YAŞIL ZONA – Şəhər və yaşayış məntəqələri ətrafında olan təbii və
süni meşələr, meşə-parklar. Yaşayış məntəqələri ətrafında havanı
sağlamlaşdırır, küləkdən, tozdan, tüstüdən, qazdan mühafizə edir, bəzi
əlverişsiz təbii iqlim amillərini mülayimləşdirir və əhalinin istirahət yeri
hesab olunur. Azərbaycan Nazirlər Sovetinin qərarı ilə (28 yanvar 1983-
cü il, 4 №-li qərar) respublikamızın dağlıq rayonlarında şəhərlərin, digər
yaşayış məntəqələrinin və sənaye müəssisələrinin ətrafında 38,6 min
hektar (o cümlədən meşə-park hissəsi 8,3 min ha, meşə-təsərrüfatı
hissəsi 30,3 min ha), düzən rayonlarda isə 8,5 min ha hektar (o
cümlədən meşə-park hissəsi 6,9 min ha, meşə-təssərüfatı hissəsi 1,6 min
ha) təbii və süni meşələr, meşə-parklar yaşıl zona kimi ayrılmışdır.
«YAŞILLAR» – siyasi partiya və ictimai hərəkat olub məqsədi
planetdə ekoloji situasiyanı yaxşılaşdırmaqdır. Qərbi Avropa (Avstriya,
Böyük Britaniya, Almaniya, Danimarka, İtaliya, İspaniya, Portuqaliya
və s. ölkələr), ABŞ, Yaponiyada mövcuddur. Müxtəlif ölkələrin «Y»-in
birləşdirən Beynəlxalq təşkilat – «QRİNPİS» (1971-ci ildə təşkil
olunub) daha böyük nüfuza malikdir. «Y»-ın platforması ətraf mühitin
çirklənməsini azaltmaq tələbi, təkrar resurslardan və enerjinin qeyri
ənənəvi mənbələrindən geniş istifadə etməkdir. «Y» istehlak
yanaşmasının əleyhinə çıxış edir, ekoloji təhsil problemlərilə məşğul
olur.
YAŞILLAŞDIRMA, YAŞAYIŞ YERLƏRİNİN
YAŞILLAŞDIRILMASI – 1) yaşayış məntəqələrində yaşıllıqların
salınması və ondan istifadə edilməsi üçün görülən kompleks işlər; 2)
yaşayış məntəqələrinin yaşıl əkin sistemi. Yaşıl əkinlər küləyin sürətini
aşağı salmaq, havadakı toz və b. zərərli qarışıqları təmizləmək,səs-küyü
azaltmaqla mikroiqlimi, sanitar-gigiyena şəraitini və yaşayış
məntəqələrinin təbii mənzərəsini yaxşılaşdırır. Azərbaycan
Respublikasının iri şəhərlərində, sənaye mərkəzlərində, kurort
zonalarında park, bulvar, xiyaban, bağ və geniş yaşıl massivləri
salınmışdır. 1920-ci ildə Bakıda cəmi 20 ha (adambaşına 0,2 ha yaşıllıq
sahəsi olduğu halda, 1979-cu il yanvarın 1-ə olan məlumata görə 8000
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
493
ha-dan (adambaşına 19,3 m
2
) çoxdur. Abşeronda (Bakı ilə birlikdə)
ümumi sahəsi 10000 ha-dan çox olan 36 meşə-park zonası, zoopark, 68
bağ, 14 bulvar, 167 bağça var (noyabr. 1980).
