Əlyazması hüququnda m a h m u d L u t ü r k a y r ə Ş a d ə T

1.2 Uzunmüddətli borcların uçotu 

 

Uzunmüddətli 

borcların 

yerləşdirilməsinin 

və 

onlara 

faizlərin 

hesablanılmasının  qeydiyyata  alınması  üçün  müəssisələrdə  qaydaya  görə 

uzunmüddətli  borcların  sosial  jurnalı  və  yaxud  istiqraz  jurnalı  tərtib  olunur. 

Uzunmüddətli  borcların  beynəlxalq  mühasibat  uçotunda  əks  etdirilməsi  cari 

dəyərlə həyata keçirilir. 

12 

 

Sadə hallarda faizin elan olunan stavkası bazar qiymətinə bərabər tutulur. Belə 

hallarda borcların onların emitentində (borclu) və borcu alanda (investor və yaxud 

kreditor) jurnallarında əks etdirilməsi aşağıdakı qaydada aparılır. 

Tutalım ki, borclu  müəssisə  investor  müəssisədə 2010-ci  il  yanvar ayının 1-də 

buraxılan  bütün  istiqrazların  satmışdır.  Borcun  məbləği  300000  manat  təşkil  edir. 

Elan  olunan  faiz  stavkası  10  %  təşkil  etmiş  və  bazar  dəyərinə  bərabərdir.  Borcun 

ödənmə  müddəti  2015-cı  ilin  dekabr  ayının  31-nə  nəzərdə  tutulub.  Faizlərin 

ödənməsinin dövriliyi bir il (hər ilin dekabr ayı) ayının 31-i təşkil etmişdir. 

Qeyd etdiyimiz kimi borcun cari dəyəri əsas borcun və ona görə faizin dəyərinə 

bərabərdir. Belə olduğu şəraitdə faiz stavkası onun nominal dəyərinə bərabər olur: 

30000 x (PVI, 10 %, 7) + 30000 x (PVI, 10 %, 7) = 30000 x 0,513158 + 30000 

+ 4,868419 = 300000 manat 

Göstərilən  borc  üzrə  istiqrazların  alqı-satqısı  zamanı  2010-cü  il  yanvar  ayının 

1-də  borclu  müəssisə  və  müəssisə  -  investor  aşağıdakı  jurnal  yazılışları  həyata 

keçirmişlər: 

Borclu – müəssisə 

 

 

Müəssisə – investor 

Pul vəsaitləri 

 

 

 

300000 

İstiqrazlara investisiyalar  

300000 

İstiqrazlar üzrə öhdəliklər 

   

30000 

Pul vəsaitləri 

 

 

 

30000 

 

2010-cü  illər  ərzində  faizlərin  hər  il  ödənilməsi  jurnallarda  aşağıdakı  qaydada 

həyata keçirilir. 

Borclu – müəssisə 

 

 

 

Müəssisə - investor 

Faizlərin ödənilməsinə 

Pul vəsaitləri  

 

 

 

 

30000 

Çəkilən xərclər 

 

           

 

30000 

Pul vəsaitləri 

 

           

 

30000 

Faizlərdən əldə olunan gəlirlər   

 

30000 

Əsas borcu ödənməsi belə qeydə alınır: 

13 

 

 

Borclu – müəssisə 

 

 

 

Müəssisə - investor 

İstiqrazlar üzrə öhdəliklər 

  30000 

Pul vəsaitləri 

 

 

300000 

Pul vəsaitləri 

 

 

  300000 

İstiqrazlara investisiyalar 300000 

İstiqrazlar ödənildikdən sonra onların hüquqi fəaliyyəti dayandırılır. 

Müəssisə  tərəfindən  fond  bazarında  yerləşdirilən  uzunmüddətli  borclar  üzrə 

faizlərin  elan  olunan  və  bazar  stavkaların  yuxarıda  araşdırdığımız  bərabərliyi 

xüsusi hal olsa da nadir hal deyildir. Əksər hallarda isə uzunmüddətli borclar üzrə 

faizlərin elan olunan və bazar stavkaları arasında xeyli fərqlərə təsadüf olunur. 

Əgər elan olunan stavka bazar stavkasında yüksəkdirsə, onda istiqraz mükafatla 

satılır.  Əvvəlki  misaldan  istifadə  edək  lakin  bu  dəfə  faizin  bazar  stavkası  elan 

olunan  stavkadan  10  %  aşağıdır.  Borc  yerləşdirildikdə  isə  həmin  göstərici  8  % 

olmuşdur: 

30000 x (PVI, 10 %, 7) + 30000 x (PVI, 10 %, 8, 7) = 30000 x 0,58349 + 

30000 x 5,20637 + 4,868419 = 331288 manat 

Qeyd  etmək  istəyirik  ki,  borcların  bazar  qiymətləri  müəyyənləşdirilən  zaman 

ona faizlər elan olunan stavkalar üzrə hesablanılır. Borcun qüvvədə olduğu müddət 

ərzində  faizlərin  ödənilməsinə  çəkilən  xərclərin  ümumi  məbləği  müəyyən 

hesablamaların  köməyilə  tapılır.  Borcların  bazar  qiyməti  nominal  dəyərdən  çox 

olduqda  faizlərin  ödənilməsinə  çəkilən  ümumi  xərclər  mükafatın  kəmiyyətinə 

çəkilən  faizlərin  nominal  məbləğindən  aşağı  olur.  Başqa  sözlə,  borclu  təşkilatın 

faizlərin ödənilməsinə çəkdiyi xərclər ödənilən faizlərin məbləğindən aşağıdır. 

Borcların nominal dəyəri 

 

 

 

 

 

 

300000 

Faizlərin ümumi məbləği   

 

 

 

 

 

210000 

Borc üzrə mövcud vəsaitlərin ödənilən məbləği 

 

 

510000 

Borcun bazar qiyməti  

 

 

 

 

 

 

3312238 

Borcun qüvvədə olduğu müddətdə 

faizlərin ödənilməsinə çəkilən ümumi xərclər   

 

 

178762 

 

14 

 

Borclar  mükafatlı  qaydada  yerləşdirildikdə  borclu  və  kreditor  təşkilatlarda 

jurnal qeydləri aşağıdakı şəkildə təsvir etmək mümkündür: 

Borclu – müəssisə 

 

 

Müəssisə - investor 

Pul vəsaitləri 

 

 

  331238 

İstiqrazlara investisiyalar 331238 

İstiqrazlar üzrə öhdəliklər   

  300000 

İstiqraz mükafatı   

     

   31238 

Pul vəsaitləri 

 

 

331238 

31238  min  manat  məbləğində  mükafat  xüsusi,  əlavə  qiymətləndirmə  hesabına 

köçürülür.  Onun  kəmiyyəti  həcmində  borclar  üzrə  ümumi  məbləğ  artırılır. 

Beləliklə, borclu müəssisə özünün mühasibat yazılışlarında borcların həm  nominal 

dəyərini, həm də onun satışı ilə əlaqədar mükafatın məbləğini qeydə alır. 

 

1.3 Qısamüddətli öhdəliklərin mahiyyəti və uçotu 

 

Qısamüddətli  öhdəliklər  dedikdə,  onların  ləğv  edilməsi  üçün  istifadə  olunan 

resurslar  (cari  aktivlər)  başa  düşülür.  Cari  öhdəliklərin  daha  xarakterik  növlərinə 

kreditor  borcları,  qısamüddətli  veksellər  ödəniləsi  dividendlər,  avanslar  və  geri 

qaytarılan depizitlər, qabaqcadan  ödənilən  qazanılmamış  gəlirlər,  vergi ödənişləri, 

şərti ödənişlər, tələb olunanadək kreditor borcları və s. aiddir. 

Cari  öhdəliklərin  ödənilməsi  elə  resurslardan  istifadəni  tələb  edir  ki,  belə 

öhdəliklər  olmadıqda,  həmin  resurslardan  müəssisənin  gündəlik  ehtiyacları  üçün 

istifadə  oluna  bilsin.  Cari  öhdəliklər  daha  bir  fərqləndirici  xüsusiyyətləri  ondadır 

ki, onlar pul vəsaiti formasında tədavül olunur və yaxud müəssisənin fəaliyyətində 

bir  mərhələ  ərzində  istifadə  olunur.  Müəssisənin  fəaliyyətinə  normal  mərhələsi 

dedikdə,  orta  aralıq  vaxt  başa  düşülür.  Pul  vəsaitlərinin  malların  və  xidmətlərin 

əldə olunmasına sərf edilən andan  həmin  xidmət və  malların pula çevrilən anadək 

olan  dövr  orta  aralıq  dövr  kimi  xarakterizə  olunur.  Qeyd  etdiyimiz  mərhələ 

aşağıdakı fazaları özündə birləşdirir: 

a)  pul vəsaitlərinin mal-material ehtiyatlarının satın alınmasına sərfi; 

b)  mal-material ehtiyatlarının hazır məhsul əldə etmək üçün yenidən emalı; 

c)  məhsulların kreditə satılması (debitor borcu hesabı açmaq yolu ilə); 

15 

 

d)  malalan təşkilatların debitor borclarının ödənilməsi. 

Cari öhdəliklərin ödənilməsi üçün cari aktivlərin istifadə olunduğu üçün ömür 

müddəti də eynidir. 

Kreditor  borcların  və  yaxud  ödəniləsi  hesablar  və  ödəniləsi  ticarət  hesabları 

müəssisənin  fəaliyyət  müddətində  mallara  və  xidmətlərə  görə  hesablaşmaların 

forması  kimi  başa  düşülür.  Beləliklə,  borcun  bu  növü  müəssisənin  əsasını 

faəliyyətinə  xidmət  göstərən  ticarət  əməliyyatlarının  həyata  keçirilməsi  üçün 

istifadə  olunur.  Kreditor  borclarının  ödənmə  müddəti  malalan  və  malsatanlar 

arasında bağlanılan kontraktda göstərilir. 

Qısamüddətli  veksellər  də  kreditor  borcları  kimi  eyni  məqsədlər  üçün  tətbiq 

olunur.  Belə  veksellər  müəssisənin  əsas  fəaliyyətində  istifadə  olunmayan  malları 

və  xidmətlərin  dəyərini  ödəməyə  xidmət  edir.  Cari  uçot  dövründə  ödənilməsi 

uzunmüddətli öhdəliklər və qısamüddətli veksellərə aiddir. 

Kontraktda  nəzərdə  tutulan  şərtlərdən  asılı  olaraq  öhdəliyin  bu  növü 

müəssisənin  bu  və  ya  digər  aktivləri  ilə  həm  təmin  edilə,  həm  də  edilməyə  bilər. 

Vekselin  təminatı  dedikdə,  borclu  –  müəssisənin  əmlakının  həbsi  başa  düşülür. 

Veksellər  yerləşdirilən  zamanı  onun  təminatı  kimi  hansı  aktivlərdən  istifadə 

olunması  razılaşdırılır.  Cari  veksellər  üzrə  müəssisədə  qısamüddətli  öhdəliklər 

olduqda,  onun  təminatı  üçün  hansı  aktivlərdən  istifadə  olunacağı  konkret  şəkildə 

göstərilməlidir. 

Kreditorun  tələbi  üzrə  ödəniləsi  öhdəliklər  cari  qaydada  aşağıdakı  iki  halda 

əks etdirilə bilər: 

1. 

Kreditorun tələbi üzrə öhədliklər bir il ərzində ödənilmədisə, onda balans 

hesabatı tarixindən və yaxud müəssisənin əməliyyatı mərhələsi ərzində; 

2. 

Uzunmüddətli öhdəliklərin ödənilməsi zəruri olan mövqelərdə. 

Hesablanılan  öhdəliklər  özündə  əməkdaşların  əmək  haqqını,  hesablanılan, 

lakin  hələlik  ödənməyən  kredit  faizlərini  birləşdirilir.  Hesablanılan  öhdəliklər 

düzəliş yazılışları əsasında hesablara uçot dövrünün arxasında köçürülür. Məsələn, 

hesabat  dövrünün  axırında  əks  olunmamış  və  ödənilməmiş  əmək  haqqı  istehsal 

xərcləri  uçota  alınan  hesabların  debetinə  və  əmək  haqqı  üzrə  borc  hesabını 

16 

 

kreditinə  yazılır.  Hesablanılan,  lakin  hələ  ödənilməmiş  öhdəliklərin  belə  bir 

qaydada əks etdirilməsi gəlir və xərcləri üzləşdirmək üçün həyata keçirilir. 

Avansların  və  depozitlərin  alınması  malalanlar  və  müəssisənin  digər 

kommersiya  kontraagentləri  ilə  münasibətlərin  qurulmasının  ən  geniş  yayılmış 

formalarından  birisi  hesab  olunur.  Məsələn,  sifarişi  qəbul  edən  müəssisə  sifarişçi 

təşkilatdan  avans  tələb  etmək  hüququna  malikdir.  Bu  avansdan,  müəssisə  ona 

dəyən  zərərləri  ödəmək  üçün  istifadə  edir.  Depozitlər  də  belə  məqsədlərə  xidmət 

göstərir.  Buradan  görünür  ki,  avanslar  və  depozitlər  hər  şeydən  əvvəl  sığortalama 

funksiyanı  yerinə  yetirir  və  müqavilə  öhdəliklərini  yerinə  yetirmək  üçün 

müəssisənin kontraagenti üçün stimul rolu oynayır. 

“Qabaqcadan  ödənilən  gəlirlər”  termini  hələlik  göndərilməyən  mallara  və 

göstərilməyən  xidmətlərə  görə  müəssisənin  əldə  etdiyi  pul  vəsaitlərini  xarakterizə 

edir.  Belə  vəziyyətlərin  daha  xarakterik  nümunəsi  dəmir  yolu,  aviasiya  və  digər 

nəqliyyat  vasitələrinə  biletlərin  satılması,  qəzet  və  jurnallara  abunə,  icarəyə 

götürülən  əmlakdan  rəsmi  istifadə  olunanadək  icarədar  tərəfindən  götürülən  icarə 

öhdəlikləri  və  s.  sayıla  bilər.  Müəssisəyə  belə  ödənişlərin  daxil  olması  həm  pul 

vəsaitlərinin  artımı  (pul  vəsaitləri  uçota  alınan  hesabların  kreditləşməsi)  və 

öhdəliklərin əmələ gəlməsi kimi əks etdirilir. 

Beynəlxalq  uçot  praktikasında  belə  öhdəlikləri  əks  etdirmək  üçün  hesablar 

planına  “Qazanılmamış  gəlirlər”  (gələcək  dövrlərin  gəlirləri)  və  yaxud  “Avans 

qaydasında əldə olunan gəlirlər” adlı passiv hesab açmaq nəzərdə tutulmuşdur. 

Əvvəlcədən  dəyəri  ödənilən  mallar  və  xidmətlər  daxil  olduqdan  sonra 

qazanılmamış  gəlirlər  adlı  passiv  hesab  azalır  və  həmin  əməliyyatlar  üzrə  gəlirlər 

kreditləşir.  Belə  köçürmə  nizamlayıcı  köçürmə  olmaqla,  dövrünün  sonunda 

öhdəlik  kimi  növbəti  uçot  ilinə  keçirilir  və  balans  hesabatında  digər  öhədliklər 

sırasında öz əksini tapır. 

Müxtəlif  ölkələrdə  qanunvericiliyə  görə  müəssisələrin  öz  malalanlarından  və 

yaxud əməkdaşlarından mərkəzi və yaxud yerli orqanların xeyrinə müxtəlif gəlirlər 

tutulur.  Üçüncü  şəxsin  hesabına  belə  tutulmalar  mühasibat  uçotunda  müəssisənin 

17 

 

pul  vəsaitlərinin  artması  və  yaxud  həmin  şəxsə  qarşı  müəssisənin  öhdəliklərinin 

baş qaldırılması kimi əks etdirilir. 

Beynəlxalq  standartlara  görə  ödənilməsi  məzuniyyətlərə  çəkilən  xərclər, 

əməkdaşlaq  tərəfindən  həmin  məzuniyyətdən  istifadə  olunan  ilə  aid  edilir.  Bunun 

üçün aşağıdakı şərtlər yerinə yetirilməlidir: 

a) 

əməkdaşlar  tərəfindən  həmin  vaxtda  işlənilən  dövrdən  asılı  olaraq 

məzuniyyət hesablanması həyata keçirilir; 

b) 

istifadə olunmamış məzuniyyət cəmlənir; 

c) 

məzuniyyətin  ödənməsinə  çəkilən  xərclər  güman  olunur  (hansı  ki, 

əməkdə onu istifadə edir); 

d) 

məzuniyyətin  ödənilməsi  üzrə  xərclərin  ölçüsü  etibarlı  şəkildə 

qiymətləndirilir. 

Əməkdaşların  məzuniyyətin  ödənilməsi  üzrə  borc  o  vaxt  baş  qaldırır  ki, 

əməkdaş  ona  çatan  məzuniyyətdən  maliyyə  ili  ərzində  istifadə  etmir  və  bu 

məzuniyyət növbəti ilə keçirilir. 

Gərgin  maliyyə  vəziyyəti  və  dövriyyə  kapitalının  çatışmaması  şəraitində 

müəssisə  özünün  qısamüddətli  borclarını  uzunmüddətli  borclara  çevrilməyə  cəhd 

göstərə  bilər.  Belə  halda  müəssisə  həmin  xərclərin  ödənməsini  cari  aktivlər 

hesabına  uzada  bilər.  Beynəlxalq  standartlara  görə  borclu  müəssisə  maliyyə 

hesabatında qısamüddətli öhədlikləri uzunmüddətli öhədliklərə çevirmək imkanına 

malikdir (əgər müəssisə digər müəssisə ilə razılığa gəlmişdirsə). 

Beynəlxalq  standartlara  uyğun  olaraq  müəssisənin  maliyyə  hesabatında 

gələcəkdə  bar  verəcək  hadisələrə  görə  öhədliklər  haqqında  göstərişlərə  icazə 

verilir. Belə öhdəliklər şərti öhədliklərə yaxud şərti passivlər adlanır. Onlar adətən 

müxtəlif şəraitdə baş verir. 

Uçotda  şərti  zərərlərin  əks  etdirilməsinin  ümumi  prinsipləri  aşağıdakı 

verilmişdir (cədvəl 2.1). 

