Əlavə 5a xəzər suitisi haqqında hesabat
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əlavə 5A Xəzər suitisi haqqında hesabat
- Error! Bookmark not defined.
|
AYDH 3Ö seysmik t ə dqiqat Ekoloji v ə sosial-iqtisadi t ə sirin qiym ə tl
ndirilm ə si Ə lav
ə 5A
Dekabr 2015 Əlavə 5A Xəzər suitisi haqqında hesabat AYDH Seysmik Layihəsi üçün Vəziyyət haqqında Hesabat
ə tov, Z ə rdabi T ə bi ə t Tarixi Muzeyi
Münd ə ricat 1
Giriş ............................................................................................................. Error! Bookmark not defined.
2
X ə z ər suitisinin ekologiyası ......................................................................................................................... 7
2.1
Ekoloji monitorinq ........................................................................................................................................ 7
2.2
Son 5 il üçün Xəzər sutisi haqqında məlumat ............................................................................................. 9
2.3
Müqavil
ə Sah
ə sind
ə suitil
ə rin mövsümi yayılması ................................................................................... 14
2.3.1
T ədqiqatın birinci mə rh ə l ə si: Noyabr v ə dekabr 2015 v ə yanvar 2016 .............................................. 15
2.3.2
Abşeron Yarımadasının Şə rq v ə
ərb Akvatoriyasında Müqavilə
Zonasında suitilə rin mövsümi yayılmasının xarakteri .................................................................................................................................... 16
3 İstinadlar :................................................................................................................................................... 18
1 Giriş X ə z ə r suitisi X ə z ə r hövz ə si üçün nadir endemik növdür v ə h
ər hansı ekoloji tə sirin universal bioloji göst ə
ə z ə r hövz ə sind ə yegan
ə d
ə niz m
ə m əli heyvanıdır. Suiti IUCN-in (T ə bi ə t v
ə T
ə bii
Resursların Qorunması üzrə Beyn
ə lxalq Birlik) n ə sli k
ə silm
ə kd ə olan növl ər üçün Qırmızı Kitabına daxil olunmuş və h
ə ssas növ kimi Az ərbaycanın Qırmızı Kitabına salınmışdır. Xə z ə r suitisinin maksimum h ə yat müdd ə ti 50 il kimi mü ə yy ə nl əşdirilmişdir (İstinad 29 – Heyb ə
Dişi suitilərin yetkinlik yaşı 7 və ya 8
ildir. Klimaks 30 v ə ya 32 yaşda başlayır.
Yalnız bir 34 yaşlı dişi suiti embrion il ə
aşkar olunmuşdur. Erk
ə k növl ə r 8 v
ə
ya 9 yaşında yetkinləşir. Fiziki yetkinlik yaşı 18 -22 ildir. Qocalma ə lam ə tl ə ri (osteoxondroz, osteoporoz, deformasiya yaradan artroz, dişlərin kökünün sınması) 28 - 32 yaşda baş verir (İstinad 23 – D. B. Hacıyev, T. M. Heybə tov, 1995). Özl ə rinin h ə yat müdd ə ti
ə rzind
ə X
ə z ə r suitil əri Şimali Xə z ə
ə n C
ə nubi
X ə z ə r ə miqrasiya ed ə r ək yay aylarını orada keçirir və buzun üstünd ə
Balalama 25 yanvar v ə
z ə
doğulmuş suiti balası özünün uzun xə zinin r
ə ngi il
ə
