Dərslik mövcud proqram əsasında yazılaraq "Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi"nin

Antik dövr incəsənətində plastik forma xüsusiyyətləri.
Antik dövr incəsənətində forma gözəlliyinin əldə olunması ən 
yüksək zirvəsinə çatır. Bunun səbəbi Qədim Yunan incəsənəti 
mahiyyətinin humanizm (insanpərvərlik) prinsipləri üzərində 
formalaşmasıdır. Artıq bu dövrdə insan bir varlıq kimi gözəl sa-
yılırdı. Buna sübut kimi qədim yunanların öz tanrılarını insan 
şəklində (qadın və kişi) təsvir etmələrini göstərmək olar. Qədim 
yunanların qəbul etdikləri və yaratdıqları ilahi gözəllik bilavasitə 
insan fiqurlarının plastikasında özünü büruzə vermişdir. Qədim 
yunanlar gözəllikdə ilahilik, ilahilikdə gözəllik axtarmışlar. 
Sonrakı romalılardan fərqli olaraq, qədim yunanlar adi insan-

---

32
Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi 
Telman İbrahimov
ların heykəllərini yaratmırdılar, onlar əsasən qeyri-adi gözəlliyə 
məxsus tanrıların, əfsanəvi və real qəhrəmanların obrazlarını ya-
radırdılar.
Antik dövrdə formaya münasibətin təməlində belə bir fikir du-
rurdu: gözəl forma insanda ilahi hiss yaratmağa qadirdir. Qədim 
yunanlar həyatda kamil insan fiqurunu, plastikasını tapmadıqda 
mövcud formaları kamilləşdirmiş və heykəllərdə əks etdirmişlər. 
Qədim yunanlıların bədii metodu kamil plastikaya və ölçü 
nisbətlərinə malik müxtəlif insan fiqurlarının nahiyələrini mon-
taj üsulu ilə birləşdirmək və bu hissələri ümumi vəhdət halına 
gətirmək bacarığından ibarət idi. Yunan sənətkarlarının yarat-
dıqları belə formalar qüsursuz, kamil və gözəl olmalı idilər, çün-
ki, Tanrı fiquru qüsurlu və qeyri-kamil ola bilməzdi.
Romada isə formaya münasibət yunanlardan bir qədər fərqli 
idi və bu fərqlilik bilavasitə etnik xüsusiyyətlə bağlı idi. Dini və 
bədii prinsipləri yunanlardan götürmüş Romalıların plastikaya 
münasibəti bir qədər fərqli olmuşdur. Onlar formada kamillik 
və gözəlliyə deyil, realistikliyə üstünlük vermişlər. Romalılar ar-
tıq tanrıları deyil, real insanları təsvir edən heykəllər yaratmağa 
aludə olmuşlar.
Formanın materialının və onun fakturasının da forma 
dərkində, qavranışında və qiymətləndirilməsində xüsusi rolu 
var. Çünki, forma materialının özü də (öz cismaniliyi ilə) insa-
na emosional təsir bağışlayır. Məsələn, qranitdən düzəldilmiş 
heykəlin forması tuncdan düzəldilmiş heykəlin formasından 
fərqli təsir edir. Tunc metaldan olan formada axıcılıq və elastiklik 
hiss olunur. Qranit və ya mərmər isə bərkdir, qəlpələnəndir, yo-
nulur, sındırılır və s. Bu hər iki material haqqında insanın biliyi və 
həyat təcrübəsi həmin materiallardan hazırlanmış heykəltəraşlıq 
formasının qavrayışına təsir edir. 

---

33
Mövzu 5 
Təsviri sənətdə məkan
T
əsviri sənətdə məkan anlayışının əsas xüsusiyyətlərini də 
rk etmək məqsədi ilə müxtəlif dövrlərdə məkan təsəvvürlərinin 
inkişaf mərhələlərinə diqqət yetirmək lazımdır. Məkan təsvirinin 
incəsənətdə inkişaf mərhələlərini aşağıdakı kimi təhlil etmək olar.
İbtidai insanlarda məkan təsəvvürü var idi. Bu da həyat 
təcrübəsindən irəli gəlirdi. Məsələn, öküzü nizə ilə vurmaq üçün 
nizənin ağırlığını, məsafəni, atılma gücünü uyğunlaşdırılmalı idi. 
İbtidai insanlar Yaxın və Uzaq anlayışlarına malik idilər. Təsviri 
sənətdə isə yaxın və uzaqlıq əks olunmurdu. Erkən petroqliflərdə 
əlində ox-yay tutmuş ovçu öküzün lap yaxınlığında təsvir edilir-
di, əslində isə ovlanan öküz insanı 2-3 metr yaxınlığa buraxmaz-
dı. Bildiyimiz kimi, bu petroqliflərdə məkan şərtiliyi var, məkan 
reallığının əhəmiyyəti yoxdur. Birincisi ona görə ki, ov heyvanı-
nın uzaqda və ya yaxında olmasından asılı olaraq ölçüləri real-
lıqda dəyişmir. İkincisi isə, qayaüstü təsvirlərdə biz yer səthinin 
təsvirini görmürük. Yerin səthinin təsviri istər-istəməz üçölçü-
lü məkan təsvirini yaratmağa imkan verir. Yer səthi baş verən 
səhnənin üfüqi müstəvisi kimi çıxış edir. Yer səthi təsvir olun-
madıqda insan və heyvan fiqurlarının “göydə” yoxsa “yerdə” 
təsvir olunmaqları müəyyən edilmir. Məkanın üçölçülü olmağı 
təsvirdə öz əksini tapmır.
Neolit dövründə təsvirlərin miqyasında kiçilmə müşahidə 
olunur. Artıq bu dövrdə reallıqda böyük olan heyvanın yüzlərlə 
kiçildilmiş təsviri onun ekvivalenti kimi qəbul olunurdu. 
Paleolitdə və mezolitdə isə bu fenomen hələ meydana gəlmir və 
bunun səbəbini mücərrəd təfəkkürün hələ formalaşmamağı ilə 
izah etmək olar. Lakin neolit dövründən başlayaraq mücərrəd 
təfəkkür inkişaf edir və miqyas təsəvvürləri formalaşır.
Təsvirdə məkan əslində üçölçülü dünyanın səth üzərində həll 
olunmuş illüziyasıdır. Nəticə kimi aşağıdakı müddəaları qəbul 
etməliyik: