Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №6 (76) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №6 (76)

 
Bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi prosesində əldə edilən uğurlar aşağıdakılardan ibarətdir: 
– Sümürgənçiçəkli bitkilərin genetik fondu toplanılmış, tam öyrənilmiş və yeni     
   xüsusiyyətləri aşkar edilmişdir.   
– Sümürgənçiçəkli bitkilərin taksonomik spektri tərtib və hərtərəfli təhlil  edilmişdir; 
–Sümürgənçiçəkli bitkilərin əmələ gəlməsi, formalaşması və müasir vəziyyəti  öyrə-  
nilmişdir;                           
–Sümürgənçiçəkli bitkilərin hündürlük qurşaqları üzrə yayılma qanunauyğunluqları     
  öyrənilmişdir;   
–Sümürgənçiçəkli bitkilərin formasiya və assosiasiya səviyyəsində təsnifatı 
verilmişdir; 
– Sümürgənçiçəkli bitkilərin üstün olduğu formasiyalar təsvir edilmişdir; 
– Sümürgənçiçəkli bitki fitosenozlarının məhsuldarlığı və istifadə perspektiləri   
  öyrənilmişdir: 
– Sümürgənçiçəkli bitkilərin səmərəli, davamlı istifadə olunması və mühafizəsi   
  verilmişdir; 
–Sümürgənçiçəkli bitkilərə ekoloji və antropogen amillərin təsiri öyrənilmişdir;  
– Sümürgənçiçəkli bitkilərin, iştirak etdiyi az məhsuldar fitosenozlarının  bərpası və   
  mühafizəsi üçün əməli tədbirlər hazırlanmışdır; 
–Sümürgənçiçəkli bitkilərin yayılmasının xəritə sxemi tərtib edilmişdir. 
Beləliklə,  ilk  dəfə  olaraq  Naxçıvan  MR  ərazisində  yayılmış  Boraginaceae  Juss.  fəsiləsinə 
daxil  olan  bitkilər,  onların  əmələ  gətirdikləri  fitosenozlar  tədqiq  olunmuşdur.  Boraginaceae  Juss. 
fəsiləsi üçün verilən cins və növlərin miqdarı 22 cins, 56 növ, 20 cins, 55 növ, 25 cins, 60 növ yox, 
24  cins  və  62  növ  olduğu  dəqiqləşdirilmişdir.  Fəsilə  nümayəndələrinin  sistematik  icmalı  və 

21 
taksonomik  spektri  tərtib  edilmişdir.  Regionun  flora  və  bitkiliyinin  formalaşmasında  rolu, 
sistematikası,  bioekoloji,  fitosenoloji  xüsusiyyətləri  öyrənilmişdir.  Təbii  ekosistemlərdə  eko-
biomorfoloji,  fitocoğrafi  təhlili  aparılmış,  nadir,  endemik  və  məhvolma  təhlükəsinə  məruz  olan 
növləri dəqiqləşdirilmiş, otlaq və biçənəklərdə məhsuldarlığı müəyyənləşdirilmişdir. 
İlk  dəfə  olaraq  yuxarı  və  yüksək  dağ  qurşaqlarında  yayılması  göstərilməyən  9  növün 
tədqiqat  zamanı  yeni  yayılma  arealları  aşkar  edilərək  əmələ  gətirdikləri  bitki  senozları  təsvir 
olunmuşdur.  Bitkilik  tiplərində  dominant,  subdominant  yaxud  komponent  kimi  iştirak  etdiyi  yay 
otlaqlarında,  subalp  çəmən  və  bozqırlarında,  alp  çəmənlərində,  alp  xalılarında  bitkiliyin  müasir 
fitosenoloji təsnifatı verilmişdir. Təsnifat 9 bitkilik tipi, 5 yarımtip, 25 formasiya sinfi, 91 formasiya 
və  141  assosiasiya  müəyyən  edilmişdir.  Tədqiqat  dövründə  Naxçıvan  MR  bitkiliyi  üçün  5 
formasiya və 7 assosiasiya yeni aşkar olunmuşdur.  
 
