Ə c əHMƏdov



Yüklə 6,89 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/23
tarix05.03.2017
ölçüsü6,89 Kb.
#10306
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   23

Willd.). Узун саплаглы йарпаглары цчкцнж-йумуртавари, кянарлары дальалы, 
узунлуьу 30 см-я, ени 15 см-я гядяр олур. Эювдясинин йухары щиссясиндя 
йарпаглар  хырда  вя  енсиздир.  Сцнбцл  шяклиндя  йерляшмиш  хырда  йашылымтыл 
чичякляри ики жярэя дцзцлмцш 6 бюлэцлц чичякйанлыьындан ибарят олур. Битки 

 
20
май-ийул  айларында  чичяклямяйя  башлайыр.  Бу  биткийя  мешя  таласында, 
сулучямянликлярдя, чай вя эюл кянарларында йабаны щалда тясадцф олунур. 
Азярбайжанын бир чох районларында явялик ещтийаты чохдур. Сон илляр 
биткинин  кюкцндян  дярмаг  мягсядиля  истифадя  олунур.  Кюкцндя  4% 
антрахинон  тюрямяляри  (хризофан  туршусу,  емодин),  8-15%  ашы  маддяси 
(пирокатехин  вя  пирогаллол  групу),  кофеин  туршусу,  неподин  флаваноиди, 
туршянэ туршусунун калсиум дузу, К витамини, йарпагларында 60,5 мг%, 
чичякляриндя  ися  68,4  мг%  Ж  витамини,  рутин,  гиперазид,  ефир  йаьы,  дямир 
бирляшмяляри, гятранлар вардыр. Елми тябабятдя ат явялийи, равянд кюкцнцн 
явязедижиси  кими  кичик  дозаларда  бцзцжц,  бюйцк  дозаларда  ися  ишлятмя 
дярманы кими истифадя олунур. Битки антибактериал фяаллыьа маликдир. 
Азярбайжанда  явялик  биткиляринин  17  нювц  йайылмышдыр.  Бунлардан 
гыврым  башжыглы  явялик  ящали  тяряфиндян  даща  чох  истифадя  олунур. 
Гурудулмуш  явялик  хырдаланыр  вя  ондан  «явяликли  аш»  бишириб  мядя-
баьырсаг хястялийиня (ишлятмяйя гаршы) тутулан шяхсляря верирляр. 
Явялийин башга нювляриндян ися сары вя гырмызы бойа маддяси алмаг 
цчцн истифадя олунур. 
Ажытяря-вязри  (Кресс-салат)  –  хаччичяклиляр  фясилясиндян  узунлуьу 
30-60 см олан бириллик биткидир(Lepidium sativum). Йарпаглары шахяли вя йа 
бцтюв,  чичякляри  аь  рянэдядир.  Вятяни  Иран  щесаб  едилир.  Ажытяря  Гядим 
Мисирдя, Йунаныстан вя Ромада истифадя олунан тярявяздир. Мцлайим вя 
исти  иглим  олан  районларда  йетишир.  Йарпагларында  калиум  вя  калсиум 
дузлары,  йод  вя  дямир  вардыр.  Бунун  ажы  йандырыжы  дады  тяркибиндяки 
глцкотропеолин  вя  лепидин  глцкозидляринин  мигдарындан  асылыдыр.  Исти 
штилликлярдя йетишян ажытярянин тяркибиндя 84,5 мг% Ж витамини, 2,27 мг% 
каротин вардыр. Ачыг торпагда йетишяндя ися мцвафиг олараг 164,7 вя 3,76 
мг%-дир. Йашыл кцтляни ферментляшдирдикдян сонра 0,115% ефир йаьы алмаг 
мцмкцндцр.  Ефир  йаьынын  ясасыны  бензил-хардал  йаьы  тяшкил  едир. 
Тохумунда 22,8-25% йаь вардыр. 

 
21
Ажытяря мцхтялиф салатлара, ят хюрякляриня вя шорабалара гатылыр. Тязя 
щалда сцфряйя верилир. Пендирля йейилдикдя иштащачыжы гялйаналты щесаб едилир. 
Бядрянж (Мелисса  лекарственная,  лимонная  мята)  –  баллынаня, 
лимоноту – додагчичяклиляр фясилясиндян олуб эювдясинин узунлуьу 50-120 
см-я  чатан  чохиллик  хош  лимон  ятирли  биткидир(Melissa  officinalis  L.)
Йарпаглары йумуртавари олуб, кянарлары дишли, узунлуьу 6 см, ени 3 см-я 
гядяр олур. Ийун айындан август айына гядяр чичякляйир. Бядрянж йабаны 
щалда  Гафгазда,  Русийанын  авропа  щиссясиндя,  Орта  Асийада  битир. 
Бядрянжин  йарпаглары  чичяклямя  башлайан  кими  йыьылыр.  Бядрянж  ятирли, 
дярман вя балверян битки кими гядимдян мяшщурдур. Бядрянж тязя вя йа 
гурудулмуш  щалда  тамлы  гатгы  кими  салатлара,  ят,  балыг  вя  эюбяляк 
хюрякляриня  ялавя  едилир.  Тяркибиндя  0,33%  ефир  йаьы  вардыр.  Чай,  сиркя, 
шяраб вя ликюрлярин ятирляндирилмясиндя истифадя олунур. Ядвиййя гатышыглары 
щазырладыгда  гара  вя  ятирли  истиоту  явяз  едя  биляр.  Бядрянж  тябабятдя, 
ятриййат,  йейинти  вя  ликюр-араг  сянайесиндя  –  «Шартрез»  вя  «Бенедиктин» 
ликюрляри вя мяшщур рус настойкасы «Йерофич» истещсалында истифадя олунур. 
Гиймятли  бал  верян  биткидир.  Бир  щектар  сащядян  арылар  150  кг  бал  щасил 
едирляр. 
Боймадярян (Тысячелистник)  –  мцряккябчичяклиляр фясилянсиндян 
olan bitkiдир(Achillea Milleolium L.). 40-120 см щцндцрлцйц олан чохиллик 
от  биткисидир.  200-я  гядяр  нювцндян  Азярбайжанда  14  нювц  йайылмышдыр. 
Эювдяси дцз, йарпаьы нештяршякилли,  чичякляри  аь,  сары вя йа чящрайы,  чичяк 
сябятжикляри  галханваридир.  Мешя  таласы,  чямян  вя  чай  кянарында  битир. 
Битки  ийун-ийул  айларында  чичяк  ачыр  вя  бу  дюврдя  хош  ятир  гохуйур. 
Гиймятли  ятирли  битки  олдуьундан  Украйнада  сянайе  ящямиййятли 
плантасийалары  салынмышдыр.  Азярбайжанын,  демяк  олар  ки,  бцтцн 
районларында боймадярян биткисиня тясадцф едилир. 
Боймадярян чичякляриндя 0,2-0,5% ефир йаьы вардыр. Ефир йаьынын 8-
10%-и  синеол,  Л-борнеол,  β-пинен,  Л-лимонен  вя  азулен  маддясиндян 
ибарятдир.Боймадярянин  тяркибиндя  антибиотик  хассяли  маддяляр,  гятран, 

 
22
ашы  маддяси,  алкалоидляр  (ахиллеин,  бетонитсин,  стахидрин),  Ж  витамини,  К 
витамини, каротин, цзви туршулар, холин маддяси вардыр. Боймадярян халг 
тябабятиндя  ишлядилян  гядим  дярман  биткисидир.  Онун  чичякли  баш 
щиссяляриндян  чай  кими  дямляйиб  дахили  ганахмаларда  ганкясижи  дярман 
кими гядимдян истифадя едилир. Чичяк вя йарпагларындан боймадярян араьы 
чякилиб  халг  тябабятиндя  аьрыкясижи,  иштащэятирижи,  щязмедижи  дярман  кими 
ичилир.  Боймадярян  араьыны  шярбятя  гатыб  ичирляр.  Боймадяряндян  ажы 
настойка  вя  ликюрлярин  щазырланмасында  да  истифадя  едилир.  Азярбайжанда 
боймадярянин  ещтийаты  чох  олдуьундан  онун  тядарцкцня  вя  сянайедя 
истифадясиня жидди фикир верилмялидир. 
Гарагыныг  (Душица)  –  додагчичяклиляр  фясилясиндян  olan 
bitkiдир(Origanum vulgare L.). 20-я гядяр нювц олан чохиллик от биткисидир. 
Азярбайжанда  3  нювцня  тясадцф  едилир.  Щцндцрлцйц  30-60  см  олан 
гырмызы-чящрайы рянэли ятирли чичякляри олан биткидир. Азярбайжанын даьлыг вя 
мешялик  районларында  ещтийаты  чохдур.  Ийун  айында  чичяк  ачыр,  мейвяси 
августда  йетишир.Битки  чичяк  ачан  дюврдя  онун  эювдясинин  йухары  чичякли 
щиссялярини кясиб топлайыр вя гурудурлар. 
Гарагыныьын  тяркибиндя  0,5-1,0%-я  гядяр  ефир  йаьы  вардыр.  Ефир 
йаьынын  тяркибиндя  тимол,  карвакрол,  эераниласетат  вя  сесквитерпенляр 
вардыр.  Бундан  башга  гарагыныьын  тяркибиндя  ашы  маддяси,  аскорбин 
туршусу (чичякляриндя 166 мг%, йарпагларында ися 565 мг%, зоьларда 58 
мг%),  флаваноидляр,  фитонсидляр  вардыр.  Гарагыныьын  йарпаглары  ядвиййяли 
тярявяз  кими  картоф,  сойа,  лобйа  вя  ят  хюрякляри,  салат,  колбаса  вя  чай 
ичкиляри  щазырламаг  цчцн  истифадя  едилир.  Щямчинин  хийар,  помидор  вя 
эюбяляйин  консервляшдирилмясиндя,  пивя  истещсалында  тятбиг  едилир. 
Гарагыныг  йарпаглары  ажы  настойкалардан  «Зверобой»  вя  «Йерофич» 
истещсалында  истифадя  едилир.  Ятриййат  сянайесиндя  сабун,  помада  вя 
пасталарын  ятирляндирилмясиндя,  елми  тябабятдя  чай  кими  дямляйиб  синир 
системи  хястяликляриндя  сакитляшдирижи,  еляжя  дя  мядянин  щязм  просесини 

