Ġdeya və layihə müəllifi
ZƏNGƏZURUN ALBAN - OĞUZ ABĠDƏLƏRĠ
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ZƏNGƏZURUN ALBAN - OĞUZ ABĠDƏLƏRĠ Biz nadir bir irsin varisləriyik. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı bu irsə layiq olmağa çalışaraq böyük bir tarixi keçmişi, zəngin mədəniyyəti, yüksək mənəviyyatı olan ölkəmizin həm dünəninə, həm bu gününə, həm də gələcəyinə dərin bir məsuliyyət hissi ilə yanaşmalıdır. Heydər ƏLĠYEV Qədim Sünik vilayətinin əhalisi təkallahlılığı qəbul edənədək müxtəlif dinlərə - bütpərəstliyə (ata, tibet öküzünə, qurda, qartala, daĢa, ağaca sitayiĢ), atəĢpərəstliyə (oda, iĢığa və günəĢə sitayiĢ) və ZərdüĢtiliyə etiqad edirdilər. Onu qeyd etmək lazımdır ki, zərdüĢtlik ilk tanrıçılıq dini kimi meydana çıxsa da, dünyəvi dinə çevrilə bilmədi, o cümlədən Zəngəzurda çoxsaylı tərəfdarlar toplaya bilmədi. Əksinə, xristianlığın və islamın gəliĢinə qədər, bu yerlərdə atəĢpərəstlik geniĢ yayılmıĢdı. AtəĢpərəstlik tək Qafqaz Albaniyasında, Sünikdə və Atropatenada deyil, o cümlədən Ərməniyyə və Ġberiyada da yerli əhali arasında böyük nüfuza malik din sayılırdı. AtəĢpərəstliyin niĢanələri bütün Qafqazda olduğu kimi, Zəngəzurda da indiyədək qalmaqdadır. Zəngəzurda elə bir hündür dağ yoxdur ki, orada pir, ocaq olmasın. Sisyan rayonunun Murxuz kəndində Qırxlar piri, Qala pir, Ərəfsə kəndində Salvartı piri, Qafan rayonunda Pirhəmzə dağı, Pirdavidan dağı, Çiləxana piri, Körpü qayası piri müqəddəs ziyarətgah sayılırdı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Zəngəzurda pirləri müsəlmanlarla yanaĢı, ermənilər də ziyarət edər, nəzir qoyar, niyyət tutar, qurban kəsərdilər. Fikrimizcə, xristianların kilsədə Ģam yandırmaq adətləri də atəĢpərəstlik kultu ilə bağlıdır. Zəngəzurda atəĢpərəstliyin ən geniĢ yayılmıĢ və artıq milli ənənəyə çevrilmiĢ atributu, Ģübhəsiz ki, Novruz və axır çərĢənbə tonqallarının yandırılması idi. Zəngəzurda mərhumu dəfn edən axĢam qəbrinin üzərində od qalayardılar. Bu da çox güman ki, atəĢpərəstlikdən gələn bir ayin idi. "Od haqqı", "Çıraq haqqı", "Ocaq qənim olsun" deyimləri, günəĢə, aya salavat çevirmək adəti və s. də Zəngəzurun əhalisinin atəĢpərəstliklə bağlı genetik yaddaĢında kodlaĢmıĢ inam və rituallar idi. Zəngəzurda Ģaman kultu, tibet öküzünə, qurda, qartala, ata və s. onqonlara sitayiĢ buradakı insanların ulu əcdadlarının prototürklərlə bağlılığını göstərən birbaĢa dəlillərdir. Çünki at, tibet öküzü (yak), qurd və qartal Altay, Tibet türklərinin hələ eradan əvvəl sitayiĢ etdiyi müqəddəs sayılan canlılar idi. Bütün bunları, eləcə də Ģamanizmlə bağlı ayinlərin həyata keçirilməsi səhnələrini özünün daĢ sinəsində həkk edərək, daĢ yaddaĢında saxlayaraq bu günümüzə gətirib çıxaran çox qiymətli tarixi abidə Sisyan rayonunun Urud kəndindəki orta əsr qəbiristanlığıdır. XIV-XV əsrə aid olan, əsasən sənduqə və qoç 46 Di gəl ki, yarı gördüm gözü yaĢlı, sözü qanlı Yoxdu bu dərdimə çarə... Ağvan nəslindən Ġftixar. 