İlk  dəfə  Boraginaceae  Juss.  fəsilənin  taksonomik  tərkibində  ciddi  dəyişikliklərin  olduğu 
müəyyən  edilmişdir.  Məlum  olmuşdur  ki,  son  illərdə  fəsiləyə  2  cins  və  3  növün:  Buglossoides 
Moench  –  Buqlossoides;  Buglossoides  arvensis  (L.)  Johnst.  (Lithospermum  arvense  L.)  –  Çöl 
buqlossoidesi; Huynhia Greuter – Huinhia; Huynhia pulchra (Roem. et Schult.) Greuter. ex Burdet 
(Macrotomia    echioides  (L.)  Boiss.  p.p.  exel.  basionymo)  –    Gözəl  huinhia  və  Echium  italicum  
Jacq.  fəsilənin  növ tərkibibə daxil edilməsi,  Heliotropium kowalenskyi  sensu  M. Pop. növünün  H. 
tzvelevii  T.N.  Pop.  növünə  birləşdirilməsi  və  H.  europaeum  L.  subsp.  suaveolens  (Bieb.)  Lifard.) 
yarımnövünün    sərbəst    H.  suaveolens  Bieb.  növ  kimi  qəbul  olunması  göstərilmişdir.Tədqiqat 
əsasında  5  növün:  Caccinia  macranthera,  Heliotropium  ellipticum,  Heliotropium  europaeum, 
Myosotis  propingua,  Onosma  sericea  orta  dağ  qurşağında,4  növün  isə:  Lithospermum  officinale, 
Myosotis  silvatica,  Solenanthus  circinnatus,  Rochelia  disperma  subalpda  yeni  yayıldığı  müəyyən 
edilmişdir. 
 
Azərbaycanda  ancaq  Naxçıvan  MR  ərazisində  yayılmış,  az  öyrənilən,  itmək  təhlükəli  11 
(17,74%)  növ:  Heliotropium  szovitsii,Solenanthus  circinnatus,  Paracaryum  strictum,  Paracaryum 
laxiflorum,  Rindera  lanata,  Lappula  sinaica,  Lappula  sessiliflora  Arnebia  linearifolia,  Onosma 
gracilis,  Onosma  rupestris,  Rochelia  cardiosepala  Naxçıvan  MR  ərazisində  tədqiqat  zamanı 
axtarılıb tapılmış və bioekoloji xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Echium italicum L. növünün Anchusa 
azurea Mill. (A. italica Retz.)  olmadığı dəqiqləşdirib florada saxlanılmışdır.   
          Sümürgənçiçəklikimilər fəsiləsinə daxil olan cins və növlər əsas diaqnostik əlamətlərinə görə 
təyin  edilmiş,  onların  hündürlük  qurşaqları  üzrə  yayılma  qanunauyğunluğu,  bolluğu,  miqdarı 
nisbətləri, həyat formaları, senozəmələgətirici növləri, coğrafi – genetik əlaqələri, faydalı növlərinin 
bioloji  ehtiyatlarından  səmərəli  istifadə  olunması,  mühafizə  yolları  geniş  təhlil  olunmuş  və  elmi 
cəhətdən əsaslandırılmışdır.  
 
Tədqiq  olunan  fəsilənin  növlərinin  təbii  və  antropogen  təsirlərə  məruz  qalan  fitosenozları 
müəyyən edilmiş, onların bərpası,  yaxşılaşdırılması, məhsuldarlığının artırılması, mühafizəsi üçün 
müvafiq təklif və tövsiyələr hazırlanmışdır. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Qurbanov E.M. Ali bitkilərin sistematikası. Bakı, 2009 
2.
 
İbrаhimоv Ə.Ş., Nəbiyеvа F.Х., İsmayılov A.H. Hеdypnоis crеticа (L.) Dum.-Cоurs. Nахçıvаn 
MR flоrаsı üçün yеni növdür // АMЕА-nın məruzələri, 2008, LХIV cild, №4, s.71-74 
3.
 
