Ə. A.ƏLBƏndov

Cədvəl 8.5. Bəzi indikatorların rəngi və rəng keçidinin pH intervalı 

 

Bufer  məhlullar.  Бир  чох  реаксийалар  анъаг  мящлулун 

мцяййян туршулуьунда истянилян истигамятдя баш верир. Беля 

щалларда 

pH

-ын  дяйишмяси  реаксийанын  истигамятинин 

дяйишмясиня  сябяб  олур  вя  йа  реаксийа  баш  вермир.  Диэяр 

тяряфдян,  мящлулун 

pH

-ы  реаксийа  мящсулларынын  туршу-ясас 

хассяляриндян  асылы  олараг  дяйишя  биляр  ки,  бу  да 

арзуолунмаз нятиcялярин алынмасына сябяб олар. Одур ки, бир 

чох  щалларда  реаксийаларын  лазымы  истигамятдя  вя  практики 

ахыра  гядяр  эетмяsi 

üçün  pH-ı  sabit  сахламаг  лазым  эялир. 

Бу  мягсядля  буфер  мящлуллардан  истифадя  едилир.  Буфер 

мящлулларын  цзяриня  мцяййян  мигдар  гцввятли  туршу  вя  йа 

əsaс  ялавя  етдикдя  онлар  илкин 

pH

-ларыны  практики  сабит 

сахлайырлар.    

Protolotik  nəzəriyyə  (bax  8.5.  Turşu  və  əsas 

nəzəriyyələri) baxımından tяркибиндя мцгайисяли гатылыгларда 

      

Đndikator 

  R

əng 

ke

çidinin 

   pH interval

ı 

                        R

əngi 

   Tur

ş 

m

ühitdə 

 Q

ələvi mühitdə 

Metilnar

ıncı 

        3,1-4,4 

   Q

ırmızı 

 Sar

ı 

Metil q

ırmızı 

        4,2-6,3 

            “ 

          “ 

Lakmus 

        6,0-8,0   

            “ 

          “ 

Fenol q

ırmızı 

        6,8-8,4 

            “ 

          “ 

Fenolftalein 

        8,2-10 

    R

əngsiz 

Moru

ğu qırmızı 

Al

ızarın sarısı         10,1-12,1 

    Sar

ı 

 

 

298

зяиф  туршу-ясас  cцтляри  олан  мящлуллар  буфер  мящлуллар 

адланырлар.  

Bel

ə cütləri zəif turşu və onun duzundan və ya zəif əsas 

v

ə  onun  duzundan  ibarət  məhlullar  əmələ  gətirir.  Məsələn, 

CH

3

COH

 v

ə  

CH

3

COONa, NH

4

Cl v

ə 

NH

3

, KH

2

PO

4

 v

ə 

Na

2

HPO

4

 

c

ütlərini  suda  həll  etməklə  asetat,  аммонйак  вя  фосфат 

буферляри  адланан  буфер  мящлуллары  ялдя  етмяк  олар.  Бу  за-

ман  мящлулун  буфер  хассяси  кясб  етмяси  мящлулда 

мцгайисяли  мигдарларда  уйьун  олараг  зяиф 

CH

3

COOH  / 

CH

3

COO

-

,

 

NH

4

/NH

3

  вя   

H

2

PO

4

-

/ 

−

2

4

HPO   туршу-ясас  cцтляринин 

ямяля  эялмясидир.  Bel

əliklə,  буфер  мящлуллары  ясасян  зяиф 

туршу вя онун дузундан ибарят системляр ямяля эятирир. 

Буфер  мящлулун  гцввятли  туршу  вя  йа  ясасын  тясириня 

гаршы  мцгавимятини  асетат  буфери  мисалында  изащ  едяк. 

