«Doqquz Bitik» sırası

teñri  sözünü  izah  edərkən  bilgin  adama
 
teñrigen  deyildiyini  qeyd 
edir  və  «Gecə-gündüz  Tanrıya  tapın,  Ondan  qorxub  çəkin,  utan,  oynama»  mənasında 
iĢlənən beyti misal çəkir:  
   Tün-kün tapun Teñrigə, boynamağıl, 
   Korkup añar eymənü, oynamağıl (MK, III, 376-377).
 

---

 
64 
təmasından  xəbər  verir.  Belə  izoqloslar  sırasında  Az//As  və  Azər  adı  ilə 
bağlı
 
Azaq, Az-div,
 
Asar adları,
 
 sumer,
 
hurri,
 
urartu və türk dillərində olan 
Baba adı,  Hurri,  Mada və  Göytürk  mühitində iĢlək olan  Baqa  adı  və bu 
kimi  onlarla  baĢqa  ortaq  qutsal  adlar  türk  etnosunun  qədim  «ölü  dillər» 
ilə olan
 
əlaqəsini
 
ortaya
 
qoyur.
  
Asər tanrı tapınağının Dəclənin sağ və sol yaxasında Qasur (Yorğan-
təpə) və Asur (AĢĢur) Ģəhərlərində və Ahura-Mazda adında olması, sonra-
lar Madanın güney-batısında Strabonun Azər məbədini qeyd etməsi aydın 
göstərir ki, bu teonim azər/asar/qasur/asur/ahur deyimləri ilə prototürk di-
alektləri və baĢqa dillər üzrə regionda geniĢ yayılmıĢdı. Ġrandilli «Bunda-
xiĢne»də Az-div azğın kiĢilərin himayədarı kimi verilir. «Avesta»nın ajay 
«doymaz» anlamı ilə təqdim etdiyi və Azar tanrının düĢməni sayılan Az-
divə süd qurbanı ilə qalib gəlmək olar.
 2
 
Türk qut adı kimi qutsal obyektlər, özəlliklə dağadlarında iĢlək olan 
Baba eyni anlamda hurri (Papa) və urartu (Baba) dillərində təkrar olunur. 
Sumer  dilindəki  bu  mətnlər  Baba  sözünün  teonim  kimi  iĢləndiyini  aydın 
göstərir: 
D
Baba
6
… ke
4
  Uru-inim-gi-na nam-sipad-Ģe mu-tud «Tanrı Baba 
Uru-Ġnimgini  çobanlıq  üçün  yaratdı»,  alan  lu  e-
D
Baba
6
    mu-du-a-ak-am 
«(bu) tanrı Babanın məbədini tikən adamın bütüdür».
3
 
Vaxtilə  sami  dillərindən  protoazər
 
dilinə  allah, ilahi, ilahə,  aman, 
nəbi  kimi  onlarla  qutsal  söz  keçmiĢdir.  Eyni  halın  qədim
 
çağlarda
 
baĢ
 
verməsi də təbii idi və maraqlı burasıdır ki
, 
türk etnosunun qutadı, iyəadı 
kimi iĢlətdiyi qutsal sözlər baĢqa dillərə keçərkən orada
 
daha
 
çox
 
teonim
 
statusunda
, 
bəziləri
 
isə  mənfi
 
çalarlı bədxah
 
ruhların  adı  kimi  çıxıĢ  edir.
 
Görünür, türk qutadlarının Ön Asiyada teonimə çevrilməsi
 
gələnəyi
 
öncə 
bura gələn sumerlərdə baĢlanmıĢ,
 
sonra gələn sami, hurr, urartu, het boyları 
bunu  davam  etdirmiĢdir.
 
Mifologiyaya  aid  sonrakı  V  Bitikdə
 
belə  adların 
geniĢ  Ģərhi  verildiyini  nəzərə  alıb
, 
burada  yalnız  bölgəsəl  prototürk  tanrı, 
qut və iyə adlarının baĢqa dillərdə, o cümlədən əski çağda Azərbaycandan 
gedən  etruskların dilində tanrıadına, iyəadına, qutadına və bədxah iyələ-
rin  adına (demonim) çevrilməsini, eyni zamanda bəzi türk boyadının qə-
dimdə  teonim  kimi
 
iĢlənməsini
 
müqayisə
 
etmək
 
üçün
 
onların  bir  qismini 
gözdən keçirək:
 
                                                 
2
 Короглы,
 
1983
, 
28;
 
Сумер мифиндя битки
 
танрысы
 
Азаг
 
иля sava-
Ģan yaradıcı tanrı Ninqursu onu məğlub edir, Azaq daĢa çevrilir (Дьяконов, 1990, 218).  
3
 Канева, 1996, 43, 45. 

---

 
65 
Türk qutsal sözləri