Ибадуллаева С.Д., Сеидов М.М., Ибрагимов А.Ш. Новые виды для флоры Нахчыванской 
АР,  Азербайджана  //  Волгоградский  Госуд.  Университет.  Первые  международные 
Беккеровские чтения, Волгоград, 2010, с. 145-147   
 
 
 
             
 
 
 
 

22 
ABSTRACT 
Afag Aliyeva 
Result  got  in  research  process of  boraginaceae  juss. Family plamts  in Nakhchivan  
Autonomous  Republic 
 
It is stated about results of the research of plants including Boraginaceae Juss. family in the 
territory of Nakhchivan Autonomous Republic in the article. It is noted that 12 (19, 35%) species: 
Heliotropium  tzvelevii,  Heliotropium    szovitsii,  Solenanthus  circinnatus,  Paracaryum  strictum, 
Paracaryum  laxiflorum,  Rindera  lanata,  Lappula  sinaica,  Lappula  sessiliflora,  Arnebia  
linearifolia,  Onosma  gracilis,  Onosma  rupestris,  Rindera  cardiosepala  in  Azerbaijan  only  were 
spread in Nakhchivan Autonomous Republic, studied insignificantly, having danger of disappearing 
were found during research in  Nakhchivan Autonomous Republic territory and their bio-ecological 
peculiarities  were  studied,  Echium  italicum  L.  species  being  not  Anchusa  azurea  Mill.  (A.  italica 
Retz.)  specified and was kept in flora. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Афаk Алиева 
Результаты, достигнутые в процессе исследования растений семейства  boraginaceae  
juss.  На территории  Нахчыванской  Автономной Республики 
 
В  статье  говорится  о  результата  исследования  на  территории  Нахчыванской 
Автономной Республики растений, входящих в семейство Boraginaceae Juss. Отмечается, что 
в  Азербайджане  только  на  территории  Нахчыванской  Автономной  Республики 
распространены  12  малоизученных  сортов  (19,  35%):  Heliotropium  tzvelevii,  Heliotropium 
szovitsii,  Solenanthus  circinnatus,  Paracaryum  strictum,  Paracaryum  laxiflorum,  Rindera  lanata, 
Lappula  sinaica,  Lappula  sessiliflora,  Arnebia  minima,  Onosma  gracilis,  Onosma  tenuiflora, 
Rochelia  cardiosepala  найденных  и  изученных  во  время  исследований  на  территории 
Нахчыванской Автономной Республики биоэкологические особенности, сохранены в флоре 
сорта Echium italicum L. и уточнено что оно не является Anchusa azurea Mill. (A. italica Retz.) . 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  26  aprel  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 09) 
       
  Məqaləni  çapa  təqdim  etdi:  Biologiya  üzrə  fəlsəfə  doktoru,  dosent 
M.Piriyev 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

23 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 6 (76) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 6 (76) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 6 (76) 
 
 
ƏZİZƏ HÜSEYNOVA  
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:581 
 
LAMİACEAE FƏSİLƏSİNƏ AİD OLAN EFİR YAĞLI BİTKİLƏRİN ANTİOKSİDANT 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
Açar sözlər: efir yağları, bioflavonoidlər, sərbəst radikallar, antioksidantlar  
Key words: essential oils. bioflavonoids. Free radicals. Antioxidants 
Ключевые  слова:  эфирный  масла,  биофлавоноиды,  свободные  радикалы,  антиокси-
данты  
 
