Əlavə 5a xəzər suitisi haqqında hesabat
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Urbanizasiya
- XƏZƏR SUİTİSİNİN PARAZİTLƏRİ
|
Brakonyerlik: ə vv ə ll ə r suitil ə r qırma tü f ə ngl ə rind ə n istifad ə edilm
ə kl ə ovlanırdı (bizim kolleksiyamızda güll
ə yerl
ə ri olan onlarla suiti skeletl əri var). Əldəqayırma vasitə l ə r olan “kaladalar”dan (böyük qarmaq də stl ə
ə olunmaqlan ə r
balıqlarının qanunsuz ovlanması.
(Bizim kolleksiyamızda sahild ə
tapılmış iyirmi ölmüş suitinin ağzında kalada qarmaqları olmuşdur ).
Son ill ə rd ə kütl
ə vi brakonyerlik – torlardan istifad ə edil
ə r ə k n ə r ə
balıqlarının qanunsuz ovlanması n ə tic ə sind
ə çoxlu sayda suitil ə r ölür: h ə r bir irigözlü v ə
(fotoşə kil
№ 15 və
fotoşəkil №16 – üç suiti torlardan birinin iç ə risin ə
düşür və sular onu torla birlikd
ə yüks
ə k d
ə r ə c ə d ə
islanmış formada sahilə çıxarmışdır. Suitilə rin mü ə
ə n hiss
ə si Neft Daşlarında neftçilə r v
ə
ayrı - ayrı dəniz platformaları tə r ə
ə n öldürülür: yaz-yay kök ə lm
müdd ə ti ə rzind
ə suitil
ə r tez-
tez balıq ovuna müdaxilə edir v ə buna gör ə d
ə neftçil ər onları vurmağa çalışırlar.
Bundan başqa , son vaxtlar yerli əhali torlarda tutulmuş suitilə ri v ə
ə sas
ə n d
ə
onların qara ciy ə rini v ə piyini qida üçün istifad ə
ril ə ri b ə zi insanlar t ə r
find ə n x ə z papaqlar hazırlamaq üçün istifadə olunur. Suitil ə rin piyin ə yerli
ə hali t
ə r ə find ə n xüsusi d ə y ə r verilir (o, müalic
ə vi piy hesab olunur v ə m
ə lh ə m kimi istifad ə edilir). Suitil ərin ovlanması xüsusi hə cmli
adayada çatmışdır : burda h əmişə suitil
ə rin piyini v ə qara ciy
ərini almaq mümkündür; adadakı yerli sakinl
ə rin çoxu suiti d ə ril
ə rind
ən hazırlanmış papaqlar geyinirlə r v
ə bu, Az ərbaycan sularında yalnız iki yataq yerinin –Şah dili və
Çilov adası - qalması faktına rəğmən baş verir. Suitil ərin yalnız az hiss ə si arabir Malaya Plita v ə
Podplitoçnı adalarında istirahə t edir. T ə dqiqatlar göst ərir ki, Bakı arxipelaqı adaları 1997 -ci ild ən başlayaraq bir daha yataq yerlə ri kimi istifad ə olunmur. H ə tta son vaxtlar c ə nub t ə r ə f ə kütl ə vi yaz
miqrasiyası ə rzind
ə suitil
ə r bu adalar qrupundan yan keçirl ə r (bizim fikrimizc ə bu, sözüged ə n rayonda daimi müdaxil ə l
n ə tic ə sind
ə
balıq populyasiyasının azalması ilə bağlıdır).