 
23
йахшылашдырыжы, сойугдяймядя вя сидикговужу дярман кими истифадя едилир. 
Гарагыныг йахшы балверян (100 кг/щектар) биткидир. 
Гызылэцл (Роза эфирномасличная) – гызылэцлчичяклиляр фясилянсиндян 
olan ətirli bitkiдир(Rosa gallica L.). Азярбайжанда ися 42 нювц йайылмышдыр. 
Гол-будаглы,  15  см-дян  2  метря  гядяр  щцндцрлцкдя  олуб,  нювбя  иля 
дцзцлмцшляляйябянзяр йарпаглары вардыр. Эювдя вя гол-будагларынын цзяри 
хырда  тиканларла  юртцлмцшдцр.  Тяк-тяк  йерляшмиш  гырмызы,  гырмызы-
бянювшяйи вя надир щалларда аь рянэли чичякляри сон дяряжя хошаэялян ятирли 
гохуйа маликдир. 
Гызылэцл  Болгарыстанда,  Франсада,  Тцркийядя,  Щиндистанда  вя 
башга юлкялярдя гызылэцл йаьы алмаг мягсядиля бежярилир. Гызылэцл Крымда, 
Краснодар  юлкясиндя,  Украйна,  Молдова,  Эцржцстан  вя  Азярбайжанда 
бежярилир. Азярбайжанда гызылэцл чох гядим вахтдан бежярилян ян гиймятли 
ятирли вя шяфалы бир биткидир. Щазырда республикада Шяки-Загатала зонасында 
гызылэцл  сянайе  ящямиййятли  битки  кими  бежярилир.  Щяр  колда  800-1000 
мяхмяри эцл, щяр эцлдя ися 80-я гядяр лячяк олур. Бир эцлцн чякиси 3-4 г-
дыр.  Щяр  щектардан  25-30  сентнер  эцл  топламаг  олар.  Чичякляри  сцбщ 
тездян топлайыб щямин эцн дя ефир йаьы заводуна эюндярирляр. Бурада тязя 
топланмыш  чичяклярдян  ефир  йаьы  истещсал  едирляр.  Гызылэцлдя  0,1-0,2%-я 
гядяр ефир йаьы вардыр. 1 тон гызылэцл лячяйиндян 0,8 кг гызылэцл йаьы алыныр. 
Гызылэцл  чичякляриндя  ефир  йаьынын  мигдары  аз  олса  да,  бу  йаь  чох 
гиймятлидир.  Гызылэцл  йаьынын  тяркибинин  чох  щиссяси  хошятирли  алифатик 
бирляшмялярдян  ибарятдир.  Бу  бирляшмялярин  ян  мцщцм  вя  мигдаржа  чоху 
(60%)  эераниол  спиртидир.  Бундан  башга  гызылэцл  йаьында  30%-я  гядяр 
ситронеллол,  1%-я  гядяр  фенил-етил  спирти,  ситрал  вя  евэенол  вардыр. 
Мейвясинин тяркибиндя П витамини вя 15-18% Ж витамини вардыр. 
Гызылэцл  йаьы  ятриййатда  ян  бащалы  ятирляря,  одекалонлара, 
помадалара,  ял-цз  сабунларына  вя  башга  мямулатлара  ялавя  едилир. 
Гызылэцл  йаьындан  гяннады  вя  ликюр-араг  сянайесиндя  вя  тябабятдя  дя 
истифадя едилир. 

 
24
Гызылэцл ликюрц вя гызылэцл спиртсиз десерт ичкиси  ясасян гызылэцл йаьы 
ялавя  едилмякля  щазырланыр.  Гяннады  сянайесиндя  гызылэцл  йаьы  ятирли 
жювщярлярин  тяркибиня  дахил  олур.  «Мечта»  карамелип  гызылэцл  йаьы  иля 
ятирляндирилир. 
Ятирли  су  олан  гызылэцл  суйу  (эцлаб)  халг  тябабятиндя  малйарийа 
хястялийи  заманы  дярийя  сцртмяк  цчцн  истифадя  едилир.  Гызылэцл  мцряббяси 
ися ганазлыьында гцввятляндирижи вя мядянин щязм просесини йахшылашдырыжы 
васитя кими ишлядилир. 
Гызылэцл лячякляриндян сянайе мигйасында (Загатала вя Ордубадда) 
мцряббя дя щазырланыр. Ян йахшы мцряббя казанлыг гызылэцлц лячякляриндян 
алыныр. Лячяклярин ашаьы аь щиссяси кясилиб атылыр, йуйулур вя 5 дягигя гайнар 
суда пюртцлцр. Пюртцлмяк цчцн истифадя олунан суда 40%-ли шякяр мящлулу 
–  шярбят  щазырланыр,  лячяклярин  цстцня  тюкцлцр  вя  бир  дяфяйя  щазыр  олунжа 
биширилир.  Щазыр  олана  йахын  лимон  туршусу  ялавя  едилир.  Итбурну  эцлцнцн 
лячякляриндян дя мцряббя биширилир. 
Эцлаб  гызылэцл  лячякляринин  су  бухары  иля  дистиллясиндян  алынан  ятирли 
судур.  Бир  сыра  спиртсизичкилярин  (ясасян  шярбятлярин)  ятирляндирилмясиндя 
эцлабдан истифадя едилир. Халг тябабятиндя баш аьрысына гаршы тятбиг едилир. 
Щалва, фирни, сцдлц сыйыг вя с. бу кими ширин хюряклярин ятирляндирилмясиндя 
ишлядилир. 
Гызылэцл  лячякляриндян  эцлгянд  дя  щазырланыр.  Эцлгянд  щазырламаг 
цчцн гызылэцл лячякляри 1:2 нисбятиндя шякяр тозу иля бирликдя язишдирилир, 20-
30 эцн эцняш алтында  сахланылыб йетишдирилир. Йцксяк калорили вя ятирли гида 
мящсулудур.  7  ил  сахланылмыш  эцлгянддян  халг  тябабятиндя  гцввятли 
дярман  кими  цмуми  зяифлийи,  ганазлыьынын,  башэижяллянмянин  вя  с. 
хястяликлярин гаршысыны алмаг цчцн истифадя едилир. 
Гызылэцлцн  тцнд  гырмызы  сортларынын  лячякляриндян  эцлсуйу 
щазырламаг цчцн онларын цзяриня гайнар су тюкцлцр, лимон туршусу ялавя 
едилиб  8-10  саат  сахланылыр.  Бундан  сонра  сцзцлцр,  шякяр  ялавя  едилир  вя 
сойудулур. Беляликля овшала адлы шярбят щазырланыр. Бязян овшалайаэцлаб да 

 
25
гатылыр. Овшала йемякдян сонра вя йа плов йанында верилян спиртсиз ичкидир 
– шярбятдир. 
Гырмызы истиот (Перец  красный)  –  гушцзцмц  фясилясиня аид бириллик 
биткидир.Capsicum cinsinə aid olan saplaqlı istiot (C.Annuum) və Kayen (C. 
Fastigiatum  BL.)  istiotları  ədviyyə  kimi  istifadə  edilir.Saplaqlı  istiotun 
vətəni  Mərkəzi  Amerika,  Kayen  istiotunun  vətəni  Cənubi  Hindistandır. 
Мейвясиндян  тязя,  консервляшдирилмиш  шякилдя  вя  гурудулдугдан  сонра 
цйцдцб  ядвиййя  кими  истифадя  едирляр.  Тропик  юлкялярдя  гырмызы  истиот 
чохиллик, Азярбайжанда ися бириллик битки кими бежярилир. Бежярилян истиотлар 2 
група бюлцнцр: тярявяз истиоту вя ядвиййя истиоту. 
Тярявяз  истиотуна  ширин  бибяр  дя  аиддир  ки,  уб  мцхтялиф  салатларын 
щазырланмасында вя тярявяз консервляри истещсалында истифадя олунур. 
Ядвиййя истиоту юзц дя тяркибиндяки йандырыжы маддянин мигдарына 
эюря  2  йеря  бюлцнцр:  ажы  йандырыжыистиот  вя  зяиф  йандырыжы  истиот.  Ядвиййя 
истиотуна саплаглы истиот да дейилир. 
Истиот мейвясинин узунлуьу 6-12 см, ян бюйцк диаметри 3 см олур. 
Йетишмиш мейвяляри сары, нарынжы вя мцхтялиф чаларлы гырмызы рянэдядир. 
Гырмызы истиот, ясасян Жянуби Украйнада, Шимали Гафгазда, Ашаьы 
Волгабойунда, Загафгазийада, Орта Асийада бежярилир. 
Гырмызы  истиотун  ашаьыдакы  сортлары  бежярилир:  Щяштярхан,  Украйна 
(чох  тцнддцрляр),  Кутаисури,  Марэелан,  Намонган  (орта  тцнддцрляр), 
Великан, Фил хортуму (зяиф тцнддцрляр). Азярбайжанда ажы истиотлардан Фил 
хортуму-304 вя Щяштярхан-628 сортлары бежярилир. 
Гырмызы  истиот  харижи  юлкялярдян  Болгарыстанда,Мажарыстанда, 
Румынийада,  Йугославийада,  Тцркийядя,  Испанийада  даща  чох 
йайылмышдыр. Дцнйа базарында Мажарыстан бибяри даща бюйцк йер тутур. 
Ядвиййя  кими  истифадя  олунан  гырмызы  истиоту  алмаг  цчцн  там 
йетишмишистиот  гурудулур,  цйцдцлцр  вя  мящсул  «паприка»  адланыр. 
Тяркибиндя 1,12% ефир йаьы, 1%-я гядяр капсаитсин глцкозиди вардыр. 