Elmi-texniki  tərəqqi  əsrində  bitkilərin  kimyəvi  tərkibinin  öyrənilməsi,  hər  bir  biokimyəvi 
maddənin  insan  və  heyvan  orqanizminə  təsiri, onlardan  müxtəlif  dərman  formalarının  və 
preparatların hazırlanması ən aktual məsələlərdən biri olmuşdur. 
Məsələnin aktuallığı ondadır ki, bu 
sahədə  bir  çox  elmi-tədqiqat  işləri  yerinə  yetirilsədə,  hələ  də  araşdırmalar  tamamlanmamışdır. 
Məlum  olduğu  kimi,  hazırda  kimyəvi  dərman  preparatlarından  uzaqlaşan  və  təbii  üsullarla 
müalicəyə üz tutan dünya səhiyyəsində bitki mənşəli dərmanlardan istifadəyə xüsusi önəm verilir. 
Azərbaycan  florasında  rast  gəlinən  və  fitoterapiyada  əvəzsiz  qiyməti  olan  dərman  bitkilərindən 
istifadə qaydalarının göstərilməsi müasir dövürdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.  
Naxçıvan Muxtar Respublikası flora və bitki örtüyünün zəngin və rəngarəngliyi ilə bir çox 
ölkələrdən  fərqlənir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  MR  ərazisinin  bitki  öytüyündə  750-800  növə  yaxın 
dərman  bitkiləri  vardır.  Bu  bitkilərdən  132  növü  tibb  aləmində  istifadə  edilən  rəsmi  (ofissinal) 
dərman bitkiləridir və həmçinin  qeyd edək ki,  bu bitkilərdən 30 növünün təbii  ehtiyatı boldur [1, 
s.4].  Ölkəmiz  bu  zənginlikdən  daxili  farmokologiyada  istifadə  etməklə  yanaşı,  həmçinin  dünya 
bazarına xammal ixrac etmə patensialına da malikdir.  
Bitkilərin  müxtəlif  orqanlarında  bioloji  aktiv  maddələrdən  qlikozidlər,  aşı  maddələr, 
qətranlar,  üzvi  turşular,  alkaloidlər,  fenol  törəmələri,  flavanoidlər,  efir  yağları  sintez  edilir.  Bu 
biokimyəvi  birləşmələr  farmokoqnoziyada  bir  çox  xəstəliklərin  müalicəsində  öz  təsdiqini  tapmış 
maddələrdir
 
[4].  
 Efir yağı bitkinin yarpaq və çiçəklərində sintez edilən, xüsusi iyə malik olan lipofil xassəli 
uçucu  maddədir.  Bu  maddələrin  tərkibi  müxtəlif  üzvi  birləşmələr  kompleksindən  ibarətdir.  Efir 
yağlarının əsas kompanenti terpenlər və terpenoidlər (90%) olmaqla yanaşı, tərkibində az miqdarda 
fenol törəmələri, saponi  və s. maddələr də olur. Fenol törəmələri içərisində bioflavonoidlərə daha 
çox  rast  gəlinir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  efir  yağlarının  antibakterial  və  antioksidant  təsiri  fenol 
törəmələrindən,  xüsusilə  bioflavanoidlərdən  asılıdır  [13].  Flavanoidlər  və  fenollu  birləşmələr 
aromatik  nüvəsindəki  hidroksil  qrupunun  hidrogenini  asanlıqla  verərək  sərbəst  radikalları  neytral-
laşdıra bilir [17]. Bu səbəbdən də flavanoidlər və fenol birləşmələri antioksidant xarakterli maddələr 
sayılır.  Lakin müxtəlif efir yağlarının tərkibində olan terpen və fenolların fərdi öyrənilməsi zamanı 
müəyyən edilib ki,  terpenlər də fenollar qədər antioksidant xarakterə malikdirlər [10].  Terpenlər 
tərkibi ikidən artıq izopren qalığı olan açıq zəncirli və ya tsiklik formalı, spesifik ətirə, dada malik 
üzvi  birləşmələrdir.  Onlar  bitkilərə  xoş  iy  və  dad  verir.  Bitkilərdə  terpenlərin  bir  sıra  oksigenli 
birləşmələrinə  (spirtlər,  aldehidlər,  turşular  və  s.)  təsadüf  olunur.  Belə  birləşmələrə  terpenoidlər 
deyilir. Terpenlər (C10H16) quruluş təsnifatına görə beş sinfə bölünür [2, s.170]. 
 
1) Alifatik terpenlər-üç ikiqat rabitəsi olan açıqzəncirli karbohidrogenlərdir.  
2) Monotsiklik terpenlər-ikiqat rabitəsi olan birhalqalı altıtağımlı qapalı    
     birləşmələrdir.  

24 
3) Bitsiklik terpenlər- bir ikiqat rabitəli iki halqalı birləşmələrdir.  
4) Seskviterpenlər- C15H24 tərkibli biryarım (1,5) terpenlər də deyilir.  
5) Di-tri-tetra və politerpenlər. Onların tərkibində daha çox sadə quruluşa  
    malik terpenlər olur. 
Terpenlər insan orqanizmində baş verən maddələr mübadiləsi prosesinin tənzimində iştirak 
edən maddələrdən biridir. Ona görə də insanların normal inkişafı üçün gündəlik qida rasionlarında 
terpenlərin  və  terpenoidlərin  olması  vacibdir.  Fenol  birləşmələrinin  sintezi  yalnız  bitki  orqaniz-
mində baş verir, insan və heyvan orqanizmi isə bu maddələri hazır şəkildə bitki mənşəli qidalardan 
alır [2, s.178].
 