Müxtəlif dövrlərdə Bakı şəhərinin
yaşıllaşdırılması:
İllər
Keçən dövr
Salınmış yaşıl
sahələr (ha)
Adam başına
(il)
illər üzrə orta
hesabla
1 ildə
düşən (m
2
)
1880-1920 40
20,2 0,5
0,6
1921-1940 20 241,0 12,5
3,43
1941-1945 5
0,0 0,0
3,07
1946-1970 24
2719 113,0
6,5
1971-1975 4,5
2520 560,0
17,2
1976-1980 5,0
4100 820,0
20,0
YAŞILLAŞDIRMA QURUCULUĞU – şəhər, qəsəbə, sənaye
obyektlərində yaşıllıqların salınması, qorunması üzrə planlı tədbirlər
sistemi. Müasir Y.q. biologiya, aqronomiya, meşəçilik, ekologiya, tibb
və arxitekturanın nailiyyətlərinə əsaslanaraq xalq təsərrüfatının mühüm
sahəsi hesab olunur.
YAY YUXUSU – orqanizmin yayda qızmar istidən qorunması üçün
olan uyğunlaşmalarından biri kimi passiv həyata keçməsi.
YAYLA – Dəniz səthindən 500 m-dən hündürdə yerləşən, səthi
hamar və ya azacıq parçalanmış düzənliklər. Bəzən Y-da ayrı-ayrı
dağlar və dağ silsilələri yerləşir ki, belə Y. dağlıq Y. adlanır. Məs: Tibet.
YAYLAQLAR – mal-qaranın yay zamanı otarıldığı ərazi, yer.
Maldarlıq meydana gəldikdən sonra Y-dan geniş istifadə olunur.
Azərbaycanda Y-ın əksəriyyəti dəniz səviyyəsindən 3000 m-ə qədər
yüksəklikdədir. Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarındakı alp və subalp
çəmənlikləri qoyunçuluğun qədim Y-ı sayılır. Azərbaycanda təqribən 6
minlik tarixi olan Y-dan indi də geniş istifadə olunur.
YAZLIQ BİTKİLƏR – yazda səpilmiş və payız bitkilərindən fərqli
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
493
olaraq səpilən ili məhsul verən birillik kənd təsərrüfatı bitkiləri. Dənli,
paxlalı, texniki bitkilərin bəzisi, tərəvəz, bostan və yem bitkilərinin bir
çoxu Y.b.-ə aiddir.
YELPİKBIĞLI BÖCƏKLƏR (Rhipiphoridae) – həşəratlar
fəsiləsi. 100-dən çox növü məlumdur. Azərbaycanda 6 növü var. Geniş
yayılmışdır. Cinsindən asılı olaraq Y.b. ailə ilə yaşayan itarıları
sürfəsində, tək yaşayan arıların və tarakanların bədənində parazitlik edir.
YELPİKQANADLILAR (Strepsiptera) – həşəratlar dəstəsi.
Böcəklərə oxşayır. Y. arıların, taxtabitilərin və cırcıramaların daxili
parazitidir. 170-dən çox növü var.
YEM BİTKİLƏRİ – becərilən yem bitkiləri-kənd təsərrüfatı
heyvanlarının yemləndirilməsi üçün becərilən birillik, ikiillik və çoxillik
bitkilər, siloslu və dənli Y.b. aiddir. Azərbaycan respublikasında birillik
və çoxillik yem otları, şalğam, yemlik, yerkökü, yem çuğunduru,
turneps, kartof (yemlik sortları), yerarmudu, yemlik qarpız və qabaq,
qarğıdalı, günəbaxan, yem kələmi və s. becərilir. Yaşıl yem üçün dənli-
paxlalı (noxud, soya, mərci) və dənli yemlər (çovdar, vələmir, arpa,
darı) bitkilər, dənli yemlər almaq üçün çölnoxudu, at paxlası, noxud,
vələmir, arpa, qarğıdalı, darı, kalış və s. bitkilərdən istifadə olunur.
YEM ƏMSALI – istifadə olunan yem kütləsinin, yemi istifadə
edənin çəkisinin artımına nisbəti (onların kimyəvi tərkibindən asılı
olmayaraq). Y.ə. sənaye heyvanlarının inkişafı üçün yem resurslarının
effektivliyini göstərir.
