandırılmış proqramlar işləyib hazırlayır və onların həyata keçirilmə sind ə iştirak edir; sinif r ə hb ə rl ə ri v ə müə lliml ə r ə şagirdlə rl ə f ərdi iş proqramlarının t ə rtib edilm ə si m ə s ə l ə l ə rind ə m ə sl ə h ə tl ə r verir; Praktik psixoloqun f ə aliyy ə tind ə onun iş apardığı ə sas kontingent şagirdlə rdir. Psixoproflaktika çox vaxt psixoterapiya ilə v ə hd ə td ə götürülür. Çünki psixopraflaktik v ə zif ə l ə rin h əyata keçirilmə sind ə ad ə t ə n psixoterapevtik metod v ə texnikalardan istifad ə olunur. Hal- hazırda belə metod v ə texnikaların sayı yüzlə rl ə dir. Psixoterapevtik t ə sirin s ə m ə r ə liliyi t ə sir metodu v ə texnikasının optimal seçilmə sind ən asılıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, psixoterapiya tibb elminin t ə tbiqi sah ə l ə rind ən biri olduğuna görə , m ə kt əb psixoloqları peşə kar f ə aliyy ə tl ə rind ə bu t əsir metodlarından istifadə etmirl ə r. Bunun ə sas s ə b ə bi ondan ibar ə tdir ki, m ə kt əb psixoloqlarının bu sahə üzrə müvafiq hazırlığı yoxdur v ə onlar s ə m ə r ə li psixoterapevtik t ə sir vasit ə l əri haqqında mükə mm ə l hazırlığa malik deyillə r. Psixoprofilaktika t ə lim, t ə rbiy ə v ə inkişafda lə ngim ə , gerid ə qalma hallarının, xarakterdə xoşagə lm ə z ə lam ə tl ə rin, axmaq ad ə tl ə rin v ə meyll ə rin t əzahürlərini vaxtında qarşısının alınmasına yö n əlmiş fə aliyy ət metodlarının sistemidir. Psixoloji profilaktikanın ə sas m Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|