Efir  yağlarının  kompanent  tərkibinin  ayrı-ayrı  öyrənilməsi  böyük  təcrübi  əhəmiyyətə 
malikdir. Məqsəd bu təbii maddələrin farmokologiya sahəsində istifadəsini artırmaqdır. Efir yağları 
lap qədimdən tibbdə və kosmetologiyada  sakitləşdirici, antiseptik, antibakterial, iltihabəleyhinə tə-
sir, toksinləri təmizləyici, immun sistemi gücləndirici vasitə kimi istifadə olunub. Lakin son zaman-
lar bu maddələrin antioksidant xüsusiyyətləri daha çox araşdırılır. Təbii antioksidantlar hesabına ək-
sər xəstəliklərin qarşısını almaq mümkün olduğundan geniş istifadə spektrinə malikdir [5].  
Müasir  dövrdə  bitkilərin  tərkibində  olan  aktiv  maddələrin  antioksidant  təsirinin  tətbiqi 
istiqamətində  böyük  işlər  görülür.
 
Dünyada  hər  il  təbii  antioksidantlara  aid  simpoziumlar  və 
konfranslar  keçirilir.  Bu  mövzulara  “antioksidantlar  və  oksidləşdirici  stress”,  “antioksidantlar  və 
sağlamlıq”,  “antioksidantlar  və  uzunömürlülük”,  “antioksidant  terapiya”  və  s.  aiddir.    Maddənin 
antioksidant aktivliyi amperometrik metoddan istifadə etməklə qiymətləndirilir [7]. 
 
İnsan orqanizmində baş verən bioloji proseslər nəticəsində oksigenin aktiv formaları sayılan 
superoksid  radikalı,  hidrogen-peroksid  və  hidroksid  radikalı  əmələ  gəlir.  Xarici  orbitalında  tək 
elektronu olan bu qeyri-sabit molekullar ümumi halda sərbəst radikallar adlanır. Sərbəst radikalların 
normal  intensivlikdə sintez edilməsinin fizioloji əhəmiyyəti vardır.  Bu əhəmiyyətin  əsası  odur ki, 
sərbəst  radikallar  faqositar  xassəli  hüceyrələrdə  (monositlər,  qranulositlər,  toxuma  faqları)  əmələ 
gələrək  orqanizmə  daxil  olan  mikroorqanizmləri,  irimolekullu  yad  cisimcikləri  məhv  edirlər. 
Bununla  da  mühafizə  funksiyası  daşımış  olurlar.  Həmçinin  sərbəst  radikallar  hüceyrə  membran-
larında olan lipidləri parçalayaraq yeniləşmə prosesinə şərait yaradırlar. Lakin bu maddələrin həd-
dindən artıq çox sintez edilməsi patoloji proseslərlə nəticələnir. Çünki sərbəst radikallar hüceyrələrə 
hücum  edərək  membranları  zədələyir  və  nəticədə  ciddi  xəstəliklərə  səbəb  olur.  Maddələr 
mübadiləsinin pozulması, immunitet zəifliyi, stress, radioaktiv şüalar, alkoqol və nikatin maddələr 
bu  zərərli hissəciklərin yaranmasını sürətləndirən əsas faktorlardandır.
 
Fizioloji halda orqanizmdə 
sərbəst  radikalları  zərərsizləşdirən  maddələr  də  sintez  edilir.  Bu  maddələr  antioksidantlar  adlanır. 
Yaş artdıqca orqanizmdə sərbəst  radikalların miqdarı artır, onları  neytrallaşdıran maddələrin miq-
darı isə azalır. Bu məqsədlə qida ilə daima antioksidant  maddələr qəbul  edilməlidir. 
Antioksidant 
maddələr  lazımi  miqdarda  qəbul  edilmədikdə  xərçəng,  ürək  xəstəlikləri,  damarların  kirəclənməsi, 
yüksək təzyiq, vaxtından əvvəl qocalma kimi xəstəliklərə tutulma ehtimalı artır [3, s.312-313]. 
 