– Son ill ə rd ə t əşkil olunan çimə rlikl ərin sayı kə skin sur ə td ə
çoxalmışdır və onlar Abşeron sahilinin hamısını perimeter boyunca ə hat ə
ə t obyektl ə ri v
ə
personalı h əmişə
sahild ə olur v ə xüsus
ə n d
ə
yaz miqrasiyası ə rzind ə ac heyvanlar ın , ə l ə lxüsus da cavan küçükl ə rin sahil ə g
ə lm ə sin ə ehtiyac olan zaman suitil əri qorxudub uzaqlaşdırırlar . Eyni m ə nz
r ə
X ə z ə rin h
ə r t
ə r ə find ə
müşahidə olunur. Bu, ilk önc ə
- ə vv ə ll ər sahilyanı zonanın ə ks ə r hiss ə sind ə v
ə X
ə z ə rd ə ki adalarda m əskunlaşma yo x idi v ə suitil
ə r kütl
ə vi miqrasiya müdd ə
ə ri
ə rzind
ə sahild
ə v
ə
sahilyanı qayaların üstündə dinc ə l ə bilirdil ər. Hazırda balıqçılıq kooperativi assosiasiyalarının hamısı kompakt şə kild ə
əşir.
Bizim uzunmüdd ə tli t ədqiqatlarımız v ə h esabatlarımız sayə sind ə
ə rd ə n v ə 90- cı illə rin
başlanğıcında n suitil ər yaz miqrasiyaları ə rzind
ə v
ə yayda tez-tez sahil ə
çim ə rlikl ə rin
ə v
ə
sahilyanı qayalara gə l mişlə
r. Lap son ill ə r ə (1997-2002) g ə ldikd
ə , bel
ə hallar dem ə
olar ki, müşahidə
olunmamışdır . Yalnız
2000- ci ild Sumqayıt şə h ə
ə sind
ə yerli
v ə t əndaşlar sivar (suiti balası, ilk tükünü tülə dikd
ə n sonra
) tutmuş və
onu batmış gə mid ə
saxlamışlar.
Bundan başqa, hə r bir k əs yalnız
arabir Abşeron akvatoriyasında və ə traf ə razil
ə rd ə üz ə n suitil ə r gör ə bil
ə r.
Suitil ə rin sahild ə öldürülm ə si:
yalnız 2001 -ci ild
ə Buzovna- Şimal Elektrik Stansiyası monitorinq zonasında biz son vaxtlar insanlar tə r ə
ən öldürülmüş və k
ə ll ə sümükl əri sındırılmış üç suiti tapmışdıq. Şahidlə rin sözl ə rin
ə gör
ə suitil
ə rd ə n biri yerli insanlar t ə r ə find
ən axşam Şimal Elektrik Stansiyasının ə razisind ə
tutulmuşdur. Onlar suitini kə ndirl
ə
bir daşa bağlamışlar. Sə h ə r tezd ə n çim ə rliy
ə ged
ə n m
ə zuniyy
ə td ə olan şə
xsl ər canlı heyvanın kə ll ə
daş ilə
sındırmışlar. Dig
ə r rayonlarda da eyni münasib ət müşahidə
olunur. Balıqçılar Xə z ə r suitil ərini balıq də st ə l ə rinin uzaqlara qovulmasında və
torların içindəki balıqların yeyilmə sind ə r ə qib v
ə günahkar hesab etdikl ə
ə gör
ə
onlara qarşı mübarizə aparır
lar. Buna gör ə d ə
imkan olan zaman balıqçılar suitil ə ri öldürürl ə r. Suitil ə rin insanlara hücum etm əsi halları (yüksə k d
ə r ə c ə d ə
şişirdilən) sahil zonalarının sakinl ə rini qorxudur v ə onlar da mümkün hallarda suitil ə ri öldürürl ə r. T əbii düşmə nl ə r: vaxtaşırı canavarlar, tülkülə r, yenotab ə nz
r itl ər, ağquyruq qartallar və
ə
ə ll ə r çox böyük ağbalıqlar.
XƏZƏR SUİTİSİNİN PARAZİTLƏRİ X ə z ə r suitisinin orqanizmind ə çoxlu sayda bağırsaq qurdları aşkar olunmuşdur (
hazırda 5 kateqoriyaya aid 28-d ə n çox növ t ə svir olunur: sestodlar (lentvari qurdlar), nematodlar (gird ə
yastı qurdlar ), akantosefallar (t ikanbaşlı qurdlar ) v
ə
tikanbaşlı parazit qurdlar: X ə z ər suitisinin bağırsaq qurdu faunası : Trematodlar: V.N. Popov v ə M.Taykovun göst ə ricil
ə rin
ə (1982, 1986, 1990 ) uyğun olaraq Xə z ə r suitil
ə rind
ə 13 trematod növü qeyd ə
Bolbophorus cinfusus
Tylodelphys podicipina
Mesorchis advena
Cryptocotyle lingua
Parascocotyle sinoecum
Pigidiopsis genata
Miritrema sobolevi
Opishorchis felineus
Pseudavphistomm truncatum
Ciureana badamschini
Cyatocotylidae gen. sp.