986-cı il. Urud kəndi. heykəli Ģəklində 100-ə yaxın qəbir daĢları təkcə öz dövrünü deyil, dövründən 1000-1500 il öncəni də zəmanəmizə gətirib çıxaran kitabədir. Urud qəbiristanlığı Sisyan rayonunun Urud kəndinin qənĢərində, qalanın qarĢısında, Bədir qayasının yanında, Bazar çayın sol sahilində tarixi 500 ildən yuxarı sayılan Urud qəbiristanlığı yerləĢirdi. Qəbiristanlıq hər yerdə və bütün zamanlarda müqəddəs yer sayılmıĢdır. Qəbiristanlıq dünyanın əbədiliyi qədər də vəfasızlığının, insanların qüdrətli olduqları qədər gücsüz və əlacsız olduqlarının ən əyani nümayiĢ yeridir. Bəlkə də sənət və elm korifeylərinin, fatehlərin və hökmdarların məqbərələri buna görə möhtəĢəm və əzəmətli tikilir, ibrət üçün qorunur ki, bu məbədləri ziyarət edən hər kəs özünü həmin dahilərlə müqayisə edə bilsin, gedəriliyini hiss etsin, bir daĢdan, bir ağacdan, bir qarıĢqadan və bir adamdan yuxarıda dayanmağın tam nisbiliyini dərk etsin. Qəbiristanlıq yeddi arxa dönənlərimizin sakinlik tapdıqları, yolumuzu gözləyən müqəddəslikdir və bu mənada həm də tarixdir. Urud qəbiristanlığı isə tarixi-etnoqrafik əhəmiyyəti baxımından təkcə bir kəndin deyil, bütöv mahalın keçmiĢi haqqında ən geniĢ məlumatı və tutarlı dəlilləri qoruyub - saxlamıĢ bir məbədgah idi. Urud qəbiristanlığındakı orta əsr və orta əsrə qədərki qəbir daĢlarının tədqiqatı hələ bu əsrin iyirminci illərində Azərbaycan alimlərinin diqqətini cəlb etmiĢdi. 1926-cı ildə Urud kəndində olmuĢ etnoqraf alim Ə.Ələkbərov Urud qəbiristanlığı haqqında ilk elmi məlumat dərc etdirmiĢdir. 1959-cu ildə Urudda olan akademik Ziya Bünyadov Urud qəbiristanlığındakı qəbir daĢlarının dini-milli mənsubiyyəti və tarixi əhəmiyyəti barədə dəyərli fikir söyləmiĢdir. Urud abidələrinə sözün əsl mənasında ikinci həyat verən, onları dünya epiqrafiya elminin dəyərli nümunələri səviyyəsində səciyyələndirən tarixçi - epiqraf alim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor MəĢədixanım Nemətova olmuĢdur. M.Nemətova 1961-ci ildə Urud kəndində 47 Urud qəbiristanlığında sənduqə (h. 992-cı il). uzun müddətli ezamiyyətdə olmuĢ, XV-XVII əsrə məxsus 100-ə qədər qəbir daĢının üzərində kitab tədqiq etmiĢdir. M.Nemətovaya görə Urud qəbiristanlığında olan qəbir daĢlarındakı kalloqrafik oymalarda ərəb qrafikasının kufi, nəsx, süls, nəstəliq Ģriftləri iĢlənmiĢdir. Urud abidələri yazı və bədii iĢləmələrin üslubuna görə orta əsr Azərbaycan daĢ üzərində oyma sənətinin Təbriz və Naxçıvan məktəbinin nümunələri sayılır. Urud abidələrindəki sənduqələr, qoç və at fiqurları, fiqurlar üzərindəki Ģəkillər, yazılar türk xalqlarının islama qədərki mədəniyyətini, məiĢətini, adət-ənənələrini, ov, məclis, toy-yas mərasimlərini və s. səhnələri, onqonlar və Ģamanizm kultuna