Hal-hazırda  elmə  sərbəst  radikalları  neytrallaşdırmaq  qabiliyyətinə  malik  olan  bir  sıra 
maddələrin  antioksidant  təsiri  məlumdur.  Lakin  bioflavonoidlərin  bu  təsiri  digər  maddələrdən 
üstündür. Bioflavanoldlər E və C vitamini kimi güclü  antioksidantlarla sinergist təsir göstərməklə 
yanaşı, bir çox vitaminləri sərbəst radikalların dağıdıcı təsirindən qoruyur. Məhz bu baxımdan, sər-
bəst  radikallara  qarşı  orqanizmin  təbii  müdafiəsini  gücləndirən  faydalı  xüsusiyyətli  bitkilərdən  və 
onlardan alınan efir yağlarından geniş istifadə olunmalıdır [6]. Bu səbəbdən də efir yağlı bitkilərin 
öyrənilməsi son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
 
Lamiaceae fəsiləsinə aid olan bitkilərin əksəriyyəti antioksidant təsirə malikdir. Bu bitkilərin 
tərkibi əsasən terpenli flavonoidlər, fenol törəmələri ilə zəngin olduğundan önəmli fizioloji aktivliyə 
malikdir. Bitkilərin kimyəvi tərkibi müxtəlif olduğu üçün onların antioksidant təsirlərində fərqlilik 
müşahidə olunur.  
Efir  yağlarının  bioloji  aktivliyi  onun  tərkibində  olan  dominant  kompanentdən  asılıdır. 
Məsələn:  kəklikotu  bitkisinin  efir  yağının  dominant  kompanenti  timol  və  karvakroldur.  Bu 
maddələr  bitkiyə  antioksidant  xüsusiyyəti  verən  fenollu  törəmələrdir  [21;22].  Tədqiqatlardan 
müəyyən  olunmuşdur  ki,
 
kəklikotu  efir  yağının  antioksidant  təsiri  E  vitaminindən  zəifdir,  lakin 

25 
kəklikotu  efir  yağı  ilə  E  vitamininin  qarışığının  antioksidant  effekti  daha  yüksək  nəticə  verir.  Bu 
onu  göstərir  ki,  kəklikotu  yağı  ilə  E  vitamini  sinergik  təsirə  malikdirlər  [8].  Sürvə  bitkisinin  efir 
yağının  əsas  antioksidant  kompanentləri    karnasol,  karnasik  turşusu  və  rozmanol  fenollu 
törəmələrdir. Müəyyən edilmişdir ki, sürvə bitkisinin antioksidant təsiri kəklikotu yağından yüksək-
dir[16]. Həmçinin salvia sclareyanın xloroform ekstraktı aseton ekstraktından daha yüksək antioksi-
dant təsirə malikdir, bu ekstrakların hər ikisi də E vitaminindən yüksəkdir [12]. 
 
Baytarlıq  təbabətində  antioksidant  maddələrlə  zəngin  olan  bitkilərdən  daha  cox  istifadə 
edilir. Müəyyən edilmişdir ki, bu bitkilər sintetik antioksidantlardan daha güclü təsirə malik olmaq-
la, heyvanlarda immun  sistemi  gücləndirir, parazitlərə qarşı məhvedici təsir göstərir.  Helmintlərlə 
yoluxmuş sahib orqanizmlərdə sərbəst radikalların miqdarı artır. Bu radikalların miqdarının artma-
sına səbəb parazitin ifraz etdiyi toksik maddələrin sahib orqanizmdə antioksidant təsirə malik olan 
bir  çox  fermentativ  xüsusiyyətli  maddələri  (superoksiddismutaza,  katalaza,  qlutation  reduktaza) 
inhibisiya etməsi, C və E vitamininin hipovitaminozunu yaratmasıdır. Sərbəst radikallar sahib orqa-
nizmdə  membran  lipidlərini  peroksidləşdirərək,  membranların  zədələnməsinə  və  fizioloji  pro-
seslərin pozulmasına səbəb olur. Sərbəst radikalların miqdarının artmasını müəyyənləşdirmək üçün 
qanda  antioksidant  xarakterli  fermetlərin  fəallığı  təyin  edilir.  Bu  fermentlərin  fəallığının  azalması 
radikalların artmasını bildirir[9, 11, 14,18, 20]. 
 