ə laq ədar olaraq “ağ küçük” (“belyok”)
adlandırılır; onun çə kisi t ə xmin ən 5 kq olur. Doğulduqdan iki hə ft ə sonar tükl
ə rin tül
ə nm əsi başlanır; uzun ağ xə z boz r ə ngli x ə zl ə ə v ə z olunur v ə
rh ə l əsi başlanır (“tulupka”). Bir ay sonra tükl ə rin tül ə nm əsi başa çatır və inkişafın boz mə rh ə
əsi başlanır; bu mə rh ə l ə 6 aya q ə d ə r davam edir v ə sonar boz r ə ngli x
əz sarımtıl xə zl ə ə v ə z o
lunur (sarı mə rh ə l ə
(“jeltyak”). Bir il sonar sanballı rə ngl ə
ə verir: erk ə k suitil ə r ad
ə t ə n parlaq xallı göyümtül qara r ə
ə, dişi suitilə r is
ə
daha açıq solğun rə ngd ə olur. Suitil ər qışda suda daha çox buzun üstünd ə cütl
əşirlə r, az sonra, y ə ni
balaladıqdan bir ay sonra dişi suitilər ağ küçüklə r ə qayğı göstə rm əyi başa çatdırırlar. Erkə k suitil ə r yeml ə nm ə müdd
ə tini buzun üstünd ə keçirir v ə
laktasiyanın qurtarmasını gözlə yirl ə
ə sonra
onlar dişi suitilə r il
ə cütl
əşir v ə bir müdd ət dişi suitilə rl ə
ə
qalırlar; yazda tükün tülə nm ə si buzun üstünd ə
baş verir. Dişi suitilə r bir daha öz küçükl ə rin
ə
qayğı göstə rmirl ə r. Buz ə riy
ə nd ə suitil ə r iki istiqam ə td ə c ə nuba miqrasiya etm ə y ə b aşlayırlar: suitil ə rin ə ks ə riyy ə ti X ə z ərin şə rq sahili boyunca v ə az hiss ə si is
ə q
ə rb sahili istiqam ə tind
ə gedir. Onlar Az ərbaycan sularında adə t ən aprel ayının sonunda və may ayının ə vv ə
ə görünürl ə r.
Abşeron yarımadasında suitilə r aprelin sonu – iyulun ə vv ə lind ə
çoxlu sayda aşkar olunurlar. Bir qə d ə r sonar suitil ə r C ə nubi v ə Orta X
ə z ə r ə miqrasiya edirl ə r; onlar X ə z
rin m ə rk ə zi hiss
ə sind
ə v ə İran sahili boyunca yemlə nirl ə
Suitil ər İranda iyun ayında peyda olurlar. Onların geriyə miqrasiy ası oktyabr ayında başlanır və
noyabrın sonu –
dekabrın ə vv ə lind ə
başa çatır. Aşağıda verilən Şə kil 1-d ə suitil ə rin müxt ə lif f
ə sill
ə rd ə miqrasiya marşrutları t ə
Şə kil 1: X ə z ə r suitisinin yaz v ə payız miqrasiyası
Şərti işarə Payız miqrasiya marşrutu Əsas yaz miqrasiya marşrutu İkinci dərəcəli yaz miqrasiya marşrutu Suiti miqrasiyası 2Ö seysmik tədqiqat sahəsi Qışda cütləşmə və balalama Yayda yemlənmə və kökəlin piylənmə
Qeyd etm ək lazımdır ki, şimal -c ə
ə tind
ə
yaz miqrasiya axını darısqal deyil; bu, Xə z ə rin m ə rk ə zin
ə
doğru geniş bir zolaq kimi müşahidə olunur. Suitil ə rin ə h ə miyy ə tli hiss əsi Abşeron Yarımadasından şimalda qalır, amma ə sas hiss ə si Türkm ə nistan v ə
rq v ə
c ə nub- şə rq ə miqrasiya edir. Yazda b ə zi suitil ər kiçik qruplarla Şirvn və
Qızıl Ağac Milli Qoruqları vasit ə sil ə
dayaz sahilyanı zona boyunca cə nuba miqrasiya edirl ə r. Kiçik bir qrup X ə z ə rin daha d ə rin sah ə sin ə
gedir. Payız miqrasiyası demək olar ki, eyni marşrutla ə ks istiqam ə td ə
baş verir. Aşkar olunmuşdur ki, qə rb sahili boyunca miqrasiya ed ə n suitil ər qışlamaq üçün Rusiya və
Qazaxstan akvatoriyalarına sə f ə r edirl ə r.
Birl
əşmiş Krallıqda Liliya Dmitriye va il
ə
şə xsi kommunikasiyalardan sonra 2006-2012-ci ill ə r ə rzind
ə
Şimali Xə z ə rd ə suitil
ə rin aerot ədqiqatı haqqında sə n ə dl ə ri v ə
mövsümi miqrasiyaları öyrə nm ə k m ə qs ə dil
ə suitil
ərin birkalanması ilə
bağlı bir sə n ə di n ə z ə rd ə n keçirm ək mümkün olmuşdur. Bu s ə n ə dl ər hazırda nə z ə rd ə n keçirilm ə kd ə dir v ə tezlikl ə çap olunacaq. Sözüged ə n s
ə n ə dl ə r n ə z ə rd ə n keçirildikd ə n sonar sah ə d ə suiti miqrasiyasının tə z ə
ənmiş mə nz ə r əsi yaranmışdır. Suitil ə rin birkalanması göstərmişdir ki, miqrasiya X ə z ə rin m ə rk ə zi hiss ə si il ə d ə baş verir. Eyni zamanda, yay aylarında çoxlu suitilə r Az ərbaycan sularının şimal hissə sind ə
qalır və daha az sayda suitil ə r
rin c ənub sularında aşkar olunur. Az ərbaycanın ərazi sularının cə nub hiss
ə sind
ə X ə z ə r suitil ə ri
ə sas
ə n X
ə z ə rin m ə rk ə zi hiss
ə sind
ə
toplanır. Ə g ə r hesablamalara gör ə populyasiya 19-cu ə srin sonunda 1- 2 milyon növ civarında idisə , 20-ci əsrin başlanğıcında populyasiyanın sayı tə xmin
ə n 1 milyon növ t əşkil edirdi. XIX və XX-ci
ə srl
ə r ə rzind ə
Şimali Xə z ərin buzları üstündə suitil ə rin, ə sas
ə n d
ə
ağ xə zli suitil ərin ovlanması davam etmişdi. XIX -cu
ə srin sonu v ə XX-ci
ə srin
ə vv ə lind ə h ə r il orta hesabla 115 min suiti tutulurdu. XX-ci ə
ə ri
ə rzind
ə suitil
ərin tutulması maksimum h ə dd
çatmışdı – 227.6 min heyvan tutulmuşdu. O illə rd ə
tutulmuş heyvanların orta hesabla sayı 164.6 min olmuşdu (İstinad 24 –
X ə z ə r d ə nizi, 1989). XX-ci ə srin 60-
cı illə rind
ə
tutulmuş suitilərin sayı 85 -100 min ə
çatmışdır.
Barbarcasına ovla nma n
ə tic
ə sind
ə suitil
ərin populyasiyası 1980 -1990-
cı illə rd ə 350,000-400,000 növ
ə q
ə d ər azalmışdı və orta hesabla X ə z ə r d
ə nizinin h ə r kvadrat kilometrin ə
bir suiti qalmışdı. X ə z ə r d ə nizind
ə suitil
ərin sayı ilə
bağlı son hesablamalar 105,000 və 110,000 suiti arasında f ə
ə nir. Bu r ə q
m 2006- cı ildə
aparılmış Xə z ər suitisinin bolluğunun hesablanmasına (İstinad 9) uyğun olaraq Xə z ə r Suitisinin Beyn ə lxalq T ədqiqatı haqqında Hesabatda verilmişdir. Azə rbaycanda suitil ərin ölüm dinamikası da bu rə q ə mi t ə sdiq edir. Son vaxtlar X ə z
r suitil ə rinin kütl əvi ölüm halları suitil
ərin bolluğunu ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə
azaltmışdır. Belə likl ə , 2000-ci ild ə kütl
ə vi ölüm bütöv X ə
ə r d
ə nizind
ə (Az
ə rbaycan, Qazaxstan, Rusiya v ə Türkm
ə nistan) bir neç ə on minl ə rl ə suitinin itkisi il ə n
tic ə l ənmişdir. Aliml
ə r uzun müdd ə tdir ki, X ə z ə r hövz ə sind ə müxt
ə lif parazitar infeksiyalar, ağır metallar və pestisidl ə rin (xüsus ə n d
ə DDT v
ə onun derivativl əri) toplandığını qeyd edirlə r,
amma 2000-ci ild ə suitil ə rin ölümün ə
sas s ə b ə b it taun virusu v ə
- Forsyth M.А., Kennedy S., Wilson S., Eybatov T.M., Barret T., 1998) kimi müə yy ə
əşdirilmişdir.