pərəstiĢi əks etdirən oymalar bu ərazinin köklü sakinlərinin məiĢəti haqqında əvəzsiz tarixi məlumat daĢıyıcılarıdırlar. Urud qəbiristanlığındakı bir sıra qəbir daĢlarında onqonlarla bağlı epiqrafika, əsasən, maralın, öküzün, yaxud qoçun üzərinə qonmuĢ qanadları geniĢ açılmıĢ qartal rəmzlərindən ibarətdir. Bu cür onqonlar türk xalqlarının islamdan əvvəlki dövrü üçün əsas sitayiĢ yerləri idi. BaĢqa qrup qəbir daĢlarında qarĢı-qarĢıya (baĢ-baĢa) dayanmıĢ tibet öküzləri (yaklar), öküzlərin sağ tərəfində bir əlində balta, bir əlində xəncər tutmuĢ kiĢi təsviri olan səhnə təsvir olunur. Məlum olduğu kimi, tibet öküzü bütün türk xalqlarının ümumi onqonu- sitayiĢ heyvanı sayılmıĢdır. Qədim türklərin inamına görə ildə bir dəfə bu heyvanı qurban kəsməklə, tayfa gələcək qada-baladan hifz olunardı. Hər evə bu qurbandan müəyyən qədər pay verilərdi ki, qədim inama görə bu pay o evə il boyu ruzi gətirəcəkdi. Urud qəbiristanlığındakı bəzi qəbir daĢlarında əllərini göyə qaldırmıĢ adam- dua edən Ģaman təsvirinin həkk olunması, yazı olmasaydı belə, bu daĢların yalnız türk xalqlarına mənsub olmasını göstərən tutarlı dəlildir. Qəbir daĢlarında dəfn olunmuĢ Ģəxsin sənətini əks etdirən maraqlı iĢləmələr də vardır. Bir qəbir daĢında mərhumun (Xan Məhəmməd 983-cü il) zərgər olduğuna iĢarə edən üzük, boyunbağı, sırğa, bilərzik Ģəkilləri həkk olunmuĢdur. BaĢqa bir qəbir daĢında isə (Aysoltan 992-ci il) hana, həvə, bıçaq, əlində kirgit tutmuĢ qadın təsviri mərhumənin xalçaçı olduğunu göstərir. Urud qəbiristanlığındakı qəbir daĢlarında mərhumun məiĢətini, həyat fəaliyyətini əks etdirən zəngin ov səhnələrinin, ov heyvanlarının (maral, ceyran, 48 dağ keçisi, cüyür), ov ləvazimatının (silah, nizə, balta, ox-kaman) təsviri o dövrdə Urudda yaĢayan babalarımızın həyat tərzi, məiĢəti haqqında dəyərli məlumat verir. Qəbir daĢlarında həkk olunmuĢ Ģer parçaları, dualar, islam dini hədislərindən və Qurani-Kərimdən sitatlar, bu ərazilərdə yaĢayanların mənəvi mədəniyyəti haqqında kifayət qədər ətraflı məlumat verir. Xarakterik haldır ki, bütün qəbir daĢlarında mərhumun yalnız ölüm tarixi qeyd olunub. Qəbir daĢlarındakı yazılardan nümunələr I Sənduqə Allah, Məhəmməd, Əli. Kəndxuda oğlu Əmrusəl ramazan ayı, 883-cü il, ağvan nəslindən. II Sənduqə Bu məzarın sahibi mərhum oğul ibn Muraddır. 963-cü il. III Sənduqə Yuxarı hissədə: Allahdan baĢqa ilahi yoxdur. Məhəmməd Allahın rəsuludur. Əli Allahın köməkçisidir. Məhəmmədqulunun oğlu Əmirəmin gəlini Pəri xan. Taun xəstəliyindən vəfat etmiĢdir. 