Paracoenogonivus ovatus Nematodlar:
Anisakis schupakovi Mosgovoy, 1951
Parafilaroides caspicus Kurotsckin et Zablozky, 1958
Eustrongylides excisus Jagerskiold, 1908
Nematoda gen sp. (Larva)
Dioctophyme sp.
Сontracoecum sp.
Dioctophyme renale Sestodlar:
Cestoda gen. sp. Tikanbaşlı parazit qurdlar :
Acantocephala Corynosoma strumosum (Rudolphi, 1802)
Corynosoma caspicum Onların bir neçə si xüsusi olaraq ə sas t
ə sir m
ə nb ə l əri kimi qeyd olunmalıdır:
heyvanların orqanizml ə rind ə
bağırsaq qurdları ilə çoxlu infeksiya v ə
onların çoxlu sayı da suitilə rin ölümü il ə
ə tic
ə l ə n ə bil ə r.
Bunlardan yalnız 13 -ü trematod növü, 3-ü nematode növüdür: Anisakis schupakovi, suitinin orqanizmind ə t əsadüfi hallarda (şə rti) nematodlar - Eustrongylides excisus Jagerskiold olur, 1908 (Y.V. Kuroçkin, 1961). Tikanbaşlı parazit qurdlardan Corynosoma strumosum qeyd ə
. X ə z ə r suitil ə rind
ə
aşkar edilmiş nematodların üçüncü növü Parafilaroides caspicus-dur Kuroçkin v ə t Zablotski, 1958; dördüncü nematod (Kuroçkin, 1961) növ s ə viyy ə sind
ə mü
ə yy ə nl əşdirilməmişdir.
X
z ə r suitil ə rind
ə ektoparazitl ə r suiti biti (Echinophtirius horridus) il ə t ə msil olunur. Virus infeksiyalarından yalnız it taununa sə b ə
qızılca
virusu aşkar olunmuşdur. Bakterial infeksiyalardan hazırda yalnız diplococcus Badamschini caspii bakteriyasının yaratdığı diplokokklu infensiya (Vile qı anin), qırmızı stafilakokk v ə salmonella t əsdiq olunmuşdur. Bu göstə rir
ki, X ə z ə r suitisinin virus v ə
rinc ə öyr ə nilm
əmişdir: bunca az mikro - infeksiyalar ola bilm əz. Əvvə lc ə X ə z ə r suitisind ə d
bağırsaq qurdlarının sayı 6 kimi
hesablanmış, amma sonralar 27 növ mü ə yy ən edilmişdir.