H ə min vaxt t ədqiq olunmuş bütün suitilə r in bu qızılca virusu ilə bağlı testi təmiz olmuşdur.
Ə
ə lki
t ə dqiqatlar (İstinad 28 – V.
İ . Krılov və başqaları, 1990) da göstərmişdir ki, çirklə nm ə
dişi suitilə rin
qısırlığına sə b ə b ola bil ə r (b ə zil
əri inanır ki, dişi suitilə rin balalama qabiliyy ə ti 70 faiz ə
çatır). Çoxalma prosesind ə
iştirak etmə y ən dişi suitilə rin nisb ə ti h ə l ə d ə yüks ək olaraq qalır (bə zi
göst ə ricil ə r ə gör ə 80 faiz ə q ə d ə r). V. İ. Krılov və
başqalarına görə (1990) bir yaşlı suiti balalarının və
yetkinlik yaşına ç atmamış
suitil ə rin qara ciy ə rind
ə civ
ə s
ə viyy
ə l ə ri 1.84- 4.52 mq/kq civarında dəyişir. Yüksək Hg miqdarı ə sas
ən qısır və
bala salmış dişi suitilə rd ə v ə
nadir hallarda dişi hamilə suitil ə rd ə
mü ə yy ə nl əşdirilmişdir. Xə z ə
ə sinin güclü çirkl ə nm
si son ill ə rd ə X
ə z ə r suitil ərinin çoxalması v ə
populyasiyasına mə nfi t
ə sir göst ərmişdir. Dişi suitilərin qısırlığı 39.8 faizdə n 59.8 faiz ə q
ə d ə r f ə rql ənir. ECOTOX proqramı çə rçiv ə
ə
aparılmış toksiklik tədqiqatları (Sh.Tanabe, 2002) X ə z ə r suitisinin qara ciy ə ri, böyr
ə kl ə ri v ə
ə z ə l ə l ə rind
ə 15 mikroelement (V, Mn, Fe, Cr, Co, Cu, Zn, As, Se, Mo, Ag, Cd, Tl, Hg, Pb) v ə üzvi civ ə (Org-
Hg) konsentrasiyalarının olduğunu göst
ərmişdir .
Bu elementl ə rin ə n yüks
ək konsentrasiyaları bu qaydada müşahidə
olunmuşdur: suitilə rin qara ciy
ə ri, sonra böyr ə kl
ri v ə
ə z ə l ə l ə ri. 2000 v ə 2001-ci ill ə rd ə toksik elementl ə rin (As, Ag, Cd, Tl, Hg, Pb v ə Org-Hg) konsentrasiyaları Xə z ə r suitil ə rinin orqanizml ə rind
ə
qeyd olunmuş və bu konsentrasiyalar 1993-cü ild ə X
ə z ə r suitil ə rinin v ə ya dig ə r regionlardan olan suitil ə rin
orqanizml ə rind ə olan eyni elementl ə rin s
ə viyy
ə l ə rin ə b ə rab
ə r v
ə
ya aşağı olmuşdur; bu isə o dem
ə kdir ki, y ə qin ki, bu elementl ə r X
ə z ə r suitil ə rinin ölümünün s ə b ə bi deyil. Eyni zamanda, X ə z ə r suitil ə rinin t
ə sir
ə m
əruz qalmış orqanlarında Zn və Fe kon sentrasiyası görünür ki, digə r
regionlardan olan suitil ə rd ə
aşkar edildiyində n daha yüks ək olmuşdur və bu, X ə
ə r suitisinin qida rejimind ə homeostatik n ə zar
ə tin v
ə h ə yati vacib elementl ərin miqdarının pozulduğunu göstə rir.
Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|