 
26
Гырмызы  истиоту  кулинарийада  мцхтялиф  хюряклярин  щазырланмасында 
бцтюв  вя  цйцдцлмцш  щалда  ишлядирляр.  Бу  милли  хюряклярин,  соусларын  вя 
гялйаналтыларынщазырланмасында  даща  чох  ишлядилир.  Гырмызы  истиот  20-30% 
мигдарында истиот гатышыгларынын тяркибиня дахил олур. Цйцдцлмцш гырмызы 
истиотун рянэи гырмызы-кярпижи вя йа нырынжыдыр. Ийи гырмызы истиота хас олан 
ий  вермялидир.  Цфунят  вя  киф  ийи  вермямялидир.  Дады  чох  йандырыжы  (тцнд 
тамлы  истиот  цчцн)  вя  йа  зяиф  йандырыжы  олмалыдыр.  Нямлийи  11%-я  гядяр, 
кцлц  9%-я  гядярдир.  095  нюмряли  ялякдя  яляндикдя  2%-дян  чох 
галмамалыдыр.  054  нюмряли  ялякдян  ися  80%-дян  чох  кечмялидир.  Метал 
гатышыьы  1  кг-да  10  мг-дыр.  Кянар  гатышыгларын  олмасына  йол  верилмир. 
Сатыша 25 вя 50 г халис чякидя картон каробкаларда вя йа каьыз пакетлярдя 
бурахылыр.  Бцтюв  щалда  тязя  истиот  тярявязлярин  дуза  вя  сиркяйя 
гойулмасында явязолунмаз ядвиййядир. 
Гытыготу  (Хрен)  –  хаччичяклиляр  фясилясиндян  олан  чохиллик 
биткинин(Арморажиа  ружтижана  Зам,  Жожщ  леариа  арморажиа  З.),  ясасян 
кюкляри  истифадя  едилир.  Русийанын  бцтцн  районларында  бежярилир.  Йабаны 
щалда  Русийанын  Авропа  щиссясиндя,  Гафгазда  вя  Гярби  Сибирдя  тясадцф 
едилир.  Гытыготунун  кюкцндян  башга,  бязян  жаван  йарпаглары  салата, 
шорбайа,  щямчинин  хийар  вя  помидору  дуза  гойдугда  (шцйцд  явязи) 
ишлядилир. 
Ян йахшы кюк 1-жи вя 2-жи илдя алыныр, чохиилик кюкляр аьажлашмыш  вя 
чох  ажы  олур.  Гытыготунун  тцнд  дады  вя  ийи  онун  тяркибиндяки  синигрин 
глцкозидиндян асылыдыр вя бундан хардал-алил йаьы ямяля эялир. Гытыготунун 
тяркибиндя зцлаллар, йаь вя карбощидратлар вардыр. Минераллы маддялярдян 
Жа  вя  Фе  иля  зянэиндир.  200  мг%-я  гядяр  Ж  витамини  вардыр.  Синигрин 
глцкозиди мирозин ферментинин тясири иля парчаланыр, тцнд ятирли вя йандырыжы 
хассяйя малик олан аллил ефир йаты ямяля эялир. 
Гытыготунуn  köklərindən  “Aşxana  qitiqotu”su  hazırlanır  və 
tamlı  qatma  kimi  istifadə  olunur.(Bax.  Tamlı  qatmalar  bölməsində  “Aşxana 
qitiqotu”). 

 
27
Даь  наняси  (Чабер)  –  додагчичяклиляр  фясилясиндян  олан 
бириллик  от  биткисидир(Satureja  hertensis  L.).  30  нювцндян 
Азярбайжанда  13  нювцня  тясадцф  едилир.  Вятяни  Кичик  Асийадыр. 
Йабаны  щалда  Жянуби  Авропанын  бцтцн  юлкяляриндя,  Крымда, 
Гафгазда вя Загафгазийа республикаларында битир. 
Даь  нанясинин  чичяк  ачмамышдан  дярилян  йарпаглары 
ядвиййя  кими  истифадя  едилир.  Олдугжа  ятирли  вя  хош  тамлыдыр. 
Тяркибиндя  1%-я  гядяр  ефир  йаьы  вардыр.  Ефир  йаьынын  тяркибиндя 
тимол,  фенол,  карвакрол,  пинен  вар.  Тязя  йарпагларында  50  мг% 
аскорбин  туршусу,  9  мг%  каротин,  40  мг%  рутин  вардыр.  Дады 
истиот  дадына  охшайыр  вя  ядвиййя  гатышыгларында  истиоту  явяз  едир. 
Ефир йаьынын ясас щиссясини карвакрол тяшкил едир. 
Даь  нанясинин  гурудулмамышйарпаглары  салата,  дуру 
хюрякляря, хийар, помидор вя бибярляри дуза гойдугда, эюбялякляри 
сиркяйя вя дуза гойдугда истифадя едилир. 
Гурудулмуш  даь  наняси  ят,  тярявяз,  эюбяляк  вя  тойуг 
шорбаларына;  мал,  дана,  тойуг  вя  щинд  тойуьу  ятлярини  биширяркян 
ялавя  едилир.  Йумурта  вя  пахлалы  дянлярдян  биширилян  хюрякляря, 
пюртцлмцш кялямин бцтцн нювляриня гатылыр. Даь наняси хюрякляря 
спесифик ятир верир вя онлары витаминляшдирир. Даь нанясиндян ликюр-
араг сянайесиндя, ятриййат вя тябабятдя дя истифадя олунур. 
Ятиршащ  (Герань).  Ятиршащ  фясилясиндян,  зянэин  гол-будаьа 
малик 1 м-я гядяр щцндцрлцкдя йарымкол биткидир(Geranium L.)
Йарпаглары  тцнд  йашыл  рянэдя  олуб  кянарлары  дилимли  5  щиссядян 
ибарятдир. Чичякляри чящрайы-бянювшяйи рянэдядир. 
Шимал 
йарымкцрясиндя 
битян 
400-дяк 
нювцндян 
Азярбайжанда  23  нювц  йайылмышдыр.  Бу  нювлярдян  сянайе 
ящямиййяти  олан  гызылэцл  ятиршащыдыр.  Йетишдийи  торпаг-иглим 
шяраитиндян асылы олараг ефир йаьынын мигдары 0,1-0,2%, о жцмлядян 
йарпагларында  0,35-0,40%,  зоьларында  0,01%  тяшкил  едир.  Ефир 

 
28
йаьынын  чыхары  орта  щесабла  0,09%-дян  0,16%-я  гядяр  тяшкил  едир. 
Бу йаь, ясасянэераниол (20-25%) вя ситронеллолдан (65-70%) ибарят 
олдуьу  цчцн  гызылэцл  йаьынын  ийини  верир.  Мящз  буна  эюря  дя, 
ятриййат сянайесиндя чох вахт гызылэцл йаьыны ятиршащ йаьы иля явяз 
едирляр.  Цмумиййятля,  ятиршащ  ефир  йаьында  40-дан  чох  ятирли 
компонент  вардыр.  Бязи  нювляринин  йарпагларында  Ж  витамини  вя 
каротин дя вар. 
Ятиршащ  чох  мящсулдар  ефир  йаьлы  биткидир.  Ону  йайда  3-4 
дяфя  топлайыб  истифадя  етмяк  олар.  Ятиршащ  ефир  йаьы  ятриййат 
сянайесиндя ятирлярин, сабунларын вя цз мялщямляринин ясас тяркиб 
щиссяси кими тятбиг едилир. Йейинти сянайесиндя ися спиртсиз вя спиртли 
ичкилярин  вя  гяннады  мямулатынын  ятирляндирилмяси  цчцн  истифадя 
олунур. Бир сыра дярманларын щазырланмасында да ятиршащ йаьындан 
истифадя едилир. 
Зиря  (Тмин).  Чятирчичяклиляр  фясилясиня  мянсуб  олан  бириллик 
вя  йа  икииллик  от  биткисинин(Carum  Carvi  L.)  икитохумлу 
мейвясидир. 30 нювцндян Азярбайжанда 3 нювцня тясадцф едилир. 
Ясасян Украйнада, Гафгазда, Белорусда, Шярги вя Гярби Сибирдя, 
Узаг  Шяргдя  вя  Орта  Асийада  бежярилир.  Азярбайжанда  сянайе 
ящямиййятли  плантасийалары  йохдур,  лакин  йетишир  вя  халг  арасында 
ядвиййя биткиси кими истифадя едилир. 
Мейвяси там йетишдикдян сонра йеря тюкцлдцйцндян, ясасян 
там йетишмямиш щалда йыьылыр. Битки бичилир, гурудулур вя дюйцлцр. 
Мейвясинин узунлуьу 3-6 мм, ени ися 1-2 мм-дир. Тяркибиндя 3-
7% ефир йаьы вардыр. 
Мейвянин  рянэи  боз-сарымтыл,  дады  кяскин  йандырыжы  ажы 
ядвиййялидир.  Нямлийи  12%,  зибил  гатышыьы  2%,  зядялянмиш  вя 
йетишмямиш  мейвялярин  мигдары  12%-дян  чох  олмамалыдыр.  Зиря 
кисялярдя вя тарасыз дашыныр. 

 
29
Зирядян  чюрякчиликдя,  гяннады  сянайесиндя,  пендир 
истещсалында,  кялямин  туршудулмасында,  ликюр-араг  сянайесиндя 
истифадя  олунур.  Зирядян  алынан  ефир  йаьы  ликюр-араг,  ятриййат  вя 
тцтцнчцлцк сянайесиндя, щямчинин тябабятдя ишлядилир. Ефир йаьынын 
антибактериал хассяляри вардыр. Дярманларын ятирляндирилмясиндя дя 
истифадя едилир. Балверян биткидир. 
Йарпыз (Мята длиннолистная). Додагчичяклиляр фясилясинин 
наня  жинсиня  аид  олан  йабаны  от  биткисидир(Mentea  Longifolla)
Мешя  чямякликляриндя,  су  кянарында  даща  чох  битир.  Йетишдийи 
торпаг-иглим шяраитиндян асылы олараг тяркибиндя 0,3-1,5% ефир йаьы 
вардыр.  Ефир  йаьынын  тяркибиндя  карвон,  линалоол  вя  башга  терпен 
бирляшмяляри  вардыр.  Йарпызы  тязя  щалда  пендирля  гялйаналты  кими 
йейирляр.  Милли  хюряклярдян  эюйярти  гутабы,  довьа  вя  башга 
хюряклярин  щазырланмасында  истифадя  едилир.  Йейинти  вя  ятриййат 
сянайесиндя истифадя олуна биляр. Тяркиби чох аз юйрянилмишдир. 
Кешниш  (Кориандр).  Чятирчичяклиляр  фясилясиня  мянсуб  олан 
бириллик  биткидир(Coriandrum  sativum  L.).  Икитохумлу  мейвяси 
ядвиййя  кими,  йашыл  тязя  йарпаглары  ися  ятирли  тярявяз  кими  истифадя 
едилир.  Кешниш  Мяркязи  вя  Жянуби  Авропада,  Америкада  вя 
Африкада бежярилир. Русийанын Воронеъ, Тамбов, Курск, Куйбышев 
вилайятляриндя,  Саратов  вилайятиндя,  Шимали  Осетийа  МР-дя, 
Краснодар вя Ставрапол юлкяляриндя вя Украйнада бежярилир. 
Кешниш там йетишдикдян сонра бичилир, гурудулур вя дюйцлцр. 
Мейвясинин диаметри 2-5 мм олур. Тяркибиндя 0,1-1,15%-я гядяр 
ефир йаьы вардыр. 
Кешниш тохумунун рянэи сары, сары-боз, гохусу ися хош ятирли 
олур.  Нямлийи  13%,  кцлц  7%-я  гядярдир.  Ямтяялик  кешниш 
тохумунун  тяркибиндя  ефир  йаьы  0,5%-дян  аз  олмамалыдыр.  Зибил 
гатышыьы  3%,  ефир  йаьлы  биткилярин  тохумларынын  гатышыьы  6%, 
хырдаланмыш  мейвянин  мигдары  10%-дян  вя  йетишмямишлярин 

 
30
мигдары  10%-дян  чох  олмамалыдыр.  Кешниш  кцтляси  40-45  кг 
олмагла йешикляря габлашдырылыр. 
Кешниш  тохумундан  чюрякчиликдя,  унлу  гяннады  мямулаты 
истещсалында,  ликюр-араг  сянайесиндя,  пендир  вя  колбаса 
истещсалында  истифадя  едилир.  Кешниш  ефир  йаьындан  тцтцнц 
ятирляндирмяк цчцн вя тябабятдя дя истифадя едилир. 
Йашыл  кешниш  йарпагларындан  тязя  тярявяз  кими  мцхтялиф 
салатларын,  хюряклярин  вя  с.  щазырланмасында  кулинарийада  эениш 
сурятдя истифадя едилир. 
Кякликоту,  кякоту  (Чабрец).  Додагчичяклиляр  фясилясинин 
йерля  сцрцнян  эювдяйя  малик  кол  биткисидир(Thymus  serpyelum 
L.).  400-я  гядяр  нювцн  Азярбайжанын  мцхтялиф  районларында  20 
нювцня тясадцф едилир. Ясасян йабаны щалда битир. 
Кякликотунун  гаршы-гаршыйа  дцзцлмцш  овалшякилли,  кянары 
бцтюв  йарпаглары  вардыр.  Гырмызы-бянювшяйи  рянэли  хырда  чичякляри 
дястя-дястя йерляшир. 
Кякликотунун  йашыл  йерцстц  щиссясини  битки  чичякляйян  вахт 
вя  йа  ондан  габаг  топлайырлар.  Кюлэядя  гурудуб  ефир  йаьы 
истещсалы  цчцн  эюндярирляр.  Ясас  тясиредижи  маддяси  0,5-1% 
мигдарында  ефир  йаьыдыр.  Ефир  йаьынын  тяркибиндя  1-5%-я  гядяр 
тимол, карвакрол, борнеол вя терпинен адлы ятирли маддяляр вардыр. 
Кякликоту ефир йаьынын ясас щиссясини симол тяшкил едир. Тяркибиндя 
ашы  маддяси,  камедляр,  флаваноидляр,  урсол  вя  олеанол  туршусу 
вардыр. 
Гурудулмуш кякликоту тоз шяклиндя аз мигдар ят вя тярявяз 
шорбаларына, бир гядяр чох мигдарда ися балыг хюрякляриня гатылыр. 
Балыьы  гызардаркян  кякликоту  тозуну  ун  иля  1:2  нисбятиндя 
гарышдырырлар вя балыьы щямин гарышыгда урвалайырлар. Ев шяраитиндя 
пендир  щазырладыгда  она  кякликоту  ялавя  едилир.  Кякликоту 

 
31
гурусундан  чай  дямлямяк  цчцн  дя  истифадя  едилир.  Тябабятдя 
эениш мигйасда тятбиг олунур. 
Кярявиз  (Сельдерей).  Чятирчичяклиляр  фчсилясиндян  олан 
икииллик от биткисидир(Apium graveolens). Биринжи или кюк вя йарпаг 
ямяля эятирир, икинжи ил ися эцл сцтунжуьу инкишаф едир, чичякляйир вя 
тохум  верир.  Кярявизин  йашыл  йарпаглары  кулинарийада  хюряклярин 
дад вя ятрини йахшылашдырмаг цчцн вя еляжя дя консервляшдирмядя 
истифадя едилир. 
Биткинин  мцхтялиф  щиссяляриндян  тязя  вя  гурудулмуш  щалда 
истифадя  едилир.  Кярявизин  3  нювц  (кюк,  йарпаг  вя  салат)  битир. 
Кярявизин мцхтялиф сортларынын мювжуд олмасы онун бцтцн ил бойу 
бежярилмясиня имкан верир. Кярявиз бишмиш вя йа чий щалда мцхтялиф 
хюрякляря  гатгы  кими  ялавя  едилир.  Сахланылмаьа  давамлы 
олдуьундан гыш мювсцмцндя ясас эюйярти щесаб едилир. 
Кюк  кярявизин  тяркибиндя  1,3%  азотлу  маддя  вардыр.  Аз 
мигдарда маннит спирти вя апинин глцкозиди тапылмышдыр. Кюкцндя 
75  мг%  Ж  витамини,  йарпагларында  ися  Ж  витамини  иля  йанашы  7 
мг% каротин (провитамин А) вардыр. Кярявиз йалныз хош ийи иля йох, 
тяркибиндяки  витаминлярин,  минерал  дузларын  вя  шякярлярин  олмасы 
иля  дя  фярглянир.  Кярявизин  йарпагларында  0,1%,  кюкцндя  0,09%, 
тохумунда  ися  2,4-3,0%  ефир  йаьы  вардыр.  Ефир  йаьынын  ясас 
компонентляри  д-лимонен  (77-78%),  д-селинен  (12-13%),  спирт  вя 
ефир гарышыьы (5%), седанолид, седанон туршусу, палмитин туршусу вя 
фенолдан ибарятдир. Тохумларда щямчинин 18%-я гядяр пийябянзяр 
йаь вардыр. Йаьын тяркибиндя 26-41% петрозелин, петрозелаидин, 26-
30%  олеин,  10-13%  линол  туршусу  вардыр.  Кярявизин  тяркибиндя 
аспараэин вя тирозин амин туршулары да вардыр. 
Мярзя  (Майоран).  Додагчичяклиляр  фясилясиндян  олуб, 
чохиллик  йарымкол,  чящрайы  вя  аь  чичякляри  олан  ятирли  от 
биткисидир(Majorana  hortensis).  Мядяни  щалда  бириллик  от  биткиси 

 
32
кимибежярилир. 
Йарпаглары 
хырдадыр. 
Тяркибиндя 
0,3-0,4% 
(гурудулмушларда  0,7-3,5%-я  гядяр)  хош  ятирли  вя  тцнд  ажытящяр 
дадлы  ефир  йаьы  вардыр.  Ефир  йаьынын  тяркибиндя  терпинеол,  пинен, 
сабинен  (40%-я  гядяр),  борнеол,  феноллар  вардыр.  Чичякляйян  вахт 
ефир йаьынын мигдары максимума чатыр. Тяркибиндя ашы маддяси дя 
вар.  Жаван  йарпагларда  127  мг%  рутин,  44  мг%  аскорбин 
туршусу вя 5,5 мг% каротин вардыр. 
Йарпаглары  вя  чичяк  тумуржуглары  тязя,  гурудулмуш  вя 
йаьда  гызардылмыш  щалда  гида  цчцн  истифадя  едилир.  Дуру  вя  гуру 
хюрякляря (ят, балыг, йумурта, тярявяз хюрякляри) явязедилмяз тамлы 
гатгы  кими  истифадя  едилир.  Салатлара  вя  соуслара  да  гатылыр. 
Мярзядян чайы вя сиркяни ятирляндирмяк, хийары вя помидору дуза 
гоймаг цчцн дя истифадя едирляр. 
Гурудулмуш  мярзя  ичалат  вя  Полша  колбасаларынын 
истещсалында  тятбиг  едилир.  Гурудулмуш  йарпаглар  хырдаланыр  вя 
истиот  гатышыгларынын  тяркибиня  гатылыр.  Ликюр-араг  сянайеси  цчцн 
гиймятли хаммалдыр. Эеж чичяк ачдыьы цчцн гиймятли балверян битки 
щесаб едилир. 
Наня  (Мята).  Додагчичяклиляр  фясилясиндян  олуб,  чохиллик 
биткидир(Menta Piperita L.). Республикамызын бцтцн районларында 
бежярилир. Наня мядяни битки олуб, орта ясрлярин ахырларында инэилис 
ботаникляри  тяряфиндян  ики  нюв  йабаны  щалда  йайылан  йарпыз 
нанясинин  бир-бириня  пейвянд  етмякля йетишдирилмишдир.  О  вахтдан 
етибарян бу битки «якилян наня» адыны алмыш вя хошятирли ийиня эюря 
дцнйанын  бир  чох  юлкяляриндя  бежярилмяйя  башланмышдыр.  Якилян 
нанянин 2 нювц: гара наня вя аь наня даща чох йайылмышдыр. 
Аь  нанянин  эювдяси  вя  йарпаглары  ачыг  йашыл  рянэдя  олур. 
Гара  нанядя  ися  эювдя  вя  йарпагларын  дамаржыглары  гырмызы-
бянювшяйи рянэдядир. 

 
33
Нанянин тязя вя гурудулмуш йарпаглары йейинти сянайесинин 
мцхтялиф  сащяляриндя  вя  кулинарийада  истифадя  едилир.  Нанядян 
алынан  ефир  йаьы  мцхтялиф  ичкилярин  ятирляндирилмясиндя,  гяннады, 
ликюр-араг 
сянайесиндя, 
балыг 
сянайесиндя, 
тцтцнцн 
соуслашдырылмасында ишлядилир. Гяннады сянайесиндя наняли карамел 
истещсалында  даща  чох  истифадя  едилир.  Наня  йаьы  ятриййат 
сянайесиндя  диш  пастасы  вя  диш  тозу  щазырламаг  цчцн  сярф  едилир. 
Наня  ефир  йаьынын  ясас  тяркиб  щиссяси  олан  ментолдан  тябабятдя 
истифадя олунур. Нанянин йарпагларында вя чичяк тумуржугларында 
0,8-3,5%  ефир  йаьы  (йарпагларында  2,4-2,7%,  щамаш  чичяйиндя  4-
6%,  зоьларында  ися  0,1-0,3%)  вардыр.  Ян  чох  йаь  биткинин 
чичяклямяйя башладыьы дюврдя олур. Бу заман ефир йаьынын мигдары 
8,6%-я  чатыр  вя  су бухары  иля  говдугда ясас  мигдары айрылыр.  Ефир 
йаьынын  ясас  компонентляри  ментол  (41-70%)  вя  ментондур  (16-
18%), щямчинин тяркибиндя β-пинен, α-фелландрен, ментол-асетат вя 
пулоген  вардыр.  Тязя  йарпагларында  12  мг%  каротин  вя  П 
витамини  вар.  Одур  ки,  нанядян  кулинарийада  истифадя  етмяк 
физиолоъи жящятдян файдалыдыр. 
Нанядян  вя  наня  ефир  йаьындан  тябабятдя  эениш  мигйасда 
истифадя  олунур.  Наня  ефир  йаьы  валидол,  валокардин,  зеленин 
дамжысы 
кими 
цряк 
дярманларынын 
тяркибиня 
дахилдир. 
Йарпагларындан  щазырланан  «наня  жювщяри»  мядя-баьырсаг 
хястялийинин гиймятли дярманы щесаб олунур. 
Пярпярян  (пярпятюйцн)–(Портулак).  Бириллик  ятирли  тярявяз 
bitkisidir(Partulaca  L.).  Гафгазда,  Крымда  вя  Орта  Асийада 
йайылмышдыр. Пярпярян ят, балыг вя башга хюрякляря тамлы гатгы кими 
ялавя  олунур.  Тяркибиндя  каротин,  Ж  витамини  вя  башга  биолоъи 
актив 
маддяляр 
вардыр. 
Пярпярян 
тязя, 
биширилмиш 
вя 
консервляшдирилмиш  щалда  гидайа  сярф  едилир.  Пярпярян  ян  чох 
сиркяйя гойулмагла консервляшдирилир. 

 
34
Пярпяряни сиркяйя гоймаздан яввял ону суйу бир нечя дяфя 
дяйишмяк 
шяртиля 
жидди 
йуйурлар. 
Йуйулмуш 
пярпярян 
тумуржугларыны  3-5  дяг  90-100
0
Ж-дя  пюртцр  вя  суйу  сцзцлмяк 
цчцн ашсцзяня йыьылыр. Йарымлитрлик банканын дибиня бир ядяд дяфня 
йарпаьы  вя  дилим  шяклиндя  доьранмыш  1-2  диш  сарымсаг  гойулур. 
Пюртцлмцш пярпяряни 5-8 см узунлуьунда доьрайыр, банкалара сых 
йыьырлар,  сонра  цзяриня  тяркибиндя  2%  хюряк  дузу  вя  2%  сиркя 
жювщяри  олан  маринад  тюкцлцр.  Йарымлитрлик  банкалар  20  дяг, 
бирлитрлик банкалар ися 30 дяг пастеризя едилир. 
Разйана  (Фенхель).  Чятирчичяклиляр  фясилясиндян  чохиллик 
йабаны биткидир(Foeniculum vulgare Mill). Вятяни Кичик Асийа вя 
Сурийадыр.  Авропанын  вя  Асийанын  бцтцн  юлкяляриндя  бежярилир. 
Украйнада,  Краснодарда,  Воронеъдя  вя  Шимали  Гафгазда 
разйана эенишмигйасда бежярилир. Азярбайжанда бу биткийя йабаны 
щалда чох тясадцф етмяк олур.  kiillik mədəni bitki kimi becərilir. 
Разйананын сары рянэли хырда чичякляри эювдясинин тяпясиндя 
чятир  формасында  йерляшир.  Мейвясини  йетишяня  аз  галмыш  дяриб, 
гурудур вя кянар гатышыглардан тямизляйирляр. 
Мейвясинин ясас тясиредижи маддяси ефир йаьындан ибарятдир. 
Ефир  йаьынын  мигдары  4-6%-дир.  Ефир  йаьындан  башга,  мейвясиндя 
18%-я  гядяр  пийябянзяр  йаь  вя  27%  зцлал  маддяси  дя  вардыр. 
Разйана  йаьынын  ятрини  тяшкил  едян  ятирли  маддянин  60%-я  гядяри 
анетолдан ибарятдир. Анетолдан башга разйана йаьынын тяркибиндя 
10-12%  фенхон,  пинен,  фелландрен,  камфен,  жиря  алдещиди, 
метилхавикол  кими  ятирли  маддяляр  дя  вардыр.  Разйанадан 
тябабятдя,  ятриййат  сянайесиндя  вя  йейинти  сянайесинин  бир  чох 
сащяляриндя истифадя едилир. Ятирли ядвиййя кими консервляшдирмядя, 
чюряк-булка вя гяннады сянайесиндя ишлядилир. 
Рейщан  (Базилик).  Додагчичяклиляр  фясилясиндян  олуб, 
бириллик  от  биткисидир(Ocimum  basilicum  L.).  Вятяни  Щиндистан  вя 

 
35
Ирандыр.  Жянуби  Авропанын  да  бцтцн  юлкяляриндя,  Гафгазда, 
Крымда, 
Молдовада, 
Орта 
Асийа 
вя 
Загафгазийа 
республикаларында бежярилир. Бу битки гядим йунанларда «окимон» 
ады иля мялум иди. 
Эювдясинин  рянэи  гырмызыйачалан  бянювшяйидир.  Йарпаглары 
узунсов йумуртавари формалы олуб, бязян кянарлары дишвари вя йа 
яксярян бцтювдцр. Чичякляри аь вя йа чящрайы рянэдядир. 
Чох ятирли вя хош дадлы олдуьундан, ясасян ядвиййяли эюйярти 
кими  ишлядилир.  Рейщан,  ясасян  соуслара,  салатлара  вя  дуру 
хюрякляря  дад  вя  ятир  вермяк  цчцн  ишлядилир.  Рейщан  помидор  вя 
хийардан  щазырланмыш  салат  цчцн  ясас  ятир  вя  дадверижи  эюйярти 
щесаб  олунур.  Рейщан  гарын  вя  бюйряк  хястяликляринин 
профилактикасында  тятбиг  едилир.  Гуру  йарпагларындан  щазырланмыш 
тоз,  ясасян  хариждян  алынан  истиотларын  явязедижиси  кими,  истиотлу 
гатышыгларын тяркибиня дахил олур. 
Рейщанын  йарпаг  вя  чичякляриндя  0,03-1,6%,  йашыл 
йарпагларында  ися  0,04-0,52%  ефир  йаьы  вардыр.  Ян  чох  ефир  йаьы 
там  чичяклямиш  биткидян  щасил  едилир.  Ефир  йаьынын  ясас 
компонентляри евэенол (7,8%), метилхавикол, линалоол, камфора вя 
осимендян ибарятдир. Тохумларын тяркибиндя 11,6-19% пийябянзяр 
йаь да вардыр. 
Ефир  йаьындан башга  рейщанын  йарпагларында 16,3% азотлу 
маддя,  4,73%  йаь,  12,6%  селлцлоза,  витаминляр,  ашы  вя  бойа 
маддяляри  вардыр.  Рейщанда  олан  бойа  маддяляри  –  хлорофил, 
флавонлар,  каротин  тибби  жящятдян  чох  файдалыдыр.  Бу  маддялярин 
ганазлыьында,  мядя-баьырсаг  хястяликляриндя,  авитаминозда  чох 
эюзял  мцалижяви  тясири  вар.  Гида  иля  гябул  олунмушрейщан 
маддяляр мцбадилясини йахшылашдырыр, гиданын щязмини асанлашдырыр 
вя  ганын  тяркибинин  нормаллыьыны  мцщафизя  едир.  Она  эюря  дя 

 
36
рейщандан  эцндялик  гидамызда  истифадя  олунмасынын  бюйцк 
ящямиййяти вардыр. 
Розмарин 
(Розмарин). 
Додагчичяклиляр 
фясилясиндян 
щямишяйашыл  чохиллик  ятирли  кол  биткисидир(Rozmarinus  L.).  Йабаны 
щалда Испанийа, Италийа вя Йунаныстанда битир. Сянайе ящямиййятли 
розмарин  Крымын  жянуб  сащилляриндя  бежярилир  вя  ондан  ефир  йаьы 
алыныр.  Розмаринин  чичякляри  жаван  йарпагларла  бирликдя  топланыр. 
Онун тяркибиндя 0,2-0,8% ефир йаьы вар. Йарпагларынын кцтляси 15 
мг  олдугда  1,5%,  40  мг-а  гядяр  олдугда  0,5%  ефир  йаьы  олур. 
Ефир йаьынын ясас компонентляри 30%-я гядяр пинен, 20%-я гядяр 
камфен,  10%-я  гядяр  борнеол  вя  синеолдан  ибарятдир. 
Цмумиййятля,  розмарин  ефир  йаьынын  тяркибиндя  20-я  гядяр 
мцхтялиф ятирли компонентляр вардыр. 
Розмарин 
ефир 
йаьы 
сабунларын 
вя 
косметика 
мямулатларынын  ятирляндирилмясиндя  истифадя  едилир.  Хариждя 
розмарин  йарпагларындан  алынан  екстрактдан  йаьларын  вя  башга 
йейинти мящсулларынын стабилляшдирилмясиндя истифадя едилир. 
Сарымсаг  (Чеснок).  Сцсянчичяклиляр  фясилясиндян  олан 
чохиллик тярявяз биткисидир(Allinm Sativum). Демяк олар ки, бцтцн 
районларда  бежярилир.  Сарымсаьын  башы  мцряккяб  гурулушлу  олуб, 
бир  нечя  дишдянибарятдир.  Дишлярин  сайы  ири-хырдалыьындан  асылыдыр. 
Хырдаларда  3-5  ядяд,  орта  ирилярдя  6-12  ядяд,  ирилярдя  ися  13-25 
ядяд диш олур. Щяр диш юз пярдясиндя йерляшир. Бцтцн дишляр бирликдя 
бир кюйняйя бцкцлцр. Сарымсаг щяр башын чякисиня эюряхырда (20 г-
а  гядяр),  орта  ири  (20-30  г)  вя  ири  (30  г-дан  чох)  олур.  Формасы 
даиряви,  йасты-даиряви,  овал  вя  с.  олур.  Дадына  эюря  тцнд, 
йарымтцнд вя зяиф тцнд олур. 
Сарымсагда  0,23-0,74%  ефир  йаьы  вардыр.  Ефир  йаьынын  ясас 
тяркибини  аллин  тяшкил  едир.  Бу  кцкцрд  тяркибли  амин  туршусудур. 
Сарымсаьы яздикдя аллиназа ферментинин тясириндян щямин ефир йаьы 