Bel ə likl
ə , X
ə z ə r suitisind ə
bağırsaq qurdlarının 28 müxtəlif forması aşkar olunmuş və onlardan 18-I növ kimi mü ə yy ə nl əşdirilmişdir. Eyni zamanda, qeyd etm ək lazımdır ki, bağırsaq qurdlarının hamısı eyni də r ə c ə d ə t
ə hlük
ə li deyil, onların çoxu Xə z ər suitisini keçid forması kimi istifadə edir v ə
sağlamlıq üçün o qə d ə r d ə t ə hlük
ə li
deyil. S.L Delamurun m əlumatına (1961) uyğun olaraq 1961 -ci il
ə q ə d ə r üzg əcayaqlılar və balinakimil ə rin
müxt əlif orqanlarında parazitli k ed ən bağırsaq qurdlarının 174 növü təsvir olunmuşdur. Delamur bu haqda mü ə yy
n m ə qs ə dl ə yazmışdır: də niz m ə
əli heyvanları ilə
işlə y ə n b ə zi t
ədqiqatçılar (helmintoloqlardan başqa) sə hv ə
ərmişlər ki, bağırsaq qurdları yalnız bu heyvanların
bağırsaqlarının içində parazitlik edir. Amma bu, göst ərildiyi kimi deyildi: aşağıdakı parazitlə r qan dövranı sistemində aşkar olunmuşdur: Tiktiokaulidl ə r, Psevdoaliidl ə r, Filariidl ə r, Setariidl ə r
(Nematodlar), ağ ciyə
rl ə r v ə
burun boşluqlarında – Diktiokaulidl ə r, Filarioididl ə r, Psevdoaliidl ə r,
eşitmə
orqanlarında –
Psevdoaliidl ə r, bağırsaqlarda
– Kampulidl ə r,
Exinostomatidl ə r, Qalaktosamatidl ə r, Heterofidl ə r, Opistorxidl ə r, Brauniidl ə r, Notokotilidl ə r, Foletereidl ə r (Trematodlar), Tetrabotriidl ə r, Difillobotriidl ə r (Sestodlar), Anisakidl ə r,
Ansilostomatidl ə r/ankilostoma (Nematodlar), Polimorfidl ə r (
tikanbaşlı qurdlar ), qara ciy ə rd
–
Kampulidl ə r, Opistorxozlar, Radziidl ə r (Trematodlar), arabir Difillobotriidl ə r, sidik sistemind ə -
Krassikaudidl ə r (Nematodlar), d ə ri v
ə piyd
ə - fillobotriidl ə rin sürf ə l ə ri (Sestodlar). Bel ə likl ə d ə niz m ə m əli heyvanlarında bağırsaq qurdlarının yalnız mə d ə
ə
bağırsaqları yoluxdurması fikri köhn əlmişdir və q əbul olunmamalıdır. X ə z ə r hövz ə sinin çirkl ə nm ə si Ağır metallar . V. İ. Krılov və başqaları tə r ə
ə n ə ld ə
olunmuş göstə ricil
ə r ə (1990) gör ə bu ilki balaların və yetkinl
əşməmiş heyvanların qara ciyə rin
ə
toplanmış civə nin s ə viyy ə si 1.84-4.52 mq/kq civarında dəyişir. Civə nin yüks ək miqdarı qısır və hamil
ə
dişilə rd ə nadi r hallarda baş verə n bala
salmış suitilə rd ə d ə
aşkar olunmuşdur. Xə z ə r hövz ə sinin çox çirkl ə m ə si X ə z ər suitisinin çoxalması v ə populyasiyasına mə nfi t ə
ə rir: son ill ə rd
dişilərin qısırlığı 39.8 - 59.8% arasında dəyişir. Ekotoksiklik proqramı ç ə
ə sind
ə
aparılmış toksiklik tədqiqatları (Ş. Tanabe və başqaları, 2002) X ə
ə r suitisinin qara ciy ə ri, böyr
ə kl ə ri v ə
ə z ə l ə l ə rind
ə 15 mikroelement (V, Mn, Fe, Cr, Co, Zn, As, Se, Mo, Ar, Cd, Tl, Hg, Pb) v ə üzvi civ ə
(OrgHg) konsentrasiyaları göstərmiş dir. Bu elementl ə rin ə n yüks
ək konsentrasiyaları ə vv ə lc ə qara ciy ə rd ə , sonra böyr ə kl ə r v
ə
ə z ə l ə l ə rd ə
müşahidə