YEM NORMASI – Heyvanların sağlam saxlanmasını və yüksək
məhsuldarlığını təmin etmək üçün zəruri qidalı maddələrin miqdarı.
Yemləmə məhsuldarlıqdan (südlük, ətlik, yunluq, yumurtalıq),
məhsulun tərkibindən (südün yağlılığı) fizioloji vəziyyətdən (böyümə,
dölün inkişafı və s.) asılı olaraq normaya salınır. Müasir Y.n.-na
heyvanların qidalı maddələrə, yem vahidi ilə ifadə edilən və kalsiuma,
fosfora, proteinə, karotinə olan ümumi tələbatı daxildir. Heyvanın hər
növünə vitamin və mikroelementlərin, donuzlar və quşlar üçün
aminturşuların sərf olunma norması hazırlanmışdır. Y.n. daimi deyil.
Yem rasionu Y.n. əsasında düzəldilir.
YEM RASİONU – heyvanların qidalı maddələrə tələbatına görə
yem norması. Yemlərin qidalılığı və tərkibi əsasında hazırlanan sutkalıq
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
494
yem.
YEM VAHİDİ – yemin ölçü vahidi və ümumi qidalılığının
müqayisəsi. Bir Y.v. kimi 1 kq quru vələmirin orta qidalılığı vahid qəbul
edilmişdir. Qaramalda piylənməyə görə təyin edilmiş bir Y.v.-nin
qidalılığı 150 q yağa və ya 1414 kal-yə bərabərdir. Kənd təsərrüfatı
heyvanları üçün yem norması Y.v. əsasında hesablanır.
YEM YERİ – vəhşi heyvanları cəlb etmək məqsədilə müəyyən yerə
yem qoymaq (tutmaq və ya müşahidə aparmaq üçün).
YEMİN MƏHSULDAR TƏSİRİ ƏMSALI – istifadə edilən
qidanın miqdarının istifadə edənin artımına nisbəti (hər iki göstərici
quru çəki ilə ifadə olunur).
YER – Günəş sisteminin Günəşdən məsafəsinə görə üçüncü, ölçüsü
və kütləsinə görə beşinci planeti: Y. quru planetləri (Merkuri, Venera və
Mars) arasında ən böyüyüdür. Y-in Günəş sistemindəki başqa
planetlərdən fərqi, onda həyatın mövcudluğu və insanın meydana
gəlməsidir. Y. Günəşdən 1496.10
4
km məsafədədir. Kütləsi
Günəşinkindən 330000 dəfə kiçikdir. Günəşin cazibəsi nəticəsində onun
ətrafında elleptik orbit boyunca dolanır.
YER ATMOSFER SİSTEMİNİN İSTİLİK BALANSI – Yerin
istilik balansı xarici mənbələrdən Yerin bütövlüklə (atmosferlə birlikdə)
aldığı və atmosfer vasitəsilə kosmik fəzaya verdiyi istiliyin cəbri cəmi.
Uzun zamandır ki, Y.a.s.i.b. sıfıra bərabərdir, yəni Yer planet kimi
istilik tarazlığındadır. Lakin son vaxtlar atmosferin qlobal çirklənməsi
nəticəsində müşahidə edilən parnik effekti Yerin istilik balansının
dəyişməsi ehtimalı haqda xəbərdarlıq edir. Əgər atmosferin karbon qazı,
kükürd, azot, sənaye tozları və s. ilə çirklənməsinə qarşı təcili tədbirlər
görülərsə Y.a.s.i.b.-nın antrpogen pozulmasının qarşısı alınmış olar.
YER QABIĞI – Yer kürəsinin bərk xarici qatı. Üstdən atmosfer və
hidrosferlə, altdan seysmik məlumatlarla müəyyənləşdirilmiş daha sıx
ultraəsasi substratla (Moxoriviçiç səthi ilə) hüdudlanır. Y.q.
materiklərdə və okeanların altında müxtəlifdir. Materik Y.q.-nın
qalınlığı adətən 35-45 km, dağlıq ərazilərdə 75 km-ə qədərdir. Okean
Y.q.-nın qalınlığı 5-10 km-dir (su qatı ilə birlikdə 9-12 km).