909-cu il. BaĢ tərəfdə: Allah, Məhəmməd, Əli. Yan tərəflərində: Məhəmmədə Allahın daima salavatı olsun. Ġlahi, Məhəmmədə öz mərhəmətinlə daima rəhm et. Ġlahi, ruhlar içində Məhəmmədin ruhunu uğurlu et. Qəbirlərin içərisində Məhəmmədin qəbrini rahat et. Məhəmmədin əcdadına ehsan vaxtı salavat mərhəmət et. Məhəmmədi və Məhəmmədin qəbrini uğurlu et. Mərhəmətli Allah onlara rəhmət eləsin. IV Sənduqə (0,93 x 0,27 x 0, 25 m.) Üst tərəfində Allah, Ya Məhəmməd, Ya Əli (Xan Məhəmməd ibn Mənahid) 983-cü il. V Sənduqə (0,76 x 0,32 x 0,30) Sağ tərəfində: 986-cı il. Məhdiqar ibn Əmirəm VI Sənduqə (1,42 x 0,80 x 0,28) Allah, Məhəmməd, Əli. Nurunun oğlu Kədaxur. Yan tərəflərində III Sənduqədəki mətn təkrar olunur. VII Sənduqə (0,97 x 0,21 x 0,33) Sol tərəfində: Ġmamqulunun oğlu Bəhmən 936-cı il. VIII Sənduqə (0,85 x 0,35) Yuxarı hissədə: Allah, Aysoltan, 992-ci il. Sağ tərəfində III Sənduqədəki mətn təkrar olunur. IX Sənduqə: III sənduqədəki dini mətn yazılmıĢdır. Daha sonra Məhəmmədqulunun oğlu Vəli bəyin oğlu Ġbrahim. Bir cavan nazəninin məskənidir bu məzar, 49 EyləmiĢ nazik tənin xak ilə yeksan ruzigar. DaĢı yazdı Vəli 989. - qeydi vardır. X Sənduqə Üst tərəfındə: Allah. Kərəm oğlu Mahmud. Tərəflərində digər sənduqələrdəki dini mətn vardır. XI Sənduqə (1,35 x 0,41 x 0,32 m.) Sənduqənin üstündə yazı oxunmur. Tərəflərində digər Sənduqələrdəki dini mətn təkrar olunur. XII Sənduqə Nurunun oğlu ġahnəzər. Min yeddinci il. Tərəflərində digər Sənduqələrdəki dini mətn təkrar olunur. I Qoç heykəlli abidə (1,12 x 0,67 m.) Qoçun üstünə salınmıĢ örtüyün haĢiyəsində: Di gəl ki, yarı gördüm gözü yaĢlı, sözü qanlı Yoxdu bu dərdimə çarə... ... oğlu Ġftixar. 986 Sağ tərəfdə: Allah, Məhəmməd, Əli. Ağvan nəslindəndir. II Qoç heykəlli abidə (1,12 x 0,67 m.) Bir cavan nazəninin məskənidir bu məzar, EyləmiĢ nazik tənin xak ilə yeksan ruzigar. 986. Ġmamqulunun oğlu Çələbi Sol tərəfdə ov səhnəsi təsvir olunmuĢdur. III Qoç heykəlli abidə (1,22 x 0,85 m.) Sağ tərəfdə: Səfər Qulu 993. Sol tərəfində xalçaçılıqla əlaqədar təsvirlər vardır. IV Qoç heykəlli abidə Sağ tərəfdə dini mətn. Üst tərəfdə: Allah, Məhəmməd, Əli. Sol tərəfdə: Salavat. Dəri xəstəliyindən vəfat etmiĢdir. Ġsgəndərin oğlu Fəxr. 1019. Urud qalası Qədim Zəngəzurun Urud kəndində Bazar çayın sağ sahilindəki təpəlikdə VI-VII əsrlərdə tikilmiĢ möhtəĢəm bir qala ucalır. Stepanos Orbelian XIII əsrdə Urud qalasını Sünikin məĢhur qalaları sırasına daxil etmiĢdir. Qala 1075-94-cü illərdə Sünikin hökmdarı I Senikərimə məxsus idi. Qalanı 1104-cü ildə Səlcuq türkləri ələ keçirmiĢlər. Gürcü çarı Tamaranın qoĢunları Süniki tutarkən 1219-cu ildə Urud qalasını almıĢ və Liparit Orbelianiyə təhvil vermiĢdir. Bununla da, Sünikdə gürcü mənĢəli Orbeliani nəslinin hökmranlığı baĢlamıĢdır. 50 Urud qalasının öndən görünüĢü. Rəssam A. Quliyev. 1987-ci il. Əmir Teymurun qoĢunları 1386-cı ildə Süniki iĢğal edərkən Urud qalasını da zəbt etmiĢ, qalanın hakimləri Burtelo və Sumbat Orbeliani qardaĢlarını əsir alaraq Səmərqəndə aparmıĢdır. Qaraqoyunlu hökmdarı Qara Yusif 1407-ci ildə Urud qalasını almıĢ və yerli feodal məlik Bağırı qalanın hakimi təyin etmiĢdir (200, 651). Qeyd etmək yerinə düĢərdi ki, Qaraqoyunlu feodallarından olan Məlik Bağırın tayfası üç yüz ilə yaxın bir müddətdə Urud qalasının hakimi olmuĢlar. Məlikbağırlılar XX əsrin əvvəllərinə kimi Urudda yaĢamıĢ, yüksək dini təhsil görmüĢ, dini rütbə daĢımıĢ, savadlı, sayılıb seçilən bir nəsil kimi tanınmıĢlar. 