olunmuşdur. 2000 v ə 2001-ci ill ə rd ə toksik elementl ə rin (As, Ag, Cd, Tl, Hg, Pb v ə üzvi Hg) konsentrasiyaları 1993 -cü ild
ə X
ə z ə r suitil ə rind ə v
ə dig
ə r regionlardan olan suitil ə rd
eyni elementl
ərin konsentrasiyalarına bə rab
ə r v
ə
ya az olmuşdur və bu o dem ə kdir ki, bu elementl ə r X ə z ə r suitil ə rinin ölümünün spesifik s ə b ə bi ola bilm ə zl ə r. Eyni zamanda, infeksiyaya yoluxmuş X ə z ə rsuitisind ə Zn v
ə Fe kons entrasiyası ehtimal ki, digə r regionlardan olan suitil ə rd
qeyd ə
alınmış konsentrasiyadan daha yüksək olmuşdur. Bu, Xə z ər suitisinin qidasında qomeostatik n ə zar ə tin v
ə h ə yat üçün vacib elementl ərin miqdarının pozulduğunu göstə rir. Üzvi xlor v ə üzvi fosforun z ə h ə rli birl əşmə
l əri. V. İ. Krılov və
başqalarına görə (1990) suitinin piy toxumasında toplanmış pestisidlə r (DDT v ə onun metabolitl ə ri,
α v
ə
γ -heksaxlorsikloheksan) yaş,
cins v ə tutulma yerind ən asılı olaraq toxuma kütlə sinin 6.05-64.3 mq/kq civarında dəyişir. Ş. Tanabe v
ə N. Kajivaraya gör ə (Ekotoks, 2002, 2008), 2000 v ə 2001-ci ild ə tez-
tez baş verə n qeyri-
adi kütl əvi ölüm halları ə rzind ə
ə z ə r sahill ə rind ə X ə z ə r suitil ə rinin qara ciy ə rind
ə polixlorbifenill ə r
1 ) dibenzo-p-dioksinl ə r (PXDD
1 ) v
ə dibenzofuranlar (PXDF 1 ), xlorlu üzvi pestisidl ə r v
ə üzvi
qalay birl əşmə
l əri aşkar olunmuşdur. Lipid ç ə
ədqiqatı göstərmişdir ki, DDT çirklə ndiricil
ə r t
ə dqiq
olunmuş xlorlu üzvi birləşmə l ər arasında 3.1 -560 nq/q konsentrasiya il ə üstünlük t əşkil etmişdir.
İran sahillə rind
ə
tapılmış Xə z ə r suitil ə rinin orqanizml ə rind
ə xlorlu üzvi birl əşmə l
r regionlar il ə müqayis
ə d ə daha az olmuşdur. Bununla belə, İranda sahildə
tapılmış suitilə rd ə
piy qatı ə h ə miyy
ə tli d
ə r ə c ə d ə
qalın olmuş və X ə z ə r suitil ə rind
ə çirkl
ə ndiricil
ər konsentrasiyası və
piy qatı arasında neqativ ə laq
ə
müşahidə edilmişdir.
Kök
ə lm ə v ə tükd əyişmə f
ə slind
ə n sonr
a piy qatı nazikləşdiyi üçün piy qatında mövsümi dəyişiklik açıq
- aşkar nə
z ə r ə
çarpırdı. Nə tic ə d ə suitil
ə r yazda üzvi xlor birl əşmə l
rinin t əsiri altında yüksə k risk subyekti ola bil ə rdil
ə r. 2000 v ə 2001-ci ill ə rd ə X ə z ə r suitil ə rind
ə mü
ə yy ə nl əşdirilmiş üzvi xlor birl
əşmə l ə rinin s ə viyy ə l ə ri epizootik x ə st ə likl
ə rd ə n ə ziyy ə t ç
ə k ə n dig ə r m ə m ə li heyvanlarda mü ə yy ə nl əşdirilmiş üzvi xlor birləşmə l ə rinin s ə viyy ə l ə ri il ə müqayis ə oluna bil ə rdi. X
ə st ə X ə z ə r suitil ə rind
ə PXDD/F konsentrasiyaları digə r regionlardan olan suitil ə rd
bu birl əşmə
l ə rin konsentrasiyalarından aşağı idi və bu is
ə o dem
ə kdir ki, çirkl ə ndiricil
ə rin toksik t ə siri z
ə ifdir v
ə onlar
suitil ə rin kütl ə vi ölümü üçün m ə suliyy
ət daşımırlar. Suitil
ə rd ə TE (toksik ekvivalent) s ə viyy ə sinin