Parazitlərlə mübarizədə belə bitkilərdən istifadə edilməsi qurdqovucu təsiri ilə yanaşı, sahib 
orqamizmin  müqavimətini  artırmaqla  orqanların  funksiyasını  qorumuş  olur.  Antiparazit  bitkilər 
heyvan orqanizmindən tez xaric olunduğundan məhsulların tərkibində keyfiyyət dəyişikliyinə səbəb 
olmur [15,19].  
Bu səbəbdən də təbii otlaq sahələrində həm antiparazit, həm də antioksidant təsirli bitkilərin 
növlərini, yayılmasını, heyvanlar tərəfində  yeyilməsini araşdırmaq bioloqların qarşısında duran ən 
mühüm  məsələlərdən  biridir.  Belə  bitkilərin  otlaq  sahələrində  əkilməsi  helmintlərlə  mübarizənin 
təbii yollarından biri sayılır.  
Hər  il  dünya  üzrə  təbii  antioksidant  maddələrə  maraq  artdığından,  bitkilərin  antioksidant 
təsirlərini  müəyyənləşdirmək  istiqamətində  bir  çox  tədqiqatlar  aparılır. 
Naxçıvan  MR  regionunda 
kontinental iqlimin olması, xüsusilə günəşli günlərin çoxluğu bitkilərin kimyəvi tərkibinin daha da 
zənginləşməsinə səbəb olur.
  Ölkəmizdə  yetişən  bu  bitkilərin  daxili  zənginliklərini  araşdıraraq  üzə 
çıxarmaq və istifadə spektrlərini müəyyənləşdirmək məqsədə uyğun tədqiqatlardandır.  
Tədqiqatımızın əsas məqsədi Lamiaceae fəsiləsinə aid olan bir necə bitkilərin efir yağlarının 
tərkibini və  heyvanlarda parazitlik edən nematodlara məhvedici təsirinin səmərəliliyini öyrənmək-
dir. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Naxçıvan  Muxtar  Respublikasinin  dərman  bitkiləri.  AMEA  Naxçıvan  bölməsi  Bioresurslar 
institutu, Naxçıvan- 2014 səh. 4 
2.
 
Nəbiyev  Ə.Ə.,  Moslemzadeh  E.Ə.  Qida  məhsullarının  biokimyası,  Bakı  “elm”,2008.,444s; 
s.170 
3.
 
Əfəndiyev  A.M.,  İslamzadə  F.Q.,  İslamzadə  F.İ.  İnsan  biokimyasının  əsasları    I  cilid,  Bakı- 
“Şirvannəşr”, 2002, 320 səh. 312-314 
4.
 
Муравьева  Д.  А.  Фармакогнозия  —  М.:  Медицина,  1978,  Государственная  фармакопея 
СССР. Х-е изд, М.: Медицина, 1968 
5.
 
Прида  А.  И.  Природные  антиоксиданты  полифенольной  природы  (антирадикальные 
свойства  и  перспек-  тивы  использования)  /  А.  И.  Прида,  Р.  И.  Иванова  //  Пищевые 
ингридиенты. Сырье и добавки,  2004, №2. С, 76—78 
6.
 
 Рябинина  Е.  И.  Сравнительное  исследование  мелиссы  лекарственной  и  шалфея 
лекарственного  на  содержание  полифенолов  /  Е.  И.  Рябинина,  Е.  Е.  Зотова,  Н.  И. 
Пономарева, С. В. Рябинин // Вестник ВГУ, Серия, Химия. Биология, Фармация, 2009. — 
№2. — С, 32—36 

26 
7.
 
Яшин  Я.И.,  Рыжнев  В.Ю.,  Яшин  А.Я.,  Черноусова  Н.И.  Природные  антиоксиданты. 
Содержание в пищевых продуктах  и их влияние на здаровье  и старение человека, М., 
2009, 212 с 
8.
 