Асетат  буфериндя  мящлулда  ашаьыдакы  таразлыглар  мювъцд 

олур: 

 

 

                 HCOOH            CH

3

COO

-

  +  H

+

                 

8.60        

                     

                CHCOONa 

→ 

CH

3

COO

-

 

+ 

Na

+

                 

8.61 

  

           

 

COOH

CH

3

  зяиф  туршу  кими  чох  аз  мигдарда 

dissosiasiya  (protoliz)  edir.  Одур  ки,  мящлулда  сиркя 

туршусунун  гатылыьы  практики  сабит  галыр. 

CH

3

COONa

  ися 

гцввятли  електролит  олдуьундан тамамиля 

CH

3

COO

-

 

вя  Na

+ 

-

ионларына  диссосиасийа  едир.  Бу  заман  ямяля  эялян 

CH

3

COO

-

  -ионлары  (8.60)  таразлыьына  гошулур  вя  мящлулда 

мцгайисяли  гатылыгларда 

CH

3

COOH

/

  CH

3

COO

-

  туршу-ясас 

cцтц  йараныр  вя  мящлул  буфер  хассяси  кясб  едир.  Яэяр  бу 

мящлулун  цзяриня  бир  гядяр  гяляви  мящлулу  ялавя  етсяк 

−

OH -ионлары (8.60) таразлыьында иштирак едян 

H

3

O

+

 -ионлары иля 

→

← 

 

299

ялагяляняряк 

O

H

2

 молекулларына чевриляcякдир. Одур ки, Ле 

Шаталйе  принсипиня  мцвафиг  олараг  бу  таразлыг  sаьа 

й

öняляряк  мящлулда 

H

3

O

+

  ионларынын  илкин  гатылыьыны  бярпа 

едяcякдир.  Мящлула бир  гядяр гцввятли туршу мящлулу ялавя 

етсяк  ися  бу  туршунун  протолизиндян  ямяля  эялян 

H

3

O

+

-

ионлары  эюстярилян  принсипя  ясасян 

  CH

3

COO

-

 

-

ионлары  иля 

ялагяляняряк зяиф туршу олан 

CH

3

COOH 

молекулларыны ямяля 

эятиряcякдир  вя  буna  uy

ğun  олараг  мящлулда 

H

3

O

+

-

ионларынын гатылыьы практики сабит галаъагдыр. 

Буфер  мящлулларынın  pH-ı.  Фярз  едяк  ки,  буфер  мящлул 

z

əif turşu kimi HA və onun qüvvətli əsasla əmələ gətirdiyi BA 

t

ərkibli  duzu  məhlulundan  ibarətdir.  Odur  ki,  bu  məhlula 

HA/A

-

  tur

şu-əsas  cцтüнüн  аmфипротон  щялледиъидя  (suda) 

мящлулу  kimi  bax

ılır.  Бу  cцтя  уйьун  эялян  dissosiasiya 

(protoliz) тянлийини sad

ə şəkildə yazaq: 

 

     

            HA 

 

 

 

 

 

H

+

 

 

+ 

A

-                         

8.62

                        

 

 

                                  tur

şu              əsas 

 

A

- 

- 

əsasının  həmçinin  tərkibinə  daxil  olduğu  quvvətli 

elektrolitin-duzun  (BA) da dissosiasiya t

ənliyini tərtib edək: 

    

                              BA              B

+

  +  A

-

                 

8.63              

 

(8.62)  tarazl

ıq  tənliyinə  kütlələrin  təsiri  qanununu  tətbiq 

ed

ək:                                 

 

                         

a

K = 

                   

8.64                 

 

ЩА-  зяиф  туршу  олдуьундан  чох  аз  мигдарда 

dissosiasiyaya  уьрайыр,  одур  ки,  онун  (8.62)  тянлийи  цзря 

[H

+

][A

-

] 

[HA] 

→ 

→ 

← 

 

300

таразлыг  гатылыьыны  туршунун  цмуми  гатылыьына  бярабяр 

эютцрмяк олар: 

 

                    

]

HA

[

≅

a

c (turşu)                                         

8.65                              

 

 

Ейни заманда ЩА иля йанашы, А

-

 ясасыны ямяля эятирян 

дузун  гцввятли  електролит  кими  (8.63)  t

ənliyi цzrə там диссо-

сиасийа  етдийини  гябул  едиб,  ЩА-нин  dissosiasiyas

ından 

ямяля  gялян  А

- 

-ioнlar

ınын  гатылыьынын  чох  кичик  олдуьуну 

нязяря алсаг, щямчинин йазмаг олар:  

               

    [A

-

]

≈ 

c

b

(duz)

                 

8.66                 

 

   

 

 

HA-n

ın  (8.65),

 

[A

-

]-n

ın  isə  (8.66)-tənliyindəki  qiymətini 

(8.64) t

ənliyində yerinə yazıb  [H

+

]-ya g

örə həll etsək alarıq:     

                       

                       [ 

H

+

] 

= 

)

(

)

(

duz

b

turşu

a

a

c

c

K

                 

8.67                             

 

Buradan da pH-a ke

çsək yaza bilərik. 

             

pH

=

b

a

a

c

c

pK

lg

−

                                  8.68 

 

             

 

 

Burada

a

K –  bufer  m

əhlulun  tərkibinə  daxil  olan 

tur

şunun  dissosiasiya sabiti göstəricisi (p

a

K = - lg

a

K ), 

a

c -

onun  qat

ılığı,  c

b

-is

ə  buffer  məhlulun  tərkibinə  daxil  olan 

əsasın (duzun) mol/l-ə ifadə olunmuş qatılığıdır.

 

(8.68)  t

ənliyindən gюрцндцйц кими буфер мящлулун 

pH

-ы 

щялледиъинин  вя  протолитик  (tur

şu-əsas)  cцтцн  туршу-ясас 

хассяляри  иля  йанашы  щямчинин  протолитик  cцтцн  ком-

 

301

понентляринин  гатылыглары  нисбятиндян  асылыдыр.  Дурулашма 

заманы 

b

a

c

c

  нисбятi  дяйишмядийиндян  буфер  мящлулун 

pH

-ы 

дурулашмадан асылы дейилдир. 

Буфер  тутуму.  Буфер  мящлулун  ян  мцщцм  хассяси 

онун  буфер  тутумудур.  Буфер  тутуму  1l  буфер  мящлулунун 

pH

-ны бир ващид дяйишмяк цчцн тяляб олунан гцввятли туршу 

вя  йа  ясасын  мигдары  иля  мцяййян  едилир.  Буфер  тутумуну 

рийази шякилдя ашаьыдакы кими ифадя етмяк олар: 

 

                  

pH

pH

∆

∆

π =

=

∆

∆

a

b

C

C

                                        

8.69          

           

 

Бурада 

a

C

∆

  вя 

b

C

∆

  ялавя  едилян  туршу  вя  ясасын 

мигда-рыны эюстяриr.   

Qeyd edək ki, turşu-əsas cütünün (Turşu/Əsas) turşuluq və 

əsaslıq sabitlərinin vurma hasili amfiproton həlledicinin ion ha-

silinə bərabərdir. Deməli, sulu məhlullar üçün yaza bilərik: 

 

K

turşu

 + K

əsas

 = 10

-14

 və ya pK

turşu

+K

əsas

=14 

 

Odur ki, turşu-əsas cütünün bu və ya digər formasının pro-

toliz (dissosiasiya sabiti) məlum olarsa, bu cütün digər forması-

nın protoliz (dissosiasiya) sabitini asanlıqla hesablamaq olar. 

Məsələn,  NH4NH3  cütünün  sulu  məhlulunda  əsalı  sabiti 

göstəricisi  (

3

NH

pK

)  9,2-dir.  Deməli,  NH

4

+

-ün  turşuluq  sabiti 

göstəricisi 

8

,

4

2

,

9

14

4

=

−

=

+

NH

pK

 olar. 

  

Мисал 1.

CH

3

COOH вя 0,1

дан ибарят асетат 

буферинин

 

pH

-

ны щесаблайын

. 