nisb ə t ən aşağı olmasına baxmayaraq Xə z ə r suitil ə rind ə
aşkar olunmuş polixlorbifenillə r v ə üzvi xlorlu pektisidl ə r il ə infek
siyanın cari və ziyy
ə ti
immunodepressiya baxımından tə hlük
ə lidir. Suitil ə
ə rind
ə
botulin toksini konsentrasiyası yaş çə kinin 0.49 -17nq/q ci varında dəyişir və
t
l ə rd ə oktiltin birl əşmə l
viyy ə sind ən aşağı olmuşdur v ə bu, X ə z ə r d
ə nizind
ə üzvi qalay birl əşmə l
ri il ə çirkl ə nm ənin aşağı sə viyy ə d ə
olmasını göstə rir. Suitil
ə rin ölümün ə t
sir ed ə n faktorlar:
Qazma m ə hlulu
Lay suyu
Korroziyanın qarşısını alan kimyə vi reagentl ə r
Fekal sular
Qazma ə m əliyyatlarında istifadə olunan radioaktiv elementl ə r
M əişət tullantıları
X ə z ərin şə
rq sahill ərinin yuyulması ilə
bağlı radioaktiv çirklə nm ə
Qazaxstanda hydrogen sulfidin d ə niz
ə
atılması
G əliş
– ktenoforun hücumu - Mnemiopsis leidyi-nin X ə z ə r ə müdaxil ə si
Seysmik t ə dqiqat; seysmik at əş metodları, miqyası və intensivliyi
Neft dağılmaları
Paraf
inli tullantılar
Etilenqlikol, şlam
Daimi müdaxil ə (cavan heyvanlar üçün g ə rginlik)
Yaşla bağlı tə bii ölüm: tapılmış ölü suitilərin ümumi sayında orta hesabla tə xmin
ə n 8%
X ə z ər suitisinin qorunması üçün tövsiyə l ə r 1. X
ə z ər suitisinin ovlanmasına ümumi qadağa qoyulması. 2. N
ə zar
ə tin gücl
ə ndirilm
ə si v
ə n ə r ə
balığı və
kiçik balıqların qanunsuz ovlanmasının aradan qaldırılması.
3. Bütün X ə z ər akvatoriyasında tədqiqatların koordinasiya edilmə sinin bütün X ə z əryanı dövl
ə tl ə r – Rusiya, Qazaxstan, Türkm ənistan, İran, Azə rbaycan v ə beyn
ə lxalq ekologiya t əşkilatları ilə razılaşdırılması.
4.
Çilov adasında suitilə rin öldürülm əsini dayandırmaq üçün hüquq mühafizə
orqanlarına müraci ət olunması və
Neft Daşları və dig ə r neft hasilat sah ə l ə rind ə suitil ərin ovlanmasına gör
ə c ə rim ə l ə rin t
ətbiq olunması.
5. Suitil ə rin kütl
ə vi miqrasiya v ə toplanma sah ə l ə rind ə
balıq ovunun qadağan olunması.
6. X ə z ə r suitil ə rinin mühafiz ə
olunması və qorunub saxlanması ilə
bağlı tə dbirl ə rin stimullaşdırılması və t
əşviq edilməsi üçün TV verilişlə rinin t
əşkil olunması və dig
ə r kütl
ə vi
informasiya vasit ə l ə rinin, o cüml ə d
n QHT-l ə r v ə t ə hsil t əşkilatlarının cəlb olunması.
7. Müxt
ə lif toksik kimy ə vi madd
ə l ə r ( ə sas ə n DDT) v ə
sisteml ə ri v ə d ə niz ə
atılmasına nə zar
ə tin gücl
ə ndirilm
ə si.
8. İnfeksiyalar, hər şeydə n ə
ə l
virusu ə leyhin ə müxt
ə lif vaksinasiya (peyv ə nd)
planlarının hazırlanması.
9. X ə z ə rd ə neft hasil ed ən şirkə tl ə rin seysmik t ə dqiqat, qazma v ə istismar ə m
suitil ərin miqrasiya spesifikasını nə z ə
ə
alaraq aparması üçün onlara Ekologiya Nazirliyi vasit ə sil ə n ə zar ətin yaxşılaşdırılması.
lav ə 2 Suitil ərin bolluq zonaları Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|