 
37
парчаланараг аллисин, аммонйак вя пироцзцм туршусу ямяля эялир. 
Аллисин  маддяси  бактерисид  хассяли  олмагла  сарымсаьын  ясас  ийини 
тяшкил едир. Сарымсагда олан ефир йаьынын 60%-ни аллисин тяшкил едир. 
Сарымсаьын тяркибиндя башга кцкцрдлц бирляшмялярдян аллил-
пропил-дисулфид  маддяси  дя  вардыр  ки,  бу  да  чох  фитонсид  хассяйя 
маликдир.  Сарымсаьын  ефир  йаьы  фитопатоэен  микроблара  гаршы 
бактерисид тясир эюстярир. Сарымсагда фитонсидляр дя вардыр. 
Сарымсаг бцтюв дейил, айры-айры дишляри иля якилиб бежярилир. О, 
тохум  вермир.  Якилмясиня  эюря  йаз  вя  пайыз  сарымсаьы  бир-
бириндян  фярглянир.  Пайызда  якилян  сарымсаг  мцряккяб  (чохдишли) 
баш  ямяля  эятирир.  Онун  тяркибиндя  олан  гуру  маддя  йазда 
якиляня  нисбятян  чох,  дадлы  вя  ятирли,  щямчинин  чох  тцнд  олур. 
Якилян  сарымсаг  сортлары  2  група  бюлцнцр:  тезйетишян  чящрайы 
сарымсаг  вя  ади  аь  сарымсаг.  Сарымсаг  сортларына  бежярилдийи 
районун  ады  верилир.  «Мцряккябдишли  Краснодар»,  «Сочи», 
«Дунган», 
«Юзбяк», 
«Аь 
Украйна», 
«Грибов-260», 
«Енлийарпаг-220», «Витебск», «Одесса» вя с. 
Азярбайжанда  «Масаллы»,  «Аь  Шундук»  вя  «Енлийарпаг-
220» сарымсаг сортлары бежярилир. 
Сарымсаг тязя вя сиркяйя гойулмуш щалда гидайа сярф едилир. 
Хюрякляря вя гялйаналтылара сарымсаьы  хырдалайыб гатырлар. Ондан 
тамлы  гатгы  кими  бир  чох  сойуг  вя  исти  хюряклярин,  щямчинин  милли 
хюряклярин  щазырланмасында  истифадя  едилир.  Сарымсагдан  колбаса 
истещсалында  да  истифадя  едилир.  Сарымсаг  хюрякляря  тцнд  ядвиййяли 
дад вя спесифик ятир верир. 
Сарымсаг  мядя-баьырсаг  хястяликляриндя  вя  атеросклерозда 
шяфаверижи  бактерисид  дярман  кими  чох  ящямиййятлидир.  Сарымсаг 
мядя-баьырсаг  цзвляринин  ширя  ифразетмя  фяалиййятини  артырыр, 
баьырсагда эедян гыжгырма вя чцрцмя просесляринин гаршысыны алыр 
вя  ейни  заманда  о,  «гурдговужу»  тясир  эюстярир.  Сарымсагдан 

 
38
спиртли «Аллилсат» адлы препарат щазырланыр вя мцхтялиф хястяликлярин 
мцалижясиндя тятбиг олунур. 
Соьан  (Лук).  Соьан  сцсянчичяклиляр  фясилясиндян  олан 
чохиллик  биткиляр(Allium  sepa)  групуна  дахилдир.  Соьанын  вятяни 
Асийадыр.  Загафгазийада  вя  еляжя  дя  Азярбайжанда  соьан  чох 
гядим вахтдан якилир. 
Баш  соьан  гурулушжа  гат-гат  кюйнякли  габыглардан 
ибарятдир. Цст габыглар гуруйуб назик пярдя тяшкил едир вя соьанын 
дахили  йемяли  гатларыны  щям  тез  гурумагдан  вя  щям  дя 
микроорганизмлярдян мцщафизя едир. Йахшы гурудулмуш соьанда 
ики-цч  гурупярдя  ямяля  эялир.  Соьанын  кимйяви  тяркиби  онун 
тясяррцфат-ботаники  сортундан,  йетишдирилмяси  дяряжясиндян, 
йетишдийи районун торпаг-иглим шяраитиндян асылыдыр. 
Соьанын  тяркибиндя  орта  щесабла  85,5%  су,  5,8%  шякяр 
(карбощидратларын цмуми мигдары 10,5%-дир), 2,5% азотлу маддя,  
0,7%  кцл,  0,1%  цзви  туршу,  0,01-0,99%  ефир  йаьы,  0,8%  селлцлоза 
вардыр.  Цмуми  шякярин  мигдары  2,5%-дян  14%-я  гядярдир. Онун 
0,3-10,5%-ни  сахароза,  0,3-0,6%-ни  ися  монозлар  тяшкил  едир. 
Соьанда,  щямчинин  аз  мигдарда  рафиноза,  ксилоза,  арабиноза, 
рибоза,  щямчинин  бязи  полифруктозанлар  вардыр  ки,  ахырынжылар 
щидролиз  олундугда  фруктоза  вя  глцкоза  верир.  Дахили  гатларда 
шякярин  мигдары  харижи  гатлара  нисбятян  2-3%  чохдур.  Ажы 
соьанларда  орта  щесабла  10%,  ширин  соьанларда  ися  5%  шякяр 
вардыр. 
Шякярлярдян  башга  карбощидрат  комплексиндя  0,2-0,6% 
щемиселлцлоза, 0,5-0,8% селлцлоза, 0,5% пентозанлар, 0,6% пектин 
маддяси вардыр. Лакин карбощидратларын 85-90%-ни шякярляр тяшкил 
едир. Гейд етмяк лазымдыр ки, ажы соьанларда шякярин мигдары ширин 
вя йарымажы соьанлара нисбятян чохдур. 

 
39
Соьана спесифик ятир вя ажылыг верян онларын тяркибиндяки ефир 
йаьларыдыр.  Ефир  йаьларынын  мигдары  0,01-0,09%-я  гядярдир. 
В.Д.Йеременконун мялуматына ясасян соьанда ефир йаьы 12-162 
мг%  арасында  дяйишя  биляр.  Дахили  гатларда  28-43  мг%,  орта 
гатларда 19-20 мг%, харижи гатларда ися 16-23 мг% ефир йаьы олур. 
Ажы  соьанын  тцндлцйц  онун  тяркибиндя  олан  ефирйаьынын 
тяркибиндян вя учужу хассяли фраксийанын мигдарындан асылыдыр. 
Соьандакы  ефир  йаьынын  тяркиби  мцхтялиф  бирляшмялярдян 
ибарятдир. Лакин бунун ясасыны аллил-пропил-дисулфид тяшкил едир. Ефир 
йаьынын ики – учужу вя учужу олмайан фраксийалары вардыр. Учужу 
фраксийа  30-35  мг%  олур.  Онун  тяркибиндя  карбонат 
туршусу,метанол,  пропион  алдещиди,  пропил-меркаптан,  аз 
мигдарда  асеталдещид,  щидрокцкцрд  газынын  изи,  дипропилдисулфид, 
пропанол вя  с. вардыр.  Ефир йаьынын  фитонсид  хассяси  даща  чохдур. 
Соьан  габыьынынсулу  вя  спиртли  мящлулу  да  фитонсид  хассялидир. 
Соьанын  кюк  щиссяси  (диби)  фитонсид  хассяли  маддялярля  зянэиндир. 
Сарымтыл  габыглы  ажы  соьанлар  даща  чох  фитонсид  хассяли  олурлар. 
Фярз едирляр ки, соьанын фитонсид хассяси онун тяркибиндя олан С-Щ-
пропилсистеинсулфоксид вя С-метил-систеин-сулфоксидлярин олмасындан 
иряли  эялир.  Ферментлярин  тясири  иля  бунлар  тиосулфинатлар  ямяля 
эятирирляр. 
Соьанын  тяркибиндя  1-2,2%  зцлали  маддя,  18-дян  чох  амин 
туршусу  тапылмышдыр.  Бунлардан  глисин,  треонин,  аланин,  пролин, 
тирозин, глцтамин туршусу даща чохлуг тяшкил едир. 
Соьанда 6-10 мг% Ж витамини, щабеля аз мигдарда Е, Щ, 
Б
1
, Б
2
, Б
6
, ПП витаминляри, фоли вя пантотен туршулары вардыр. 
Цзви  туршулардан  (0,15-0,3%)  лимон,  алма  вя  кящряба 
туршусу  раст  эялир.  Гуру  габыгларда  антисептик  хассяли 
протокатехин туршусу тапылмышдыр. 

 
40
Соьанын  тяркибиндя  минераллы  маддялярдян  29  мг% 
калсиум, 123 мг% фосфор, 151 мг% калиум, 14 мг% натриум, 14 
мг% магнезиум вя 0,4 мг% дямир вардыр. Бойа маддяляриндян 
соьанын  йарпагларында  кверсетин  маддяси  вардыр  ки,  бу  да 
флавонун  тюрямясидир.  Бянювшяйи  рянэли  соьанын  габыьында 
сианидин бойа маддяси тапылмышдыр. 
Соьанын тясяррцфат-ботаники сортлары бир-бириндян формасына, 
чякисиня, гуру габыьын рянэиня, сыхлыьына, йетишмя мцддятиня вя с. 
эюря фярглянир. 
Соьанын  габыьынын  рянэи  дадындан асылы  олараг  дяйишир.  Ажы 
соьанларын габыьы ширин соьанларын габыьына нисбятян гуру вя даща 
тцнд рянэдя олур. 
Соьан формасына эюря фасты, йасты даиряви, йумру, даиряви вя 
йа  узунсов  олур.  Йетишмя  дяряжясиня  эюря  тезйетишян  (80  эцня), 
орта  йетишян  (80-100  эцня)  вя  эеж  йетишян  (120  эцндян  чох) 
групларына  айрылыр.  Бир  ядядинин  чякисиня  эюря  хырда  (50  г-дяк), 
орта  ири  (60-120  г-дяк)  вя  ири  (120  г-дан  чох)  олур.  Соьанлар, 
ясасян дадына эюря груплашдырылыр: ажы, йарымажы вя ширин соьанлар. 
Ажы 
соьан 
сортларындан 
«Арзамас», 
«Бессонов», 
«Мстерски»,  «Ростов»,  «Стригунов»,  «Погар»,  «Уфа»  вя  с. 
эюстяриля биляр. 
Йарымажы соьан сортларына «Данилов», «Гызыл шар», «Каба», 
«Мйачков», «Грибов», «Ситайе», «Белозер» вя с. 
Ширин  соьан  сортларындан  «Барлета»,  «Краснодар-35», 
«Марэелан», «Йалта», «Жонсон», «Сары Испан» вя с. 
Азярбайжанда  бежярилян  соьан  сортларынын  чоху  йерли 
сортлардыр. Бурада йайылмыш вя районлашдырылмыш баш соьан сортлары, 
ясасян Масаллы, Каба-Гусарчай (синоними Хачмаз), Лугански вя 
Щювсан соьанларыдыр. 