COOH

CH

3

K

=4,76 

 

302

ə

≈

3

→

          

                         [CH

3

 COO

-

]

= 0,1 mol/l 

 

               

pH

=

COOH

CH

3

pK

-

lg

COOH

CH

COOH

CH

c

c

3

3

 

              

pH

=4,76 -

0,1

lg

0,1

=4,76 

 

Мисал 2. Тяркибиндя 0,1

3

NH

 вя 0,2 М 

Cl

NH

4

 олан аммонйак буферинин 

pH

-ы щесаблайын.  p

+

4

NH

K

=9,2. 

 

              

Həlli:

       

3

NH

3

]

NH

[

C

=

 =0,1 mol/l  H 

                                NH

4

Cl  

→

 NH

4

+

 + 

 

Cl

-

          

                               0,2mol/l        0,2mol/l 

                               

]

NH

[

4

+

≅0,2 mol/l 

                              

pH

= 

4

NH

p

+

K

-

lg

3

4

NH

NH

c

c

+

 

                              

pH

=9,2

-

0,2

lg

0,1

=8,9 

 

 

     

 

8.9. ELEKTROLĐT MƏHLULLARINDA TARAZLIQ 

 

Həllolma  hasili.  Suda 

çətin  həllolan  elektrolitlərin 

(

çöküntülərin) тяркибини

 

цмуми шякилдя 

m

n

B A

 

иля ифадя етсяк, 

онда  чюкцнтц  иля  полйар  щялледиъи,  мясялян,  су  арасында 

гаршылыглы  тясирин  нятиcяси  олараг  чюкцнтцнцн  сятщиндян 

мцяййян    мигдар  ионлар  hidratla

şmış  шякилдя  щялледиъи 

 

303

мцщитиня  кечяcякдир.  Бу  просес  щяллолма  адланыр.  Щялл 

олмуш  ионлар  юз  хаотик  щярякятляры  заманы  чюкцнтц  иля 

тямасда  олдугда  сятщ  гцввяляринин  тясириндян  чюкцнтц 

кристалларынын  тяркибиня  дахил  олурлар.  Бу  просес  ися  кристал-

лашма адланыр. Илкин щалда щяллолманын сцряти кристаллашманын 

сцрятиндян  чох  олур.  Заман  кечдикcя  мящлулда  ионларын 

гатылыьы артдыьындан кристаллашманын сцряти артыр вя мцяййян 

мцддятдян сонра бу просеслярин сцряти

 

бярабярляшир. Систе-

мин  Щиbбс  енерjиси  минимум  гиймят  алыр,  дяйишмяси  ися 

сыфыра бярабяр олур 

(

)

o

s

0

G

∆

=

. Бунун нятиcяси олараг чюкцн-

тц  (бярк  фаза)  иля  мящлулда  олан  чюкцнтц  ионлары  арасында 

динамик таразлыг бярпа олунур вя мящлул чюкцнтц ионлары иля 

доймуш олур. Эюстярилян таразлыьы ашаьыдакы цмуми тянликля 

ифадя етмяк олар:  

     

                           B

m

A

n

              mB

n+ 

+  nA

m-

                 

8.70                        

çökuntü          məhlul

 

  

 

Bu  tarazl

ıq  heterogen  tarazlıq  olduğundan  tarazlıq 

sabiti  yaln

ız  çöküntü  ionlarının  məhlulda  aktivlikləri  ilə 

m

üəyyən olunacaqdır:  

                  

                            K

a

 

= 

a 

m

 

 

 

a 

n 

                

8.71 

     

 

 

Burada 

a

K -  B

m

A

n

 

çöküntüsünün  həqiqi  (termodinamik) 

dissosiasiya  sabitidir.  Адятян  чюкцнтцлярин  dissosiasiya 

sabitini  щяллолма щасили (HH

a

) адландырырлар. Одур ки, (8.71) 

тянлийини a

şağıdakı şəkildə эюстяря билярик: 

 

                            HH

a

 = a 

m 

 a 

n 

                                          

8.72 

  

 

 

→ 

←  

B 

n+ 

A 

m- 

B 

n+ 

A 

m- 

 

304

Сабит 

температурда 

(верилмиш 

щялледиъи 

цчцн) 

чюкцнтцнцн  доймуш  мящлулунда  чюкцнтц  ионларынын 

активликляринин вурма щасили сабит кямиййят олуб чюкцнтцнцн 

термодинамик щяллолма щасили адланыр. 