1905-ci il erməni-müsəlman davası zamanı Urud kəndindən bir neçə ailə o, cümlədən, Məlikbağırlılar köçüb Bakıya və Orta Asiyaya getmiĢlər. Vaxtilə, Azərbaycan SSR KP MK-nın birinci katibi iĢləmiĢ Kamran Bağırovun da həmin nəsildən olması ehtimalı müəyyən əsaslardan xali deyildir. Urud qalası haqqında daha bir qiymətli məlumatı isə tarixçi alim, bu kitabın yazılmasında öz köməyini bizdən əsirgəməyən hörmətli Hüsaməddin Məmmədov Türkiyə arxivlərində iĢləyərkən əldə etmiĢdir. Həmin sənədi - 1590-cı il tarixli "Ġrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri"nin 124-cü səhifəsindən Urud qalası ilə bağlı Sultan fərmanının çıxarıĢını Hüsaməddin müəllimə minnətdarlıq hissi ilə oxuculara təqdim edirik: "Bitlis hakimi ġərəf xan ilə Maku sancaqbəyisi Əvəz bəy Sultana məktub göndərib, bildirdilər ki, Naxçıvan əyanından Əmir Ziyaülmülkün övladlarından olan mövlana Məhəmməd bəd əməlli qızılbaĢlardan üz döndərib, öz adamları ilə gəlib Urud qalasına yerləĢmiĢdir. Urud qalasında olduğu müddət ərzində, qızılbaĢlarla dəfələrlə vuruĢmuĢ və onları məhv etmiĢdir. Qalanın hakimi Urud qalasını zəbt etmək məqsədilə üzərinə hücum etmiĢdirsə də, döyüĢləri uduzub geri çəkilmiĢdir. Urud qalasını lazımınca müdafiə etmiĢ mövlana Məhəmməd sultan üçün də böyük xidmətlər göstərmiĢdir. Deyilənləri nəzərə alaraq, mövlana Məhəmmədə məxsus və Naxçıvanın Cəhrik, Qıvraq adlı kəndlərindən və Türküt adlı məzrədən ibarət övlad vəqfinin yenə də onun istifadəsində qalması üçün Sultandan xahiĢ olunmuĢ, Sultanın cümadüləvvəl ayı 995-ci il tarixində (9-18 aprel 1587-ci il, H. Məmmədov) bu barədə fərmanı (əmri- Ģərif) verilmiĢdir. Gürcü mənĢəli knyaz Davit bek Sünikdə Ġran hakimiyyətinə qarĢı üsyan qaldırarkən 1724-cü ildə Məlik Bağırı qətlə yetirmiĢ və Urud qalasını ələ 51 keçirmiĢdir. Lakin 4 il sonra Osmanlı türkləri Süniki, o cümlədən Urud qalasını Davit bekin üsyançı dəstələrindən təmizləmiĢdir. Təxminən o vaxtlarda Urud qalasında taun infeksiyası yayılmıĢ və qalanın demək olar ki, bütün sakinləri bu dəhĢətli xəstəlikdən vəfat etmiĢlər. Urud qalasının taundan xilas olunmuĢ əhalisi öz ev-eĢiklərini tərk edərək, qalanın qarĢısında əvvəllər bostan sahəsi kimi istifadə etdikləri yerdə indiki Urud kəndini salmıĢlar. Urud qalasına yerli camaat həm də "Babək qalası" deyirlər. Nəsillərdən- nəsillərə keçən Ģifahi Ģəhadətlər böyük Azərbaycan sərkərdəsi Babəkin öz mübarizəsinin son mərhələsində bu qalada məskən salaraq ərəb iĢğalçılarına qarĢı vuruĢduğunu təsdiq edir. Eləcə də həmin dövrü təsvir edən bir sıra ərəb və fars salnaməçiləri də (Təbəri, Bələzuri) öz əsərlərində Rud-ər-rud qalasının adını çəkirlər. Azərbaycanın VII-IX əsrlərdəki tarixini böyük elmi dəqiqliklə Ģərh edən akademik Ziya Bünyadovun fikrincə, Babəkin son döyüĢlərindən biri məhz Urud qalasında və onun ətrafındakı dağlarda baĢ vermiĢdir (138, 179). Urud qalası indi uçulub-dağılmıĢ haldadır, qalanın yuxarıdan görünüĢü Ģimal-qərb və cənub-Ģərqə doğru uzanan yəhər formasındadır. Qala hər üç tərəfdən sıldırım qayalarla əhatə olunmuĢdur. Yalnız cənub-qərb tərəfdən qoĢa hasar divarlarının qalıqları görünür. Hasar iri, yonulmamıĢ bazalt daĢlarla və gec məhlulla hörülmüĢdür. Urud qalasının Bazar çayına baxan divarında çaya doğru gedən yeraltı yolun qalıqları indiyədək saxlanılmaqdadır. Qalanın səthi parçalanmıĢ bazalt daĢlardan ibarətdir. Palçıqsız hörülmüĢ düzbucaq, yaxud dairəvi kiçik həcmli yaĢayıĢ evlərinin divarları Urud qalasının cənub-qərb tərəfində böyük bir sahəni tutur. Qalanın cənub-qərbində qoĢa kvadrat qüllələrin qalıqları diqqəti cəlb edir. Qarakilsə, yaxud müqəddəs Qriqori məbədi Sisyan rayonunun mərkəzində hündür bir təpəlikdə salınmıĢ bu monumental məbəd VI-VII əsrlərdə inĢa edilmiĢdir. Xristianlığın diofizit məhzəbinə biət edən albanların yaratdığı ən gözəl dini abidələrdən sayılan bu məbəd qara, yonulmuĢ bazalt daĢdan tikildiyinə görə Qarakilsə adlandırılmıĢdır. Maraqlıdır ki, son vaxtlara qədər Sisyan erməniləri də bu məbədə azəri türklərinin dili ilə "Qarakilsə" deyirdilər. Tarixi mənbələrə görə Qarakilsə məbədi xristianlıqdan əvvəl bu bölgədə mövcud olmuĢ, bütpərəst məbədinin yerində tikilmiĢdir. Kilsənin o vaxtkı Sünik knyazı Kaozatın sifariĢi və vəsaiti ilə tikildiyi söylənilir. Binanın içərisində divarda Kaozatın daĢ üzərində Ģəkli həkk olunmuĢdur. Kaozatın dar, badama bənzər qıpçaq gözü adamın diqqətini cəlb edir. Maraqlıdır ki, Müqəddəs Teodorosun və onun yanında o vaxtkı Sünik yepiskopu Hovsepin Ģəkillərindəki sifət və göz quruluĢu da qıpçaq tiplidir. Bu ya 52 Ağudi qəbirüstü abidəsi. doğrudan da, onların alban-türk mənĢəli olduğunu, ya da memarın türk soylu olduğunu göstərən güclü bir detaldır (188). Məlumdur ki, o dövrdə Sünik kilsələri diofizit alban kilsələri qrupuna daxil idi və iyerarxiya baxımından Albaniya katalikosluğuna tabe idi. Buna görə də Qara kilsənin arxitekturasında digər alban məbədlərində və bir çox Bizans kilsələrində iĢlənilən üslub və ornamentlər geniĢ yer tutur. Qara kilsənin səkkiz guĢə Ģəklində tikilməsi və dam örtüyünün qübbə Ģəkilli olması isə, çox güman ki, qədim türklərin Tibetdən gətirdikləri tanrıçılıq kultu ilə bağlıdır. Qarakilsə məbədinin cənubdan və qərbdən olmaqla iki qapısı, hər divarda üç pəncərəsi vardır. Yan divarlardakı pəncərələr üçbucaq formasındadır. Məbədin iç divarlarında "Ġncil"dən çoxlu təsvirlər öz əksini tapmıĢdır. Qarakilsə məbədi 