 
41
Соьан тязя щалда кулинарийада, гурутма, сиркяйя гойма вя 
тярявяз  консервляринин  щазырланмасында  истифадя  олунур.  Ят 
хюрякляри  соьансыз  щазырланмыр.  Соьан  иштащаны  артырыр  вя  башга 
гидаларын  щязминя  мцсбят  тясир  эюстярир.  Щямчинин  бактерисид 
хассяйя малик олдуьундан бир чох микроорганизмляри мящв едир. 
Она эюря дя соьанын мцалижяви ящямиййяти вардыр. 
Халг  тябабятиндя  соьандан  мядя-баьырсаг  хястяликляриндя 
йарасаьалдыжы  дярман  кими  истифадя  едилир.  Соьандан  елми 
тябабятдя «Аллилчеп» вя «аллилглисер» адлы препаратлар щазырланыр ки, 
бунлардан  бир  сыра  хястяликлярдя,  сон  иллярдя  ися  мядя-баьырсаг 
хораларына,  грип  вя  анэинайа  гаршы,  еляжя  дя  авитаминоз  заманы 
эениш истифадя едилир. 
Тярхун  (Эстрагон).  Мцряккябчичяклиляр  фясилясиндян  олан 
чохиллик  от  биткисидир(Aztemisia  dracunculus).  Вятяни  Шярги  Сибир 
вя 
Монголустандыр. 
Йабаны 
щалда 
Шимали 
Гафгазда, 
Загафгазийада вя Уралда раст эялир. Загафгазийада, аз мигдарда 
ися  Украйна  вя  Мяркязи  гараторпаг  зонада  бежярилир.  Тярхун 
Азярбайжанда гялйаналты эюйярти кими эениш мигйасда бежярилир вя 
истифадя едилир. 
Тярхунун  йарпаглары  узунсов  лансет  формалы,  рянэи  тцнд 
йашылдан ачыг йашыл рянэя гядяр олур. Биткинин йерцстц щиссяси чох 
ятирли  олуб,  ефир  йаьы  иля  зянэиндир.  Йашыл  йарпагларда  0,1-0,4%, 
гурудулмуш йарпагларда ися 0,25-0,8% ефир йаьы вардыр. Тярхунун 
ясас  хцсусиййяти  ондан  ибарятдир  ки,  мцхтялиф  йерлярдя  йетишян 
биткинин  тяркибиндяки  ефир  йаьынын  мигдары  да  мцхтялиф  олур. 
Тярхун  щям  мцхтялиф  йемякляря  гатылыр  вя  щям  дя  тязя  щалда 
истифадя  олунур.  Тярявязлярин  дуза  вя  сиркяйя  (эюбяляк,  кялям  вя 
мцхтялиф  маринад  истещсалында)  гойулмасында  истифадя  едилмякля 
бярабяр,  витаминля  зянэин  олдуьундан  сойуг  хюрякляря  (салат  вя 
гялйаналтылара)  да  ялавя  едилир.  Тязя  вя  гурудулмуш  йарпаглары 

 
42
соуслары,  ят  вя  балыг  хюряклярини  вя  щямчинин  сиркяни  вя  хардалы 
ятирляндирмяк  цчцнистифадя  едилир.  Тярхундан  гяннады  вя  ликюр-
араг  сянайесиндя  дя  истифадя  едилир.  «Тярхун»  адлы  спиртсиз  десерт 
ички  тярхунун  тябии  екстракты  вя  йа  сцни  иммитасийасы  ясасында 
щазырланыр. 
Тярхун ефир йаьынынтяркиби кейфиййятжя там юйрянилмямишдир. 
Хардал (Горчица). Хаччичяклиляр фясилясиндян олан бириллик от 
биткисидир.  Хардалын  3  нювц  вардыр:  сарент  хардалы,  гара  вя  аь 
хардал.  Щяр  цч  нюв  хардал  0,5-1,0  м  щцндцрлцкдя  йерцстц 
эювдяйя маликдир. Йарпаглары лансетшякилли, чичякляри хырда, сары вя 
дюрд юлчцлцдцр. Мейвясинин ичярисиндя 4-6 тохум олур. Тохумлары 
нювцндян асылы олараг гаратящяр сольун, тутгун-гонур вя йа сары-
гонурдур. 
Гара  хардал(Брассижа  ниэра  Кожщ)
 
  щягиги  вя  йа  франсыз 
хардалы  адланыр.  Ясасян  Жянуби  Авропада  (Франса,  италийа) 
бежярилир. Гураглыьа давамлы олдуьундан анжаг Гярби Авропанын 
жянуб  щиссясиндя,  Белорусда  йетишдирилир.  Русийада  чох  аз 
йайылмышдыр.
 
Гара  хардалын  ятри  даща  чох  щисс  едилир.  Ондан  ян 
йахшы  ашхана  хардалы  щазырланыр  ки,  бу  да  кулинарийада  эениш 
мигйасда истифадя олунур. 
Сарепт  хардалы(Бассижа  ъунжеа  Жсерн

  рус  хардалы 
адланыр.Сарепт  хардалы  сярт  иглимя  вя  гураглыьа  давамлы 
олдуьундан  Русийада  Волга  чайынын  ашаьы  щиссяляриндя, 
Украйнада,  Шимали  Гафгазда,  Гара  дяниз  сащилляриндя  вя 
Гырьызыстанда  бежярилир.  Ян  чох  Волгоград  йахынлыьында 
Красноармейски районунда бежярилир. Кечмишдя бу район Сарепт 
кянди адландыьындан бу хардала сарепт хардалы ады верилмишдир. 
Аь  хардал(Брассижа алба  Боисс)
 
  –  сары  вя  йа  инэилис  хардалы 
адланыр.  Русийанын  мяркязи  гараторпаг  вилайятляриндя  вя  жянуб 
районларында,  щямчинин  Украйнада  бежярилир.  Ондан  хардал  йаьы 

 
43
алыныр.  Аь  хардалын  тяркибиндя  синигрин  глцкозиди  аз  олдуьундан 
ийи зяфидир. Она эюря дя аь хардалдан ашхана хардалы щазырладыгда 
ялавя олараг башга ядвиййялярля зянэинляшдирмяк лазым эялир. 
Сарепт  хардалынын  мейвяси  эювдяйя  йапышмыш  эюйцмтцл  вя 
йа сары рянэдя олур. Гара хардалын тохумлары даща хырда олмагла 
гырмызы гонур рянэдядир. Сятщиндя шырымлар вардыр. 
Хардалын  бибяр  йарпагларына  бянзяр  йарпаглары  олур.  Бу 
йарпагларын  дибиндя  хцсуси  чичякли  салхымлар  ямяля  эялир  вя  бу 
салхымларда  хардал  мейвяси  олур.  Хардал  мейвяси  аь-сарымтыл 
рянэдя  олуб,  тяркибиндя  32,7-33,8%  йаь  олур.  Хардалы  истифадя 
етмяк цчцн онун йаьы айрылыр, ъымыхы ися киршан щалында цйцдцлцб 
сатыша вя ижтимаи иашя мцяссисяляриня бурахылыр. 
1000  ядяд  сары  хардал  дянин  чякиси  2,4-2,82  гр,  эюйцмтцл 
хардалын  ися  2,14-2,73  гр-дыр.  Тяркибиндя  0,70-0,79%  аллил  йаьы 
вардыр. Глукозидлярдян синигрин вя синалбин вар. Хардал исти су иля 
гарышдырдыгда  мирозин  (мирсулфатаза)  ферментинин  тясири  иля  бу 
глцкозид парчаланыр вя хардал-аллил йаьы ямяля эялир. 
Хардалын  тяркибиндя  нювцндян  асылы  олараг  7,2-7,6%  су, 
27,6-29,1%  азотлу  маддя,  32,7-33,8%  йаь,  0,87-0,93%  ефир 
йаьлары,  20-29%  азотсуз  екстрактлы  маддяляр,  5-5,8%  минераллы 
маддя, синигрин вя сналбин глцкозидляри вардыр. 
Хардал  тохумларындан  мцхтялиф  мягсядляр  цчцн  истифадя 
едилир.  Яввяла,  тяркибиндяйцксяк  кейфиййятли  йемяли  йаь 
олдуьундан, битки йаьы истещсалында хаммал кими истифадя олунур. 
Йаь  алындыгдан  сонра  йердя  галан  ъмыхдан  киршан  щалында 
цйцдцлмцш хардал тозу ялдя едилир. Щяминхардал тозундан ашхана 
хардалы  щазырланыр.  Хардалдан  тябабятдя  дя  эениш  мигйасда 
истифадя едилир. 
Хардалын ясас тясиредижи маддяси синигрин глцкозидидир. Гара 
хардалда 2,81%, сарепт хардалында 2,35%, аь хардалда ися 0,61% 

 
44
синигрин  глцкозиди  вардыр.  Хардал  тозуну  исти  су иля  гарышдырдыгда 
тохумларда  олан  мирозин  ферментинин  тясириндян  синигрин 
парчаланыр  вя  нятижядя  аллил-хардал  йаьы,  калиум-щидросулфат  вя 
глцкоза ямяля эялир. Аллил йаьы тцнд йандырыжы хассяйя маликдир. Бу 
йаьын  щям  дя  кяскин  фитонсид  хассяси  вардыр,  чцнки  о,  зярярли 
микроорганизмлярин  артмасынын  гаршысыны  алыр.  Аь  хардалын 
тяркибиндяки  синалбин  глцкозиди  парчаландыгда  ися  турш  синапин, 
глцкоза вя синалбин йаьы ямяля эялир. 
Тижарят шябякясиня хардал тозу вя ашхана хардалы дахил олур. 
Хардал  тозундан  кулинарийада  вя  йейинти  сянайесиндя  ашхана 
хардалы, майонез вя башга тамлы гатгыларын щазырланмасында эениш 
истифадя едилир. 
Хардал тозуну 100 г тутумлу дахилдян подпергамент вя йа 
селлофан  сярилмиш  пакетляря  габлашдырырлар.  Щямин  пакетляри  вя 
чякилиб-бцкцлмцш хардалы 20 кг тутумлу тахта йешикляря вя 50 кг 
тутумлу икигат каьыз кисяляря габлашдырырлар. 
Хардал  тозу  кейфиййятиндян  асылы  олараг  1-жи  вя  2-жи  ямтяя 
сортундабурахылыр.  Аллил  йаьы  1-жи  сорт  хардалда  1,1%-дян,  2-жи 
сортда ися 0,9%-дян аз олмамалыдыр. Нямлийи 10%-дян, кцлц 6%-
дян  вя  10%-ли  хлорид  туршусунда  щялл  олмайан  кцлцн  мигдары 
0,6%-дян чох олмамалыдыр. Йаьлылыьы 10%-дян аз олмамалыдыр. 
Хашхаш  (Мак).  Хашхаш  фясилясиндян  бириллик,  икииллик  вя  йа 
чохиллик от биткисидир(Papaver senniferum). Хашхашын 2 нювц даща 
чох йайылмышдыр. Тябабятдя йухуэятирижи кими истифадя олунан опий 
хашхашы, гяннады сянайесиндя вя чюрякчиликдя истифадя олунан йаьлы 
хашхаш. Опий хашхашы аь-сарымтылрянэдя, йаьлы хашхаш ися боз-гара 
рянэдя  олур.  Тяркибиндя  46-56%  йаь,  20%-я  гядяр  зцлали  маддя 
вардыр.  Хашхаш  йаьындан  гяннады  сянайесиндя,  консерв 
истещсалында, ятриййат сянайесиндя истифадя олунур. Опий хашхашынын 
тяркибиндя  20-дян  чох  алкалоидляр,  зцлали  маддя,  карбощидратлар, 