Botsoglou, N.A., Grigoropoulou, S.H., Bostoglou, E., Govaris, A., Papgeorgiou, G., 2003b, The 
efffects  of  dietary  oregano  essential  oil  and  α-tocopheryl  acetate  on  lipd  oxidation  in  raw  and 
cooked turkey during refrigerated storage, Meat Science. 65: 1193-1200 
9.
 
Dede S, Değer Y, Değer S, Aklan M (2000): Determination of the status of lipid peroxidation 
and antioksidants in sheep infected with certain  endoparasites  (Fasciola sp, Trichostrongylidae 
sp., Eimeria sp.). Turkiye Parazitol Derg, 24, 190-193 
10.
 
Foti M.C., Ingold K.C. Mechanism of inhibition of lipid peroxidation by γ-terpinene, an unusual 
and  potentially  useful  hydrocarbon  antioxidant  //  J.  Agric,  Food  Chem,  2003,  V.  51,  N9.  Pp. 
2758–2765 
11.
 
Gameel  A  A  (1982):  Fasciola  hepatica,  plasma  ascorbic  acid,  plasma  iron  and  iron-binding 
capacity in experimentally infected sheep, Z Parasitenkde, 68, 185-189 
12.
 
 Gülçin,  İ.,  Oğuz,  M.T.,  Oktay,  M.,  Beydemir,Ş.,Küfrevioğlu,  Ö.İ.,  2004,  Evaluation  of  the 
antioxidant activities of clary sage (Salvia sclareaL.), Doğa-TR. J. Of Agriculture and Forestry, 
28:25-33 
13.
 
Kahkonen  M.P.,  Hopia A.I.,  Vuorela  H.  J., Rauha  J.-P.,  Pihlaja  K.,  Kujala  T.S.,  Heinonen  M. 
Antioxidant Activity of Plant Extracts Containing Phenolic Compounds // J. Agric. Food Chem. 
1999, V. 47, N10, Pp. 3954–3962)  
14.
 
Kellog  E  W,  Fridovich  I  (1977):  Liposome  oxidation  and  erthrocyte  lysis  by  enzymatically 
generated superoxide and hydrogen peroxide. J Biol Chem, 252, 6721-6725 
15.
 
Perez-  Mateos,  M.,  Lanier,  T.C.  and  Boyd,  L.C.,  2006,  Effects  of  rosemary  and  green  tea 
extracts  on  frozen  surimi  gels  fortified  with  omega-3  fatty  acids,  Journal  Science  Food 
Agriculture 86:558–567 
16.
 
Pizzale, L., Bortolomeazzi, R., Vichi, S., Überegger, E., Conte, L.S, 2002, Antioxidant activity 
of  sage  (Salvia  officinalis  and  S  fruticosa)  oregano  (Origanum  onites  and  O  indercedens) 
extracts related to their phenolic compund content, J. Sci. Food Agric. 82, 1645-1651 
17.
 
Rice-Avans,  C.A.,  Miller,  N.J.,  Bolwell,  P.G.,  Bramley,  P.M.  and  Pridham,  J.B.,  1995,  The 
relative antioxidant activities of plant-derived polyphenol flavonoids, Free Radical Research, 22 
(4): 375-383)  
18.
 
Sarin  K,  Kumar  A,  Prakash  A,  Sharma  A  (1993),  Oxidative  stres  and  antioxidant  defence 
mechanism  in  Plasmodium  vivax  malaria  before  and  after  chloquin  treatment,  Ind  J  Malariol, 
30, 127-133 
19.
 
Singhal, R. S., Kulkarni P. R. and Rege, D. V., 2001, University of Mumbai Handbook of Herbs 
and Spices, Volume 1, (K. V. Peter (ed.)), p, 22-34. Woodhead Publishing Limited. England)  
20.
 
Vansteenhouse  J  L  (1985):  Free  radicals:  relation  to  tissue  damage-a  review.  Vet  Clin  Pathol, 
16, 29-35 
21.
 
http://www.bitkisel-tedavi.com/kekik.ht  
http://www.greenilac.com/pdf/kekik.pdf