1931-ci ildə Sisyanda baĢ vermiĢ zəlzələ nəticəsində qismən dağılsa da, sonra bərpa edilmiĢ və 1961-ci ildən erməni-qriqorian kilsəsi kimi fəaliyyət göstərir (188). Ağudi qəbirüstü abidəsi Sisyan rayonunun ən qədim azərbaycanlı kəndlərindən biri olan Ağudi kəndinin çıxacağında, Ağudi - Sisyan yolunun sol kənarında 1400 ilə yaxın tarixi olan nəhəng qəbirüstü abidə indiyədək qalmaqdadır. Bu qəbirüstü abidə ellin mədəniyyətinin ilkin xristianlıq dövrünə transformasiyasının ən unikal nümunələrindən biridir. Abidənin üzərində tarix yazılmasa da, onun VII əsrin əvvəllərində inĢa edildiyi ehtimal olunur. Ağudi abidəsi üç pilləli, daha doğrusu, üç mərtəbəli quruluĢa malikdir. Abidənin birinci mərtəbəsi geniĢ meydançanı xatırladır. Bu meydançanın altında iki giriĢ qapısı olan tağvari kiçik mağara diqqəti cəlb edir. Meydançanın ətrafında kiçik hasara alınmıĢ, uçulub dağılmıĢ qəbir yerlərinin niĢanələri son vaxtlara kimi saxlanılmıĢdı. Ġkinci mərtəbə yanlarda dördbucaqlı Ģəkilli iki sütundan və ortada səkkizbucaqlı Ģəkilli bir sütundan ibarətdir. Hər iki kənar sütun tağvari hörgü vasitəsilə orta sütunla birləĢmiĢdir. Abidənin üçüncü mərtəbəsi gözəl memarlıq quruluĢuna malik üç sütundan ibarətdir. Belə ehtimal olunur ki, bu üç sütun Müqəddəs Troitsanın (üç müədzinin) ifadəsi kimi dikəldilmiĢdir (111, 52). 53 Səlim karvansarası Elxani hökmdarı Əbu Səidin dövründə Zəngəzur silsiləsinin Göyçə yaylasına keçən yerində, Böyük Ġpək yolu üzərində tikilən karvansara o dövr Azərbaycan memarlıq sənətinin Ģah əsərlərindən biridir. Səlim keçidi deyilən dağ aĢırımında tikilən bu karvansaranı tanınmıĢ etnoqraf, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü MəĢədixanım Nemətova 1961-ci ildə ətraflı tədqiq etmiĢ, karvansaranın giriĢindəki və içərisindəki kitabələri oxuyaraq onların elmi- tarixi izahını vermiĢdir. MəĢədixanım müəlliməyə böyük minnətdarlıq hissi ilə Səlim karvansarası barədə ona istinadən aĢağıdakıları bildirməyi lazım bilirik: Səlim karvansarası Zəngəzurda Avropa qapısı olan Anadolunu Çin ilə birləĢdirən, Araz boyu keçən Ġpək yolunun üzərində, dəniz səthindən 2410 m hündürlükdə yerləĢdirmiĢdir. Elxani hökmdarı Əbu Səid vaxtında (1316-1335) qeyd olunan yol abadlaĢdırılmıĢdır. Yol üzərində bir sıra karvansara, körpü, xanəgahların kompleksində binalar tikilmiĢdir. Çin - Türküstan - Ġran - Azərbaycandan keçən Ġpək yolunun Anadoluya giriĢ qapısında yerləĢən Ərzurumun, Körpü kəndinin və Çoban körpüsünün böyük strateji mövqeyə malik olduğunu göstərən abidələrdən biri də 290 m uzunluqda 7 aĢırımlı Çoban körpüsüdür. Körpü Elxani hökmdarı Əbu Səidin vaxtında Əmir Çoban Salduz Noyon tərəfindən Ərzurum - Qars Qarayolunun 58 km-də Mingöl və Həsənqala çaylarının qovuĢduğu nöqtədə Araz çayı üzərində tikilmiĢdir (85, səh. 36). Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|