YER QURULUŞU – torpağın tam və səmərəli istifadəsini təşkil
etmək, əkinçilik mədəniyyətini yüksəltmək üçün şərait yaratmaq və
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
495
torpağın mühafizəsi ilə əlaqədar dövlət orqanları qərarlarının yerinə
yetirilməsindən ibarət dövlət tədbirləri sistemi. Y.q. torpaqdan düzgün
istifadə olunmasına nəzarət edir. Y.q. iki əsas növə – təsərrüfatlararası
və təsərrüfat daxili Y.q.-na ayrılır. Təsərrüfatlararası Y.q. torpaqdan
düzgün istifadə olunmasına nəzarət edir: rayonun planlaşdırılması sxemi
əsasında istifadə ediləcək torpaq sərhədinin dəqiqləşdirilməsi və
dəyişdirilməsi; kənd təsərrüfatında yeni torpaqların aşkara çıxarılması
və istifadəsi; torpaq sahələrinin ayrılması; şəhər, qəsəbə və əhali
yaşayan perspektiv kənd sərhədlərinin müəyyən edilməsi və s. ilə
əlaqədar tətbiq edilir. Təsərrüfatdaxili Y.q.-na kənd təsərrüfatı
əkinlərinin və növbəli əkinin təşkili, bağ və üzümlük, otlaq və biçənək
sahələrinin təşkili daxildir.
YER SƏTHİNİN ANTROPOGEN ÇÖKMƏSİ – əsasən düzən
dəniz kənarı ərazidə insan fəaliyyəti nəticəsində baş verərək ətraf
mühitin pozulmasına səbəb olur. Y.s.a.ç.-nin əsas səbəbləri: faydalı
qazıntıların çıxarılması, torpağın drenajı və meliorasiyası, müxtəlif
tikililərin və mühəndis qurğularının şaquli istiqamətdə təzyiqi, müxtəlif
məqsədlər üçün yeraltı suların çıxarılması, neft və təbii qazın istehsalı
və s.
YER SƏTHİNİN İSTİLİK BALANSI – Yer səthinə gələn və
oradan çıxan istilik axınının cəbri cəmi. Bu düsturla ifadə olunur:
R+P+LE+V=0
Burada: R – yer səthinin radiasiya balansı: P – yer səthi ilə atmosfer
arasında turbulent istilik axını: LE – buxarlamaya sərf olunan istilik: V
– yer səthindən torpağa və ya suya daxil olan və geri qayıdan istilik
axını. Y.s.i.b.-nın məlumatları iqlim dəyişməsi, coğrafi zonallıq,
orqanizmlərin termik rejiminin öyrənilməsində böyük rol oynayır.
YERALTI SULAR – Yer qabığının üst hissələrindəki süxur
qatlarında (12-16 km dərinliyədək) maye, sülb və ya buxar halında olan
sular; su saxlayan süxur xüsusiyyətindən asılı olaraq məsamə, çat və
karet sularına bölünür. Y.s. təzyiqsiz qrunt suları və təzyiqli artezian
sularına ayrılır. Y.s.-n tərkibi 60-dan çox kimyəvi elementlə (ən çox Cl,
S, C, Si, N, O, H, K, Na, Mg Ca, Fe, Al və s.) doymuş olur. Y.s.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
496
minerallaşma dərəcəsindən asılı olaraq şirin (1q/l-dək). şortəhər (1.0-
dən 10q/l-dək), şor (10-dan 50 q/l-dək), duzlu (50 q/l-dən çox) sulara
bölünür. Temperaturuna görə soyumuş (0
°C-dən aşağı), çox soyuq (0-
dən 4C-dək) soyuq (4-dən 20
°C-dək), ilıq (2-dən 37°C-dək), isti (37-dən
50
°C-dək), çox isti (50-dən 100°C-dək) və qaynar (100°S-dən yuxarı)
olur. Tərkibindəki qazlar əsasən karbonlu, hidrogen-sulfidli, azotlu,
kükürdlü, metanlı və qarışıq sulara ayrılır. Y.s.-ı-içməli sular, sənaye
suları, mineral sular və termal sulara ayırırlar.
YERALTI SULARIN ÇİRKLƏNMƏSİ – sənaye müəsisələrinin,
xüsusilə energetika, neft-kimya və kimyəvi komplekslərinin fəaliyyəti,
həmçinin neftin çıxarılması zamanı çirkləndirici maddələrin yeraltı
sulara daxil olması.
Kənd təsərrüfatı da çirklənmə mənbəyi ola bilər: tarlalardan
gübrələrin yuyulması, maldarlığın çirkab axıntıları.
YERALTI TROPOSFER – torpaq və torpaqaltı hava torpağın bərk
hissəcikləri tərəfindən udulan, onların məsamələri arasında yerləşən,
torpaq və torpaqaltı sularda həll olan hava. Y.t. yer səthindən 1,5 km
dərinliyə qədər yayılmışdır.
YERİN QÜTBLƏRİ – Yerin gündəlik fırlanmasında şimalda və
cənubda «hərəkətsiz”» qalan iki nöqtəsidir, bu nöqtələrdə Yerin xəyali
oxu yer səthi ilə kəsişir.
YERİN İSTİLİK BALANSI – bütövlükdə (atmosferlə birlikdə) –
Yer üçün, habelə ayrılıqda bütün atmosfer və bütün yer üçün olan istilik
balansı.
YERİN MANTİYASI – Yerin daxili təbəqələrindən biri, yəni yer
qabığı ilə yerin nüvəsi arasındakı təbəqə. Y.m.-nın aşağı sərhədi
təxminən 2900 km dərinlikdə yerləşir. Y.m. qalınlığı 2 min km-ə
yaxındır, əsasən maqnezium və dəmir zəngin ağır metalardan ibarətdir.
500 km dərinlikdə temperaturu 1500
0
. 2900 km dərinlikdə təzyiq 1,35
milyon kq/sm
2
-ə bərabərdir.
YERİN NÜVƏSİ – Yerin mərkəzi, daha dərin geosferi. Y.n.-nin
temperaturu 5000
°-yə, sıxlığı 12,5 t/m
3
-a yaxındır. Onun üst hissəsinin
maye, daxili hissəsinin isə bərk olduğu ehtimal edilir.
YERLİ FLORA – nisbətən kiçik quru sahəsinin və ya akvatoriyanın
florası: (hər hansı bir dağın, gölün, inzibati rayonun, vilayətin, fiziki-
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
497
coğrafi bölmənin, qoruğun, yaşayış yerinin və s.-nin florası).
YERLİ İQLİM – müəyyən bir sahənin (mühitin) iqliminin kiçik
məsafədə (1 km və az) ona qonşu sahələrdən bir və ya bir neçə elementi
ilə seçilməsi. Mezoiqlim anlayışına yaxındır.
YERLİ KÜLƏK – müəyyən coğrafi ərazidə tez-tez təkrarlanan və
həmin ərazinin havası üçün səciyyəvi olan külək. Y.k.-lərə xəzri, gilavar
misal ola bilər.
YERLİ NÖV – bax. aborigenlər.
YERŞÜNASLIQ, ÜMUMİ YERŞÜNASLIQ – fiziki coğrafiyanın
bölməsi. Yer qabığının tərkibi, strukturu və inkişafının ümumi
qanunauyğunluqlarını öyrənir. Çox vaxt Y. fiziki coğrafiyanın sinonimi
kimi istifadə edilir, bəzən isə Yeri bir planet kimi öyrənən bütün
fənnlərin məcmusunun qısaldılmış adı kimi ifadə olunur.
YETİŞKƏN LANDŞAFT – ətraf mühitlə ən sabit müvazinət
vəziyyətinə çatan landşaft.
YETİŞMİŞ EKOSİSTEM – bax klimaks ekosistem.
YIRTICI QUŞLAR – (Falconiformes) – quşlar dəstəsi. Bədəninin
uzunluğu 16,5 sm-dən (cırtdan qızılquşlar) 112 sm-dək (kərkəslər) olur.
Azərbaycan Respublikasında 36 növü yayılmışdır. Y.q. zəif və ya xəstə
heyvanları qırmaqla populyasiyanı sağlamlaşdırır. Bəzi növləri ovçuluq
təsərrüfatına zərər verir.
YIRTICILAR, PREDİATORLAR – (Carnivora) – məməlilər
dəstəsi. Bədəninin uzunluğu 13 sm-dən (gəlincik) 3 m-dək (ayılar),
çəkisi 30 q-dan 700 kq-dəkdir. Y.-əsasən ətyeyən, az qismi bitki və hər
şey yeyən heyvanlardır. Azərbaycan Respublikasında18 növü
məlumdur. Y-ın bir qismi xeyirli (xəz və dərisinə görə) heyvanlardır.
Bir çoxu zərərli gəmiriciləri məhv edir; az qismi (məs. canavar)
heyvandarlığa zərər verir.
YOX OLMA, ÖLÜB SIRADAN ÇIXMA – təbii proseslər və
antropogen təzyiq nəticəsində canlının istənilən sistematik vahidinin
başdan-başa yox olması (nəsil saxlamadan); kütləvi çoxalmanın əks
hadisəsidir; nəsli kəsilmək təhlükəsi olan növlər Qırmızı kitaba daxil
edilib dövlət tərəfindən mühafizə olunur.
YOL EROZİYASI toplanmış səthi su axını nəticəsində yolun və
küvetin yuyulub dağılması. Buna qarşı profilaktik tədbirlər üç üsulla
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
498
yerinə yetirilir: su axan yerlərin davamlılığını artırmaq üçün çim qatı
yaradılır, beton su ötürücülər, şəlalələr və s. düzəldilir.
Səthi su axınının sürətini azaltmaqdan ötrü yollar az meyllik
istiqamətində layihələşdirilməlidir.
YOL VERİLƏN (DÖZÜLƏN) KONSENTRASİYA HƏDDİ –
mühitdə zərərli maddələrin (agentlərin) maksimum miqdarı, praktiki
olaraq canlı orqanizmlərə, o cümlədən insana mənfi təsir göstərmir.
– Suda maddələrin yol verilən konsentrasiyası (S.m.Y.V.K.).
– S.m.YVK-dan yüksək olduqda, su bir və ya bir neçə növ üçün
yaramır.
– Atmosferdə qarışıqların YVK – Atmosferdə qarışıqların YVK
insan üçün ziyanlı təsir göstərmir.
– Yol verilən tullantı – elmi-texniki normativ, yer səthi qatda
çirkləndirici maddələr (mənbədən) əhali, bitki və heyvanat aləmi üçün
zərər yetirmir.
İŞÇİ ZONASINDA HAVADA ZƏRƏRLİ MADDƏLƏRİN
YOL VERİLƏN KONSENTRASİYASI
Say
№-si
Zərərli maddələrin adı
YVK,
mq/m
3
1. Qazşəkilli karbohidrogenlər 300
2.