 

 

 

18 

 

Cədvəl 2.1 

Maliyyə uçotunda şərti öhədliklərin əks etdirilməsi prinsipləri 

Hadisənin gümanları (hansı 

ki, zərərlərə gətirib çıxarır)

 

Zərərlərin ölçüsü 

qiymətləndirilə bilər

 

Zərərlərin ölçüsü 

qiymətləndirilə bilməz

 

 

 

Yüksək

 

Zərərlər və öhədliklər 

ödənilməsi hesablanılır 

(hər iki göstərici 

bilavasitə maliyyə 

uçotunda əks etdirilir)

 

Zərərlər və öhədliklər 

hesablanılmır, lakin qeyd 

formasında maliyyə 

hesabatında əks etdirilir

 

 

Orta

 

Zərərlər və öhədliklər 

hesablanılmır, lakin qeyd 

formasında maliyyə 

hesabatında əks etdirilir

 

Zərərlər və öhədliklər 

hesablanılmır, lakin qeyd 

formasında maliyyə 

hesablarında əks etdirilir

 

 

 

Aşağı

 

Hesablama həyata 

keçirilmir, maliyyə 

hesabatında qeydə ehtiyac 

yoxdur və buna icazə 

verilmir

 

Hesablama həyata 

keçirilmir, maliyyə 

hesabatında qeydə ehtiyac 

yoxdur və buna icazə 

verilmir

 

 

1.4 Borc qiymətli kağızların xarakteristikası və uçotu 

 

Mövcud  qaydaya  görə  borc  qiymətli  kağızları  dedikdə  emitentlər  tərəfindən 

fond  bazarında  pul  vəsaitlərini  əvəz  etmək  üçün  yerləşdirilən  öhədliklər  başa 

düşülür.  Azərbaycan  bazarında  istiqrazlar,  depozit  və  əmanət  sertifikatları  və 

veksellər  daha  geniş  yayılmışdır.  Xəzinadarlıq  öhədliklərin,  çekleri,  bank  əmanət 

kitabçalarını,  habelə  varran  formalı  qiymətli  kağızları,  opsion  və  başqalarını  da 

xüsusi qrupa aid etmək lazımdır. 

Ümumiyyətlə, istiqraz qiymətli kağızların əsas növlərindən biridir. Bu qiymətli 

kağıza  görə  onun  sahibindən  müəyyən  müddətdə  istiqrazın  nominal  dəyərini  və 

yaxud digər əmlak ekvivalenti əldə etmək mümkündür. 

19 

 

Beləliklə, istiqraz aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir: 

a)  ödənilməsinin son müddəti mövcuddur; 

b)  ona görə faizlər ciddi surətdə qeydə alınmışdır; 

c)  faizlərin ödənilməsində səhmlərə görə üstünlüyünün mövcudluğu. 

İstiqrazların  həm  nominal,  həm  alış,  həm  də  bazar  qiyməti  var.  Nominal 

qiymət  faizlər  hesablanılan  zaman  və  yenidən  hesablanılan  zaman  baza  rolunu 

oynayır:  borcun  vaxtı  keçdikdən  onların  satın  alınması  satınalma  qiymətləri  ilə 

həyata  keçirilir;  istiqrazların  alqı-satqısı  bazar  qiymətlərilə  aparılır.  Ümumiyyətlə, 

istiqrazların  fond  bazarında  qiymətləri  müvafiq  şəraitdən  və  vəziyyətdən  asılı 

olaraq hər an dəyişilə bilər. 

İstiqrazın  bir  sıra  təsnifat  əlamətləri  mövcuddur:  emitentlərin  xarakteri  üzrə; 

sahib  olmaq  üsuluna  görə;  borcun  müddətinə  görə;  gəlirlərin  ödənişin  forması  və 

üsullarına görə və s. 

Emitentlərin 

xarakterinə 

görə 

aşağıdakı 

istiqrazların 

biri-birindən 

fərqləndirirlər: 

a)  dövlət borcları; 

b)  icra hakimiyyətinin borcları; 

c)  yerli və bələdiyyə orqanlarının borcları; 

d)  müəssisələrin borcları. 

İstiqrazlara  sahib  olma  üsuluna  görə  onlar  adlı  və  təqdim  olunan  istiqrazlara 

bölünür. Müddətindən asılı olaraq istiqrazlar üç yerə bölünür: 

1.  Qısamüddətli istiqrazlar; 

2.  Ortamüddətli istiqrazlar 

3.  Uzunmüddətli istiqrazlar 

Gəlirlərin  ödənməsi  formasına  görə  istiqrazlar  aşağıdakılara  bölünür:  kupon 

stavkalı  itiqrazlar; sürüşkən kupon stavkalı istiqrazlar; kupon stavkasız  istiqrazlar; 

gəlirlərin ödənməsi üsuluna görə istiqrazlara bölünür; kupon gəlirlərini ödənməklə 

istiqrazlar; pula ödənilən istiqrazlar; qiymətli kağızlar ödənlilən istiqrazlar və mala 

ödənilən istiqrazlar. 