Мящлулда  ионларын  активлийи  иля  таразлыг  гатылыглары  арасын-

дакы 

[ ]

=

i

i

a

f i

  асылылыь

ına  ясасян  (8.72)  tənliyini  aşağıdakı 

formada yazmaq olar: 

 

 

                     

   HH

a

 = [B

n+

]

m

 [A

m-

]

n

 f 

m   

f

 n

                           

8.73                                                                  

                           

 

Бурада [B

n+

]

m

 [A

m-

]

n 

hasili real щяллолма щасили (HH

r

) ад-

ланыр. Odur ki, yaza bil

ərik:  

                    

                       [B

n+

]

m

 [A

m-

]

n

 =HH

r

 

                         

8.74                  

 

   

B 

n+ 

A 

m- 

 

305

Бунунла  ялагядар  (8.73)  тянлийи  ашаьыдакы  шяклi 

alacaqd

ır: 

 

    

 

                          HH

a

 = HH

r

 

 

 f 

m   

f

 n

                            

8.75                

 

Бурадан да yazmaq olar: 

   

 

  HH

r

 

n

m

f

f

=

 

 

              

8.76  

(8.76)  тянлийиндян  эюрцнцр  ки,  real  щяллолма  щасили  тем-

ператур вя щялледиъинин тябияти иля йанашы, мящлулун ион гцв-

вясинин  функсийасы  олан  чюкцнтц  ионларынын  активлик 

ямсалларындан да асылыдыр. Одур ки, real щяллолма щасили сабит 

температур вя сабит ион гцввясиндя верилмиш щялледиъи цчцн 

сабит кямиййятдир. 

Чюкцнтц-мящлул  таразлыьында  мящлулда  чюкцнтц  ионла-

рындан  башга,  диэяр  ионлар  олмазса,  мящлул  чюкцнтц 

ионларына  нязярян  чох  дурулашмыш  вязиййятдя  олдуьундан 

0

µ →

, 

−

+

=

m

n

A

B

f

f

1  гябул  edib

+

n

B

a

  [B

n+

], 

−

m

A

a

  [A

m-

] 

йазмаг олар. Бу щалда (8.76) тянлийи практики мянада даща 

ялверишли формa alm

ış olacaqdır: 

                          HH

a

≈ 

[B

n+

]

m

 

[A

m-

]

n

                 

8.77              

Щяллолма щасили гайдасындан ашаьыдакы нятиcяляри чыхар-

маг олар: 

a 

m 

  a 

n

  <  HH

a

  ([B

n+

]

m

[A

m-

]

n

  <  HH

a 

)  -  olarsa  мящлул  

чюкцнтц  

B 

n+  

A 

m-

 

ионларына  нязярян  доймамыш  вязиййятдядир.  Одур  ки,  чю-

кцнтц ямяля эяля билмяз. 

a 

m 

    a 

n

  =  HH

a

([B

n+

]

m

[A

m-

]

n 

=  HH

a

)-  мящлул  чюкцнтц 

əmə-  

HH

a

 

B 

n+ 

A 

m- 

B 

n+ 

A 

m- 

 

306

B 

n+    

A 

m-

 

ляэятирян ионларла доймуш вязиййятдядир. 

a

m         

a

n

  >  HH

a

([B

n+

]

m

[A

m-

]

n

  >  HH

a

)-мящлул  чюкцнтц 

ямяля- 

B 

n+   

A 

m- 

эятирян  ионларла  ифрат  доймуш  вязиййятдя  олдуьундан 

чюкцнтц ямяля эялмялидир.

 

C

əd.8.6-da  bəzi  çətin  həll  olan  elektrolitlərin    həllolma 

hasili verilmi

şdir.