Yanacaq benzin (karbon hesabı ilə) 100
3. Ağneft fraksiyası (karbon hesabı ilə) 300
4. Benzol
5
5. Toluol
50
6. Ksilol
50
7. Qaz
kondenatı 300
8. Metal
spirti
5
9. Etanolamin
0,5
10. Etilenqlikol
0,2
11. Amonium
20
12. Etilen
300
13. Karbon
oksidi
20
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
499
14. Qaz
hisi
(qurumu)
3,5
15. Etil
spirti
1000
16. Kəsgin (yeyici) qələvilər (məhlul) NaOH hesabı ilə 0,5
17. Azot
oksidləri (NO
2
hesabı ilə) 5
18. Toz
2
19. Xlor
1
20. Sulfat
turşusu, kükürd anhidridi
1
21. Metal
civə
0,01 -
0,005
22. Kalsiumlaşdırılmış soda
2
23. Dördxlorlu
karbon
20
24. Hidrogen-sulfid
(karbohidrogenlərlə qarışıq) 3
25. Dixloretan
10
YOL VERİLƏN REKREASİYA YÜKÜ – vahid rekreasiya
sahəsində (adətən meşə) müəyyən vaxt ərzində əhalinin kütləvi istirahəti
üçün ətraf mühitə nisbətən zərərsiz istifadə edilən təbii kompleksdə
istirahətçilərin yol verilən sayı. Y.v.r.y. ekoloq-mütəxəssislər tərəfindən
mürəkkəb hesablamalar əsasında müəyyənləşdirilir.
YOLKƏNARI MEŞƏ ZOLAQLARI – dəmiryolları və şose
yollarını qardan, qum və tozlardan, yuyulmadan qorumaq üçün,
həmçinin dekorativ məqsədlə zolaq şəklində meşəliklər salınır. Bu
meşələr həm də sanitar-sağlamlaşdırıcı funksiyası daşıyır.
Dəmir yolları boyu meşə zolaqları kənar yoldan 15-20 m aralı
yerləşdirilir. Meşəlik bir və ya çoxzolaqlı ola bilər. Bir zolağın eni 10-
25 m, 2-7 cərgəli götürülür.
Avtomobil yolları boyu meşə zolaqları yoldan 15-50 m kənarda
yerləşdirilib, eni 4-20 m, adətən 2-4 cərgəli olur.
Y.m.z. uzunömürlü, küləyə, qara və qaza davamlı ağac cinslərindən
salınır.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
500
Lənkəran-Astara şose yolu kənarı meşə zolağı
YOLUXMA ƏMSALI – hər hansı populyasiyanın ümumi
miqdarının (sayının) zərərvericilərin kritik sayına (miqdarına) nisbəti.
Y.ə. yoluxma dərəcəsini müəyyənləşdirməyə və zərərvericilərə qarşı
effektiv mübarizə metodları seçməyə imkan verir.
YOLUXUCU XƏSTƏLİKLƏR – bax infeksion xəstəliklər.
YOSUNLAR – (Algae) – ibtidai bitki qrupu. Çiçək və toxumu
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
501
olmayan su bitkiləridir. Tərkibində xlorofil və b. piqmentlər var;
avtotrof orqanizmlərdir. 10 tipi, 30 minə qədər növü var. Ehtimala görə
quru bitkiləri yaşıl Y-dan əmələ gəlmişlər. Əksəriyyəti birhüceyrəlidir.
İri Y. vegetativ yolla, bir çox Y. isə spor və qamet əmələ gətirməklə
çoxalır. Y.-ın əksəriyyəti suyun səthindən başlayaraq 20-40 m-dək, tək-
tək növləri (qırmızı və qonur Y.) şəffaf sularda 200 m dərinlikdə
yaşayır. Bəzi yosun növləri torpağın üst qatında və ya səthində, ağac
qabığında, qaya və hasarlarda inkişaf edir. Göbələk və bəzi heyvanlarla
simbioz yaşayan Y.da var (şibyələr). Yer üzərində il ərzində əmələ
gələn üzvi maddənin 80% qədəri Y. və b. su bitkilərinin payına düşür.
Beləliklə, Y. bilavasitə və ya dolayı yolla su heyvanlarının qidasını
təşkil edir. Y-dan selikvarı aqar-aqar maddəsi, tərkibində mikroelement
olan yem unu, yod və s. alınır.
Dostları ilə paylaş: |