20 

 

Hazırda Azərbaycan Respublikasında istiqrazların aşağıdakı növlərinə təsadüf 

olunur: 

1)  Dövlət qısamüddətli istiqrazları; 

2)  Borc istiqrazları; 

3)  Dövlət əmanət borclarının istiqrazları; 

4)  Daxili valyuta borclarının istiqrazları. 

Dövlət qısamüddətli istiqrazların buraxılması və tədavülü qaydası Respublika 

Nazirlər  Kabinetinin  və  Respublika  Milli  Bankın  müvafiq  qərarları  ilə 

tənzimlənilir. 

Dövlət  qısamüddətli  istiqrazların  emissiyon  müntəzəm  qaydada  bir  ilədək 

müddətə tədavül buraxılır. Həmin istiqrazların ödənilməsi nağdsız qaydada onların 

sahiblərinə  istiqrazların  nominal  dəyəri  köçürülür.  Qısamüddətli  istiqrazlar  üzrə 

gəlirlər dedikdə, satış qiyməti ilə alış qiyməti arasındakı fərq başa düşülür. 

Borc  istiqrazlarının  buraxılışı  və  tədavülünün  başlıca  şərtləri  Respublika 

Hökumətinin  qərarı  ilə  müəyyənləşdirilir.  Bu  istiqrazların  emitenti  kimi 

Respublika  Milli  Bankı  çıxış  edir.  İstiqrazların  sahibi  respublikanın  həm  hüquqi, 

həm  də  fiziki  şəxslər  ola  bilər.  Daha  konkret  desək,  bu  istiqrazlar  adətən  orta 

müddətli olur. Onların sahibi  istiqrazların  nominal dəyərinə  nisbətən  faiz şəklində 

kupon  gəliri  əldə  etmək  hüququna  malikdir.  Respublika  Milli  Bankı  Respublika 

Maliyyə  Nazirliyi  ilə  razılaşdırmaqla  istiqrazların  hər  bir  aydan  ayrıca  buraxılışı 

üçün  onların  həcmini,  kupon  gəlirlərinin  hesablanılması  qaydasını,  yerləşdirmə 

tarixini,  kupon  gəlirlərinin  ödənməsi  və  verilməsi  qaydasını  tənzimləyir.  Kupon 

gəlirlərinin  kəmiyyəti  kupon  gəlirlərinin  ödənilməsinin  hər  bir  dövrü  üçün  ayrıca 

hesablanılır. 

Azərbaycan  Respublika  dövlət  əmanət  borcları  istiqrazlarının  buraxılışı 

qaydası respublika höküməti və Milli Bankı tərəfindən müəyyənləşdirilir. 

İstiqrazların emitenti Respublika Maliyyə Nazirliyi hesab olunur. 

Belə  istiqrazlar  bir  il  müddətinə  buraxılır.  Hər  bir  istiqrazın  4  kuponu  olur. 

Kupon  dövrü  üç  təqvim  ayını  təşkil  edir  və  buraxılışın  əvvəli  tarixində 

müəyyənləşdirilir. 

21 

 

Kupon  üzrə  faiz  gəliri  hər bir kupon dövrünə emitent tərəfindən hesablanılır. 

Bu  faiz  gəliri  rəsmi  elan  olunan  kupon  stavkalarına  bərabər  olur.  İstiqrazlar 

ödənilən zaman onun sahibinə istiqrazların nominal dəyəri və sonuncu kupon üzrə 

faiz gəlirləri ödənilir. 

Qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq əmanət borcunun istiqrazları üzrə 

nominal  dəyərinə  nisbətən  faiz  qaydasında  olan  kupon  gəlirləri  müəssisənin 

mənfəətindən vergiyə habelə fiziki şəxslər üzrə vergiyə cəlb olunmurlar. 

İstiqrazlar  tədavül  olunan  zaman  yığılan  kupon  gəlirləri  yaranır.  Kupon 

komplekti  istiqrazların  ayrılmaz  hissəsidir  və  onların,  miqdarı  istiqrazların 

ödənilmə müddətindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir. 

Valyuta istiqrazları  üzrə  üç faiz  illik hesablanılır. Adətən  faizlər  ildə bir dəfə 

ödənilir. Bu zaman hökmən kupon təqdim olunmalıdır. 

Nazirlər  Kabinetinin  müvafiq  qərarına  görə  istiqrazlar  üzrə  faizlər  vergiyə 

cəlb oluna bilməz. 

Əmanət  (depozit)  sertifikatları  da  qiymətli  kağızların  bir  növüdür.  Bu 

qiymətli  kağıza  görə  banka  müəyyən  məbləğdə  pul  qoyan  hüquqi  və  yaxud  fiziki 

şəxs  müəyyən  müddət  keçdikdən  sonra  sertifikatda  göstərilən  məbləği  və  faiz 

həmin bankdan  və yaxud onun  filialından ala bilər. Əmanət (depozit) sertifikatları 

təqdim olunan və yaxud adlı ola bilər. 

Sertfikatların fərqləndirici xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 

1.  Onların emitenti kimi yalnız bank çıxış edə bilər; 

2.  Onlar  yalnız  yazılı  formada  buraxılır  (hesablarda  qeydlər  formasında 

nağdsız qaydada buraxılış istisna olunur); 

3.  Mallara  və  xidmətlərə  görə  hesablaşma  və  ödəniş  vasitəsi  kimi  çıxış  edə 

bilməz; 

4.  Öhdəliyin icra olunması yalnız pul formasında mümkündür; 

5.  Onların nominal dəyəri qabaqcadan ödənilmədən istiqrazlar buraxılır; 

6.  Ciddi  formalizm  və  məcburi  rekvizitlərin  doldurulması  (həmin  rekvizitlərin 

birinin belə doldurulması çatışmazsa, sertifikatlar etibarsız sayılır). 

22 

 

Depozit  sertifikatlarının  tədavülünün  predel  müddəti  1  ildir.  Əmanət 

sertifikatlarının  isə  3  ilə  bərabərdir.  Əgər  onların  ödəmə  müddətinin  vaxtı 

keçmişdirsə, onlar tələb olunanadək sənəd  sayılır. Bank  həmin sənədləri sahibinin 

ilk tələbi əsasında hökmən ödəməyə borcludur. 

Borc  qiymətli  kağızların  ən  mühüm  növlərindən  birisi  veksel  hesab  olunur. 

Vekselin  sahibi  vekseldə  nəzərdə  tutulan  müddət  başa  çatdıqda,  borca  görə  pul 

vəsaitini ödəməyə borcludur. 

Veksellərin başlıca əlamətlərinə aşağıdakılar aiddir: 

1.  Vekseldə  əks  olunan  öhədliklərin  mücərrəd  xarakteri  (vekselin  verilməsi 

üçün  əsas  sayılan  sövdələşmə  vekselin  mətnində  göstərilməlidir;  müvafiq 

surətdə  əsas  sövdələşmələr  haqqında  öhdəliklərin  yerinə  yetirilməməsi 

veksel üzrə öhədliklərin yerinə yetirilməməsinə səbəb ola bilməz); 

2.  Əgər,  veksel  saxta  deyilsə,  onun  öhədliklərin  xarakteri  heç  bir  şübhə 

doğurmur; 

3.  Veksel  üzrə  öhədliklərin  sözsüz  xarakteri  (vekseldə  sadə  dildə  yazılmışdır 

ki,  göstərilən  məbləğ  öz  vaxtında  hökmən  ödənilməlidir,  məbləği  ödəmək 

haqqında hər hansı bir şərt irəli sürməyi heç bir hüquqi əsası yoxdur); 

4.  Bu  sənəd  həmişə  pul  öhədliyidir  (vekselin  nağdsız  qaydada  və  yaxud 

hesablar üzrə yazılışlar formasında buraxılması qeyri-mümkündür); 

5.  Bu həmişə yazılı sənəddir; 

6.  Veksel üzrə borcu olan tərəflər həmrəy məsuliyyət daşıyırlar; 

7.  Bu  sənədin  çox  ciddi  məcburi  rekvizitləri  var  (həmin  rekvizitlərdən  təkcə 

biri çatışmazsa, bu sənəd etibarsız sayılır). 

Veksellər müxətlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilir: 

a)  emitentlər üzrə; 

b)  sövdələşmələrə xidmət göstərilməsi üzrə; 

c)  ödəniş həyata keçirən subyektlər üzrə; 

d)  digər şəxslərə verilməsi imkanları üzrə; 

e)  ödəniş yerləri üzrə; 

f)  təqdim etmə forması üzrə və s. 

23 

 

Emitent  üzrə  dövlət  tərəfindən  buraxılan  xənədarlıq  veksellərini,  banklar, 

korporasiyalar və  maliyyə qrupları tərəfindən buraxılan  vekselləri şəhər və vilayət 

tərəfindən buraxılan bələdiyyə veksellərini biri-birindən fərqləndirmək lazımdır. 

Xidmət  göstərilən  sövdələşmələrə  görə  veksellər  maliyyə  və  əmtəə 

(kommersiya) veksellərinə bölünür. Pul formasında əhalinin ödənişi həyata keçirən 

subyektdən asılı olaraq sadə və köçürmə veksellər biri-birindən fərqlidir. 

Sadə (solo) veksel malalan tərəfindən malsatan təşkilata yazılır. Burada yalnız 

iki şəxs iştirak edir: vekseli verən təşkilat, vekseli alan təşkilat. 

Köçürmə  vekseli  (trassata)  yazılan  sənəddir.  Bu  sənəd  müəyyən  müddətdə 

müəyyən  məbləğdə  pulun  ödənilməsi  üzrə  vekseli  verən  təşkilatın  yazılı  əmridir. 

Köçürmə  vekselində  sadə  vekseldə  olduğu  kimi  iki  deyil  üç  şəxs  iştirak  edir: 

vekseli  verən  (trassant);  ödənişi  ödəyən  təşkilata  köçürən  (trassat);  vekseli 

saxlayan (trassatdan ödənişi almaq hüquqi olan şəxs). 

Xəzinədarlıq  öhdəlikləri  ilə  əlaqədar  əməliyyatların  uçotda  əks  etdirilməsi 

qaydası Respublika Maliyyə Nazirliyinin xüsusi təminatı ilə nizama salınır. Həmin 

təlimata  görə  xəzinadarlıq  öhədliklərinin  mühasibat  uçotu  xəzinədarlıq 

öhdəliklərini  saxlayan  müəssisələrdə  “Xəzinədarlıq  öhədlikləri”  adlı  subhesabda 

aparılır. 

Xəzinədarlıq öhədliklərini tədavül məhdud və qeyri-məhdud formada buraxılır. 

Məhdud  formada  tədavül  zamanı  Maliyyə  Nazirliyi  onların  tədavülü  qaydasını 

müəyyənləşdirir. Məhdudiyyətlərə aiddir: 

a)  kreditor  borclarının  ödənilməsi  məqsədilə  xəzinədarlıq  öhdəliklərinin 

hesablanmasının məcburiliyi; 

b)  xəzinədarlıq  öhədliklərini  yalnız  hüquqi  şəxslərə  verilməsi  hüququnun 

məhdudlaşdırılması; 

c)  yuxarıda  sadalanan  məhdudiyyətlər  nəzərə  alınmaqla  əməliyyatların 

minimum sayı; 

d)  vergidən azad olunmanın uçotu müddətinin məhdudlaşdırılması. 

Xəzinədarlıq öhədliklərinin tədavülü iki mərhələdən ibarətdir: 

24 

 

1.  Xəzinədarlıq  öhədliklərinin  kreditorların  hesabına  köçürülməsi  yolu  ilə 

kreditor 

borclarının 

ödənməsi 

kreditor 

borcların 

ödənilməsinin 

razılaşdırılmış  sayı  depozit  müqavilədə  göstərilir.  Debitor  borcların 

ödənilməsi üzrə bütün hesablaşmalar nominal dəyərilə aparılır. 

2.  Xəzinədarlıq öhədliklərinin kredit almaq üçün girov qoyulması. 

Kreditor  borclarının  ödənilməsinin  müəyyən  sayı  keçdikdən  sonra, 

xəzinədarlıq  öhədlikləri  növbəti  mərhələlərə  daxil  olur.  Bu  mərhələ  qiymətli 

kağızlar bazarıdır. Həmin mərhələdə xəzinədarlıq öhdəliyini saxlayan onu fiziki və 

yaxud  hüquqi  şəxsə  sata,  və  yaxud  qoyuluş  qaydasında  nizamnamə  kapitalında 

birləşdirə  bilər.  Qeyd  olunan  mərhələdə  xəzinədarlıq  öhdəliklərinin  uçotu  onların 

satın alınmasına çəkilən həqiqi xərclərə görə aparılır. 

Təkrar  bazarda  xəzinədarlıq  öhədliklərinin  əməliyyatları  ilə  əlaqədar  əldə 

olunan  gəlirlərin  vergiyə  cəlb  olunması  qaydası  xüsusi  təminat  vasitəsilə 

tənzimlənilir. 

Beləliklə,  xəzinədarlıq  öhədlikləri  ilə  əlaqədar  əməliyyatlar  uçota  alınan 

zaman aşağıdakıları hökmən nəzərə almaq lazımdır: 

1.  Xəzinədarlıq  öhədliklərinin  satışı  ilə  əlaqədar  əməliyyatlar  qiymətli 

kağızlarda olduğu kimi əlavə dəyər vergisinin dövriyyəsinə daxil edilir; 

2.  Xəzinədarlıq  öhdəliklərinin  satışından  gəlirlər  satış  qiyməti  ilə  alış  qiyməti 

arasındakı fərq kimi müəyyənləşdirilir.