 
45
гятранлар,  мум,  йаь  вя  пигментляр  вардыр.  Гуру  маддяйя  эюря 
опий хашхашынын тяркибиндя 12-16% морфин, 10-18% наркотин, 0,5-
1,5%  папаверин,  1-3%  кодеин  вардыр.  Опий  хашхашындан 
яжзачылыгда  мцхтялиф  дярманлар  щазырланыр.  Боз-гара  рянэли  йаьлы 
хашхаш чюрякчиликдя вя гяннады сянайесиндя истифадя олунур. 
Чюдцкоту (Иссоп). Додагчичяклиляр фясилясиндян 20-80 см-я 
гядяр  щцндцрлцкдя  олан  йарымкол  биткидир(Hyssopus  officinalis)
Узунсов  йарпагларынын  голтуьунда  тцнд  эюй,  чящрайы  вя  йа  аь 
рянэли 5-7 ядяд икидодаглы чичяйи йерляшир. Йабаны щалда Русийанын 
Авропа  щиссясиндя,  Гафгазда  вя  Орта  Асийада  йайылмышдыр. 
Мядяни щалда чох аз бежярилир. Йарпаглары вя чичякляри хошаэялян 
ятирли  вя  ажы  ядвиййяли  дада  маликдир.  Тязя  вя  гурудулмуш 
йарпаглары  тамлы  гатгы  кими  ят  вя  тярявяз  хюрякляриня,  соуслара, 
сойуг  гялйаналтылара  вя  салатлара  гатылыр.  Кяскин  ийи  олдуьу  цчцн 
хюряйя  аз  мигдарда  гатылмалыдыр.  Ликюр-араг  сянайесиндя 
ликюрлярин 
ятирляндирилмясиндя, 
ятирляндирилмишшярабларын 
истещсалында  вя  ятриййат  сянайесиндя  истифадя  едилир.  Эюй 
чичяклилярдя  максимум  мигдарда,  аь  чичяклилярдя  ися  минимум 
ефир йаьы вар. 
Чюдцкотунун тяркибиндя йетишдийи торпаг-иглим шяраитиндян 
асылы олараг 0,9-1,15% ефир йаьы вардыр. Ефир йаьынын тяркибиндя 1%-
я  гядяр  α-пинен,  5%-я  гядяр  β-пинен,  Л-пинокамфен  вя  башга 
терпенляр вардыр. Чюдцкотунда бундан башга ашы вя ажы маддяляр, 
урсол вя оленаол туршусу, флаваноидляр, гятранлар, пигментляр вя с. 
маддяляр вардыр. 
Чюдцкотунун  мцалижяви  ящямиййяти  дя  вардыр.  Халг 
тябабятиндя ондан бяльямэятирижи, астманын гаршысыны алан, мядя-
баьырсаг  хястяликляриндя,  йарасаьалдан  вя  еляжя  дя  тонусгалдырыжы 
васитя кими истифадя едилир. 

 
46
Чюдцкоту  балверян  биткидир.  Чюдцкоту  балы  ян  йахшы  бал 
щесаб едилир. Бир щектардан арылар 60 кг-а гядяр бал щасил едирляр. 
Бязяк биткиси кими дя бежярилир. 
Жяфяри (Петрушка). Чятирчичяклиляр фясилясиндян олан икииллик 
биткидир(Pertroselinum  sativum  Hoffm).  Гядим  заманларда  ел 
арасында  бир  дярман  кими  ишлядилирди.  Ядвиййя  биткиси  кими 
Авропада ХВЫ ясрдян бежярилмяйя башланмышдыр. Жяфяринин жаван 
йашыл йарпагларындан ят, балыг вя тярявяздян щазырланмыш мцхтялиф 
хюряклярин ятрини йахшылашдырмаг цчцн истифадя едирляр. 
Йашыл  жяфяри  йарпагларында  3,7%  зцлали  маддя,  8,1% 
карбощидратлар, 1,5% селлцлоза, 1,1% минераллы маддя, 0,1% цзви 
туршулар, 150-300 мг% Ж витамини, 3-5 мг% каротин (провитамин 
А),  аз  мигдарда  Б
1
,  Б
2
  вя  ПП  витаминляри  вардыр  ки,  бунлар  да 
хюряйин витаминляшдирилмясиня сябяб олур. 
Жяфяринин  тяркибиндя  ефир  йаьынын  олмасы  онун  щязмедижи 
органлара  тясирини  артырыр.  Жяфяри  тохумларынын  тяркибиндя  2-7%, 
йашыл йарпагларында 0,016-0,3%, гуру кюкцндя ися 0,08%-я гядяр 
ефир  йаьы  вардыр.  Жяфяринин  тяркибиндяки  ефир  йаьынын  ясас 
компонентляриндян  апиол,  α-пинен,  миристисин,  мялум  олмайан 
кетон,  алдещид,  фенол  вя  щямчинин  стеарин  вя  палмитин 
туршуларындан  ибарятдир.  Жяфяри  тохумларынын  тяркибиндя  22%-я 
гядяр  пийябянзяр  йаь  вардыр  ки,  онун  да  тяркиби  70-76% 
петрозелин, 9-15% олеин, 6-18% линол вя 3% палмитин туршуларындан 
ибарятдир. 
Жяфяри  кюкцндя  1,5%  зцлали  маддя,  11,0%  карбощидрат, 
1,3%  селлцлоза,  0,1%  цзви  туршу,  1,1%  минераллы  маддя,  35-60 
мг%  Ж  витамини,  1,00  мг%  ПП  витамини,  каротин,  Б
1
  вя  Б
2
 
витаминляри  вар.  Жяфяри  кюкцндян  кулинарийада  вя  щямчинин 
кярявиз,  жырщавуж  вя  йеркюкц  иля  бирликдя  гиймялянмиш  гялйаналты 
консервляри  щазырланмасында  истифадя  едилир.  Тохумундан  вя 

 
47
йарпагларындан 
алынмыш 
ефир 
йаьындан, 
щямчинин 
консервляшдирмядя истифадя олунур. 
Жырщавуж (Пастернак). Чятирчичяклиляр фясилясиндян икииллик вя 
йа  бириллик  от  биткисидир(Pastinaca  sativa  L.).  Эювдяси  1,5  м-я 
гядяр щцндцрлцкдя олур. Гида цчцн ширин хош ятирли  кюкц истифадя 
едилир.  Ондан  хцсуси  пюртцлмцш  хюрякляр  щазырланыр,  дуру 
хюрякляря гатылыр вя щямчинин ят йанында гарнир кими верилир. 
Жырщавуж  тярявязлярин  консервляшдирилмясиндя,  хийарын  дуза 
вя сиркяйя гойулмасында ядвиййя тярявязи кими ишлядилир. Гялйаналты 
вя нащар тярявяз консервляри истещсалында жяфяри вя кярявиз кюкляри 
иля бирликдя аь кюкляр ады иля йаьда гызардылыб ясас кцтляйя гатылыр. 
Жырщавуж  иштащаны  артырыр,  гида  щязмини  низамлайыр  вя 
щямчинин  бюйрякдя  даш  олдугда  сидикговужу  дярман  кими  дя 
тятбиг едилир. 
Кюкцндя 3%-я гядяр ефир йаьы вардыр. Бундан башга 40-45 
мг%  Ж  витамини,  0,03  мг%  каротин,  11,6%  карбощидратлар,  о 
жцмлядян  4%-я  гядяр  нишаста,  2,4%  селлцлоза,  Б
1
,  Б
2
  вя  ПП 
витаминляри  вардыр.  Жырщавуж  бал  верян  биткидир.  Бир  щектардан 
арылар 98 кг бал щасил едирляр. 
Жиря  (Анис).  Чятирчичяклиляр  фясилясиня  мянсуб  олан  бириллик 
биткидир(Pimpinella  anisum).  Bəzən  cirəyə  xırdazirə  də  deyilir. 
Жирянин  йетишмиш  икитохумлу  мейвясиндян  истифадя  олунур.  Вятяни 
Мисир  сайылыр.  Русийада  Курск,  Воронеъ  вилайятляриндя  вя 
Украйнада  бежярилир.  Дцнйанын  щяр  йериндя  йайылмышдыр. 
Азярбайжанда  жиря  ян  чох  Абшеронда  бежярилир.  Йабаны  нювц 
йохдур. 
Битки  там  йетишдикдян  сонра  бичилир,  ири  дястяляря  баьланыб 
ачыг  щавада  гурудулур,  сонра  ися  дюйцлцр.  Кянар  гатышыглардан 
тямизляниб  45-50
0
Ж-дя  гурудулур.  Ямтяялик  жиря  мейвяси 

 
48
армудаохшар вя йа йумуртавари формада, узунлуьу 2-5 мм, ени 
2-3 мм олур. 
Тяркибиндя 1,5-6%-я гядяр ефир йаьы вардыр ки, бунун да 80-
90%-ни  анетолдан  (Ж
10
Щ
12
О)  ибарятдир.  Бундан  башга  10%-я 
гядяр  метилхавикол,  жиря-кетон,  жиря  алдещиди,  дипентен,  пинен, 
камфен  вя  жиря  туршусу  вардыр.  Жиря  мейвясиндя  28%-я  гядяр 
пийябянзяр йаь да вардыр. 
Жиря  мейвясинин  рянэи  сарымтыл-боз  олуб,  спесифик  ядвиййя 
ятирлидир. Дады ширинтящярдир. Нямлийи 10-12%, кцлц 9-10% олмагла 
ефир йаьынын мигдары 1,5%-дян аз олмамалыдыр. Зибил гатышыьы 3%-
дян, ефир йаьлы тохум гатышыьы ися 8%-дян чох олмамалыдыр. 
Жиря  50-60  кг  чякидя  биргат  кисяляря  габлашдырылыр. 
Пяракяндя  тижарятя  ися  100  г  чякидя  картон  каробкаларда 
бурахылыр. 
Чюряк-булка  мямулаты,  ликюр-араг,  шорабайа  гойулмуш 
хийар, унлу гяннады мямулаты истещсалында вя мцхтялиф хюряклярин 
щазырланмасында  ишлядилир.  Жирядян  ятриййат  сянайесиндя  вя 
тябабятдя дя истифадя едилир. 
Жирядян  йалныз  йемяклярин  дадыны  вя  ятрини  йахшылашдырмаг 
цчцн  дейил,  иштащаны  артырмаг  цчцн  дя  истифадя  олунур.  Бунун 
цчцн жиряни натамам цйцдцр, хюряк дузу гатыб нащардан габаг 
бир нечя тикя чюрякля йейирляр. 
Жюкя  (Липа).  Жюкячичяклиляр  фясилясиня(Tiliaceae)  аид 
йабаны  щалда  битян  25  м-я  гядяр  щцндцрлцкдя  аьаждыр(Tilia 
Yüklə 6,89 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   23




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin