Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

9.10.

 

İmmunitet və immun cisimlər 

Orqanizmin  xəstəliklərə  qarşı  davamlılığı,  müqavimət 

qabiliyyəti  immunitet  adlanır.  Orqanizmin  xəstəliklərə  qarşı 

müqavimət  -  qoruyucu  vəzifəsini  təkcə  bakteriyaları  udan  ley-

kositlər deyil, digər hüceyrələr də görür. 

Bir  çox  yoluxucu  xəstəliklərdən  (qızılca,  su  çiçəyi,  skar- 

latina, səpgili yataqlar və s.) sonra orqanizmdə antitel-əks- 

32 

downloaded from KitabYurdu.org

cisim  adlanan  xüsusi  maddə  yaranır.  Bakteriyalar  orqanizmə 

düşdükdə  isə  onlara  qarşı  toksin  (zəhər)  əmələ  gəlir.  Bunlara 

immun  cisimlər  də  deyilir.  Toksinləri  neytrallaşdırmaq  üçün 

orqanizmdə  əks  zəhər  -  antitoksin  hazırlanır.  Bəzi  antitoksin-  lər 

qanda  onun  tərkib  hissəsi  kimi  illərlə  qalır,  ona  görə  də  həmin 

şəxslər yoluxucu xəstəliklərə ikinci dəfə təkrar tutulmur. 

Patogen amilin əks cisimlərlə birləşməsi nəticəsində onun 

quruluşu  və  xassələri  xeyli  dəyişir,  hətta  orqanizm  üçün  zərərsiz 

hala düşür. 

İmmunitet təbii və süni olur. Təbii immunitet anadangəlmə 

və ya postnatal inkişaf dövründə xəstəliklərdən sonra yaranır. 

İmmun cisimlər uşağın qanma anadan keçir və ya yoluxucu 

xəstəlikləri keçirdikdən sonra (qazanılmış immunitet) əmələ gəlir. 

İmmunitet  bəzi  xəstəliklərə  qarşı  irsi  xüsusiyyət  daşıya 

bilir.  İmmuniteti  süni  yolla  (peyvənd  etməklə),  yəni  orqanizmə 

kiçik  dozada  toksin  yeritməklə  əldə  etmək  olar.  Bu  zaman  qanda 

antitoksin  əmələ  gəlir.  Odur  ki,  xəstəlik  keçirmiş  insanın  və  ya 

heyvanın  qan  zərdabından  müalicə  məqsədilə  yeni  xəstələnmiş 

adama  yeritdikdə  antitoksin  toksinləri  neytrallaşdırır  və  sağalma 

baş verir. 

Limfositlər.  Limfositlər  (şəkil  1  D)  qanın  ümumi  leyko- 

sitlərinin  20-45%-ni  təşkil  edir.  Qan-limfoid  sistemi  və  digər 

orqanların  arasında  limfositlərin  dövran  etdiyi  mühitdir.  Lim-

fositlər  damarlardan  birləşdirici  toxumalara  daxil  ola  bilər, 

həmçinin  bazal  membrandan  miqrasiya  edə  bilər,  bağırsaqların 

selikli qişasına təsir edə bilər. Limfositlərin ömrü bir neçə aydan, 

bir neçə ilə qədər ola bilər. Limfositlər orqanizmin immun müdafiə 

reaksiyalarından əvəzolunmaz əhəmiyyəti olan hüceyrələrdir. 

Funksional nöqteyi-nəzərdən B-limfositlər, T-limfosit- lər 

və  NK-hüceyrələr  i  ayırd  edilir.  B-limfositlər  sümük  iliyində 

yaranır.  Qanda  olan  limfositlərin  10%-dən  azmı  təşkil  edir. 

Toxumalarda olan B-limfositlərin çoxu plazma hüceyrələrinin 

33 

downloaded from KitabYurdu.org

klanına diferensirovka olurlar. Hər bir klan, ancaq bir antige- nə-

Ar  qarşı  antitela-AT  sintez  və  sekresiya  edir.  Başqa  sözlə, 

plazmatik hüceyrələr və onların ifraz etdiyi AT humoral immuniteti 

təmin edir. 

T-limfositlər.  T-limfositlərin  sələfi-hüceyrələr  sümük  ili-

yindən timus və ya çəngələbənzər vəzə daxil olur. T-limfosit- lərin 

diferensirovkası  timus  vəzində  gedir.  Yetişmiş  T-lim-  fositlər 

timusu tərk edir və onlara mühiti qanda (80% və bütün limfositlərə) 

və limfoid orqanlarda aşkar edilir. T-limfositlər B-limfositlər kimi 

müəyyən  Ar  reaksiya  verir,  başqa  sözlə  B-  limfositlərdən  fərqli 

olaraq,  T-limfositlərin  immun  reaksiyalarda  iştirakı  başqa 

hüceyrələrin  membranlarında  əsas  kompleksin  zülallarının 

mononuklyar  sistemində  MMS  histo-  loji  uyğunluğunu  tanıması 

lazımdır.  T-limfositlərin  əsas  funksiyası  -  hüceyrə  və  humoral 

immunitetdə  iştirak  etməkdir.  Belə  ki,  T-limfositlər  öz 

orqanizminin  anomal  hüceyrələrini  məhv  edir,  allerqik 

reaksiyalarda  iştirak  edir,  yad  transplan-  tantı  (dəri,  qan,  sümük) 

məhv edir. 

T-limfositlərin  arasında  TD4

+

  limfositlər  və  ya  T-xelper 

limfositlər  B-limfositlərin  proliferasiyası  və  diferensirovkasını 

təmin edir və həm də hazırladığı sitotoksin T-limfositlərin əmələ 

gəlməsini  stimulə  edir,  həmçinin  supressor  T-limfo-  sitlərin 

proliferasiya və diferensirovkasına səbəb olur. 

9.11.

 

Trombositlərin funksiyaları 

Trombositlər  (yunanca  tromos  -  laxta)  və  ya  qan  və  ya 

Bissosera lövhəcikləri - qırmızı sümük iliyində və dalaqda yerləşən 

meqakarositlərdə  əmələ  gəlirlər.  Qan  yaxmasında  qan 

lövhəciklərinin  ölçüsü  3-5  mkm,  dövran  edən  qanda  isə  onların 

miqdarı 150-405x10

9

/ və ya sağlam insanların lmkm qanında qan 

lövhəciklərinin  sayı  220000-400000  olur.  Gündüzlər  fiziki  işlə 

əlaqədar  olaraq  onların  sayı  artır,  gecələr  isə  azalır.  Qan 

lövhəciklərinin üçdən ikisi qanda olur, qalan hissəsi isə dala 

34 

downloaded from KitabYurdu.org

qda  deponirə  olur.  Trombositlərin  yaşama  müddəti  8-12  gündür. 

Yaşlı  trombositlər  dalaqda,  qaraciyərdə  və  sümük  iliyində 

faqasitoza  uğrayırlar,  yəni  faqositlər  tərəfindən  tutulub  həzm 

edilirlər.  Qanda  sirkulyasiya  edən  (dövran)  trombositlər  qan 

axmaları  zamanı  fəallaşırlar.  Fəallaşmış  trombositlər  qanın 

laxtalanmasında  və  damarın  zədələnmiş  divarının  tamlığının 

bərpasında  iştirak  edirlər.  Fəallaşmış  qan  lövhəciklərinin  ən 

mühüm  xassələrindən  biri  onların  qarşılıqlı  adqeziya  və  aq- 

reqasiya  qabiliyyəti,  həmçinin  qan  damarlarının  divarının  ad- 

qeziyasıdır. Qanda trombositlərin sayının artmasına trombozi- toz, 

azalmasına isə trombopeniya deyilir. Fizioloji şəraitdə trombositlər 

passiv vəziyyətdə olurlar, başqa sözlə qanda sərbəst dövran edirlər 

və bir-birilə adqeziya etmirlər. Lakin qan damarlarının zədələnməsi 

zamanı trombositlər, qanın laxtalan- masınm plazma amilləri ilə bir 

yerdə qanaxmanın qarşısını alan qan laxtası - tromb əmələ gətirir. 

Qan  lövhəciklərinin  damarın  zədələnmiş  yerinə  dəyib 

parçalanması  nəticəsində  damar  büzücü  maddə-serotinin  (5- 

hidrooksitriptamin)  xaric  olur.  Qanaxmanın  dayandırılması  3 

mərhələdə  baş  verir.  1.  Əvvəlcə  qan  damarlarının  deşiyinin  da-

ralması  baş  verir.  2.  Sonra  damardakı  zədə  nahiyəsində  trom-

bositlər  damarın  divarına  birləşib,  bir-birinin  üzərinə  yapışaraq, 

trombositar hemostatik tıxac (ağ tromb) əmələ gətirirlər. Bu hadisə 

geri  dönəndir.  Belə  ki,  zəif  birləşmiş  trombositlər  qopub  qan 

cərəyanına  qayıda  bilərlər.  3.  Nəhayət,  həll  olan  fibrinogen  həll 

olmayan fibrinə çevrilib, hansı ki üçölçülü toru formalaşdırır. Onda 

qan hüceyrələri, o cümlədən eritrositlərdə olur; bu fib- rinli-qırmızı 

trombdur və ya qırmızı laxtadır. 

9.12.

 

Eritrositar antigenlər və qan qrupları 

Əvvəllər dəfələrlə insan qanını heyvana ya heyvanmkı- nı 

insana,  habelə  insanın  qanını  insana  köçürmək  cəhdləri  mü-

vəffəqiyyətsizliyə uğramış və çox vaxt ölümlə nəticələnmişdir. 

35 

downloaded from KitabYurdu.org

Eritrositlərin bir-birinə yapışaraq çökməsinə aqlütina- siya 

deyilir. 

Aqlütinasiya  reaksiyasının  səbəbi  yalnız  avstraliyalı 

K.Landşteynerin  tədqiqatından  sonra  aydınlaşdırıldı.  K.Land- 

şteyner  insanın  qan  zərdabında  yalnız  bu  növ  qana  məxsus  iki 

aqlütinin-antitel  tapmış  və  bunları  latın  əlifbasının  iki  kiçik  («a» 

və»b»)  hərfləri  ilə  işarə  etmişdir.  Bu  aqlütininlər  eritrosit-  ləri 

birləşdirmək,  yapışdırmaq  qabiliyyətinə  malikdir.  Eritrositlərin 

tərkibində  olan  reseptor  aqlütinogenlər  isə  latın  əlifbasının  iki 

böyük («A» və «B») hərfləri ilə işarə edilmişdir. 

1910-cu  ildə  Din-qern  və  Hirçfold  eritrositlərin  tərki-

bindəki  aqlütinogenləri  latınca  «A»  və  «B»  hərfləri,  qan  seru- 

munun  tərkibindəki  aqlütininləri  isə  yunanca  a  və  (5  hərfləri  ilə 

işarə etmişlər. 1907-1908-ci  illərdə Y.Yanski 1910-cu ildə Moso 

Yanskidən  xəbəri  olmadan  müxtəlif  insanlarda  aqlüti-  nasiyanm 

yalnız  özünəməxsus  reaksiya  verməsini  əsas  götürərək  bütün 

insanlarda dörd qan qrupu ayırmışdır. 

Belə zənn  edirlər ki,  insan qanının serumunda insanın  öz 

antigen-aqlütinogenlərinə  qarşı  antitel-aqlütinin  yoxdur.  İnsan 

qanının eritrositləri normal halda qalıb aqlütinasiyaya uğramaması 

da bununla izah edilir. 

Aqlütinasiya  yalnız  iki  qanın  qarışığından  eyniadlı  aq- 

qlütinogenlər və aqlütininlər (A- a , B- /?) olduqda baş verir. 

Eritrositlərin  səthində  olan  qlikoproteinlər  və  qlükoli- 

pidlərin  tərkibində  yüzlərlə  antigen  determinantlar  və  ya  anti- 

genlər (Ar) mövcuddur. Hansı ki, onlardan çoxu qanın hansı qrupa 

aid olduğunu müəyyən edir (qan qrupları). Bu antigen- lər qanın 

zərdabında olan, uyğun gələn antitellə (AT) qarşılıqlı təsirdə olur. 

Lakin qanda müəyyən insan üçün belə qarşılıqlı təsir baş vermir, 

çünki  immun  sistemi  həmin  antitelanı  sekrat-  siya  edən  plazma 

hüceyrəsinin klonunu oradan çıxarmışdır. 

Əgər uyğun gələn AT qana düşərsə (məsələn, yad adamın 

qanı və onun komponentlərini köçürdükdə) və nəticədə eritrositar 

Ar ilə və zərdab AT arasında qarşılıqlı əks təsir nəticəsində qorxulu 

nəticələri olan reaksiya baş verir (qan qrupları uyğun gəlməyəndə). 

Xüsusi ilə, bu zaman eritrositlərin aq- 

36 

downloaded from KitabYurdu.org

lütinasiyası (bir-birinə yapışması) və sonra isə onların hemolizi baş 

verir. Məhz buna görə də köçürülən qanın və qan köçürülən şəxsin 

qan  qrupunu  bilmək  çox  vacibdir.  Qan  verən  adama  donor,  qan 

köçürülən adama resipient deyilir. 

Yüzlərlə  eritrositar  Ar-nin  qan  köçürmə  üzrə  beynəlxalq 

Cəmiyyətə  (The  İnternational  Sosiety  of  blood  Transfu-  zion) 

2003-cü ildə aşağıdakı aid edilmişdir (Əlifba sırası ilə): AYO. 

ABO  -  sistemi  Eritrositar  Ak-i  sistemi  ABO-A  və  O- 

qlükofinlər sinfinə aiddir. Onların polisaxarid halqası Ar saxlayır - 

determinant-aqlütinogenlər.  A  və  B  aqlütinogenin  A  və  B 

formalaşması  ABO  antigeni  ilə  kodlaşdırılan  qlükoziltrans- 

ferazanm  təsiri  ilə  baş  verir.  Bu  gen  üç  polipeptidi  (A,  B,  O) 

kodlaşdırır,  onlardan  ikisi  (qlükozitransferaza  A  və  B)  qlüko- 

ferinlərin  polsaxarid  zəncirini  modifikasiya  edir,  polipeptid 

funksional cəhətcə fəal deyil. Bundan başqa belə uyğunsuzluq digər 

qan qruplarında da yarana bilər. Məhz buna görə də qan köçürmə 

zamanı  eyni  qrupun  qanından  istifadə  etmək  olar.  Ona  görə  də 

nəzəri olaraq təcrübədə 0(1) qan qrupu «universal donor» haqqında 

təsəvvür saxlanır. Nəticədə müxtəlif adamların eritrositlərinin üst 

səthi ya aqlütinogen A, ya aqlütinogen B və ya hər iki aqlütinogenə 

(A və B) malik olur və ya nə aqlütinogen A, nə də aqlütinogen B 

saxlamır.  Ekspessiya  qrupuna  uyğun  olaraq  eritrositlərin  üst 

səthində  olan  aqlütinogenlər  A  və  B  görə  AB  sistemində  4  qan 

qrupuna uyğun rum rəqəmləri ilə işarə edilən  I, II,  III və IV qan 

qrupları  müəyyən  edilmişdir.  I  qan  qrupunun  eritrositləri  nə 

aqlütinogen  A,  nə  də  aqlütinogen  B-yə  malik  olmur,  onun 

qısaldılmış  adı  0(1).  IV  qan  qrupunun  eritrositlərinə  hər  iki 

aqlütinogen-AB(IV),  qrup  II-  A(II),  qrup  III-B(III)  saxlayır.  İlk 

dəfə olaraq üç qan qrupunun 1901-ci ildə Landşteyner, dördüncü 

qan  qrupunu  isə,  bir  az  sonralar  Dekastrello  və  Sturil  müəyyən 

etmişdir. 

Aqlütinlər. Qanın plazmasında aqlütinogenlər A və B, AT 

saxlaya  bilər  (uyğun  olaraq  a  və  /?  -  aqlütininlər),  Qanın 

plazmasında  qrup  0(1)  a  və  /?-  aqlütininlər;  qrup  II(B)-  /?- 

aqlütininlər, B(III) - a- aqlütinin plazmasında qan qrupu 

37 

downloaded from KitabYurdu.org

AB(IV)  olan  aqlütininlər  saxlamır.  Beləliklə,  müəyyən  adamın 

qanında AT eritrostar Ar sistemi ABO qarşı eyni vaxtda AT olmur 

(cədvəl 2). Lakin donordan qan qrupu eyni olmayan resipientə qan 

köçürdükdə hadisə ola bilər, yəni resipientin qanında eyni vaxtda 

həm  Ar  və  həm  də  AT  olur.  Məhz  buna  görə  də  Antigen  başqa 

sözlə, uyğunsuzluq vəziyyəti törəyir. 

Cədvəl 2 

Müxtəlif qan qrupların (ABO sistemində) aqlütinogenlər 

Ar və aqlütininlərin (AT) tərkibi 

Qrupların

 

beynəlxalq

 

təsnifatı

 

Eritrositlərdə

 

aqlütinogenlər

 

Antigenlər

 

Plazmada

 

aqlütinlər

 

Antigenlər

 

Yanskiyə görə 

qrupların təsnifatı

 

0(1)

 

O

 

a ,

/3 

I

 

A(II)

 

A

 

P

 

II

 

B(IH)

 

B

 

a

 

III

 

AB(IV)

 

A,B

 

O

 

IV

 

 

 

 

 

Hazırda  qan  qruplarının  xüsuyyətlərini  müəyyən  etmək 

üçün  bu  cədvəldən  istifadə  olunur  (cədvəl  3).  Qan  qruplarının 

xüsusiyyətlərinə  bu  nöqteyi-nəzərdən  yanaşdıqda  görünür  ki, 

birinci  qrupda  A  və  B  aqlütinogenləri  olmayıb,  yalnız 

a  

və  /? 

aqlütinləri olur (A və B aqlütinogenlərin qrupda olmaması böyük 

«0» qərəmi ilə işarə edilir). İkinci qrupda A aqlütinoge- ni və (5 -

aqlütinini,  üçüncü  qrupda  B  aqlütinogeni  və  a  -aq-  lütinini, 

dördüncü  qrup  qanda  isə  A  və  B  aqlütinogenləri  olduğu  halda, 

aqlütinin rast gəlmir (bu qrupda da aqlütininin olmaması kiçik «o» 

rəqəmi ilə ifadə edilir). 

Aqlütinasiya  reaksiyası  müsbət  (+),  onun  olmaması  isə 

mənfi (-) işarəsi ilə qəbul edilərsə, müxtəlif qan qruplarının bir- biri 

ilə nə dərəcədə uyğun gəlməsi aşağıdakı cədvəldən görünür. 

38 

downloaded from KitabYurdu.org

Cədvəl 3 

Zərdab (aqlütininlər)

 

Eritrositlər (aqlütinogenlər)

 

 

KO)

 

II (A)

 

III (B)

 

IV (AB)

 

l a

 və/7

 

-

 

+

 

+

 

+

 

II (

P )

 

-

 

-

 

+

 

+

 

III (a)

 

-

 

+

 

-

 

+

 

IV (0)

 

-

 

-

 

-

 

-

 

9.13.

 

Rezus faktoru 

1940-cı ildə ilk dəfə Landşteyner və Viner əntər meymunun 

(Masasus  rhesus)  eritrositlərini  dovşanın  qanma  köçürdükdə 

eritrositlərin  aqlütinasiyaya  uğradığını  müşahidə  etmişlər. 

Eritrositlərin  daxilində  olan  yeni  faktor-aqlütinogen  əntər 

meymunun adı ilə rezus faktor (Rh) adlandırılmışdır. Rezus-faktor 

insanların 85%-də təsadüf edilir (müsbət rezuslu adamlar); əhalinin 

qalan  15%-i  mənfi  rezuslu  adamlardır.  Bəzi  Cənubi-Şərqi  Asiya 

ölkələrinin və Okean adalarının sakinlərində rezus mənfi olur. 

Bu  aqlütinogenin  təcrübi  əhəmiyyəti  ondadır  ki,  mənfi 

rezuslu  adamlara  təkrar  müsbət  rezuslu  qan  yeridildikdə  A  və  B 

aqlütinogenlərin,  habelə  alfa  və  beta  aqlütinlərin  uyğun  olmasına 

baxmayaraq hemoliz əmələ gəlir. Bəzən daha ağır fəsadlar, məsələn, 

hematransfuzion  şok  baş  verir.  Hemolizə  səbəb  mənfi  rezuslu 

adamlarda xüsusi antirezus aqlütinin əmələ gəlməsidir. Rezus amili 

nəsildən-nəslə keçir və hamiləlik dövründə böyük əhəmiyyətə malik 

olur.  Belə  ki,  əgər  atanın  qanı  rezus  müsbət,  ananınkı  rezus 

mənfidirsə,  döldə  atanın  müsbət  rezusu  olur.  Cift  vasitəsilə  dölün 

rezusu  anaya  keçir  və  onun  qanında  spesifik  antirezus  aqlütinin 

əmələ  gətirir.  Antirezus  aqlütinin  dölə  qayıdaraq,  onun  qanında 

eritrositləri  aqlütinasiyaya  və  ya  hemolizə  uğradır.  Bu  isə  çox 

hallarda  uşağın  ölü  doğulmasına  və  ya  hemolitik  anemiya 

xəstəliyinə səbəb olur. Odur ki, doğuş zamanı qan köçürüldükdə bu 

faktorun 

39 

downloaded from KitabYurdu.org

nəzərə alınmasının xüsusilə böyük əhəmiyyəti vardır. 

Rezus  faktoru  olmayan  valideynlərin  uşaqlarında  da  bu 

faktor olmur. Rezus aqlütinogeni rüşeymin 3-4-cü aylarında əmələ 

gəlir və həyatın axırma qədər dəyişmir. 

Rh-sistemi.  Hər  bir  insan  Rh-müsbət  və  ya  Rh-mənfı  ola 

bilər, bunu onun genotipi və ekspressiya edən Ar Rh- sistemi təyin 

edir. 

Antigen 6 altılı və 3 genlər sistemini Rh ilə kodlaşdırır. Ar: 

C, C. d, D, e, E. Hesaba görə çox az rast gələn Ar sistemi Rh-in bu 

sistemdə 47 fenotipi mümkündür. Antitela sistemi Rh L

8

G sinfinə 

aid edilir (ancaq Ar d-də AT müəyyən edilməmişdir). 

Rh-müsbət  və  Rh-mənfı  şəxslər.  Əgər  müəyyən  adamın 

genotipi heç olmasa Ar C, D və E ilə kodlaşırsa, belə şəxsdə rezus 

müsbətdir  (təcrübədə  rezus  müsbət  eritrositlərin  səthində  Ar  D-

güclü immunitet olan şəxslər hesab olunur). Beləliklə, antitela-AT 

nəinki  «güclü» Ar D-yə qarşı, həm də  «zəif» Ar c, C, e və E-yə 

qarşı da yarana bilər. 

Rezus  -  mənfi,  ancaq  fenotipi  cde  (cde(rr)  olan  şəxslərdə 

olur.  Rezus-mübadiləsi  (uyğun  gəlməyən)  Rh-müsbət  donorun 

qanını,  Rh-mənfı  resipientə  köçürən  zaman  meydana  gəlir  və  ya 

döldə,  təkrar  hamilə  olan  Rh-mənfı  ana  və  Rh-  müsbət  olan  döl 

arasında  özünü  göstərir  (birinci  hamiləlik  və  ya  Rh-müsbət  cinsi 

döllə).  Belə  hallarda  yeni  anadan  olmuş  uşaqlarda  hemolitik 

xəstəlik inkişaf edir. 

Rezus faktor əsasən üç variantda ola bilər. Rh°; Rh

1

; Rh

11

. 

Eritrositlərində rezus faktor olmayan adamların qanında onun əksi 

olan  antirezus  faktor  (Hr)  tapılmışdır.  Bu  faktor  da  Viner 

nomenklaturasına görə üç varianta bölünür: Hr°; Hr

1

; Hr

11

. 

Fişer-Reys  nomenklaturasına  görə  rezus  aqlütinogen-  lər 

(Rh) D, S, E hərfləri ilə antirezus faktor (Hr) isə d, s, e - hərfləri ilə 

işarə edilir. 

Qan  köçürmədə  4  qan  qrupu,  Rh  və  Hr  faktorları  daha 

böyük əhəmiyyətə malikdir. 

Qan qrupları da nəsildən-nəslə verilir. Əgər ata və ananın 

qan qrupları eynidirsə, uşağınkı ona müvafiq olur. Atanın 

40 

downloaded from KitabYurdu.org

qanı I qrup, ananınkı II qrup olarsa, uşaqda I, ya II qan qrupuna rast 

gəlinir. 

9.14.

 

Qan qruplarının təyini 

və 

qanköçürmə 

Qan qrupunu təyin etmək üçün əldə II və III qrup qa- 

nın zərdabı olmalıdır (şəkil 7). Qan 

qrupu təyin ediləcək adamın qanından 

bir damcı götürüb ikinci və üçüncü qrup 

zərdabı ilə qarışdırdıqda əmələ gələn 

aqlütinasiyaya görə onun qrupunu təyin 

etmək olar. 

Qan serumlarmm heç biri erit- 

rositləri yapışdıra bilmədikdə qan bi- 

rinci qrupa məxsusdur və 1(0) ilə göstə- 

rilir. Eritrositlər II qrupda aqlütinasiya- 

ya uğramayıb III qrupun zərdabında 

birləşirsə, belə qan II qrupa aid olur və 

II (A) ilə işarə edilir. Əksinə, eritrositlər 

II qrupda aqlütinasiyaya uğrayıb, III 

qrupun zərdabı ilə aqlütinasiya verməzsə 

belə qan III qrup olur və III (B) ilə gös- 

tərilir. Eritrositlər in həm II və həm də III qrupun zərdabları 

ilə birləşib aqlütinasiyaya uğraması IV qrup qanda təsadüf 

edilir və IV (AB) ilə işarə edilir. 

Beləliklə, I qrup qana malik insanlar bütün qruplara 

qan verir və yalnız özündən qan ala bilir. Odur ki, bu qrupdan 

olan adamlar universal donorlar adlanırlar. II qrupdan olan- 

lar özünə və IV qrupa qan verir, özündən və I qrupdan qan 

alırlar. III qrupa məxsus şəxslər özünə və IV qrupa qan verir, 

özündən və I qrupdan qan alır. IV qrupa bütün qruplardan 

qan köçürülür. Onlar yalnız qan verə bilir. Bu qrupu olan 

adamlar universal resipient adlanır (şəkil 8). 

ar

 

z:

 

 

»o

 

“

O

 

 

 

•o

 

 

■"

O

 

 

 

 

 

Şəkil 7. 

Qan qruplarının 

təyini. 

41 

downloaded from KitabYurdu.org

 

Şəkil 8. Qanköçürmə sxeminin təsviri. 

Müxtəlif  ölkələrdə  aparılan  statistik  məlumata  görə  orta 

hesabla I qrup qan 40%, II qrup 39%, III qrup 15% və IV qrup qan 

6 % adamda təsadüf edilir. 

9.15.

 

Hemostaz - qanın laxtalanması 

Qanın  laxtalanması  orqanizmi  qanitirmədən  qoruyur. 

Hemostaz  termini  (yun.  haima  -  qan,  status  -  dayanma)  xüsusi 

proses qanın axmasının dayanmasını göstərmək üçün istifadə edilir. 

Hemostaz  sisteminə  amillər  və  üç  qrup  mexanizm  daxil  edilir: 

Laxtalanma, əkslaxtalanma və fıbrinolitik. 

İnsan  bədənindən  xaric  olan  qan  3-4  dəqiqə  ərzində 

laxtalanır. 

Qanın  laxtalanma  prosesinin  əsasını  plazmada  həll  olmuş 

halda fıbrinogen zülalının həll olmayan formaya-fıbrinə çevrilərək, 

liflər şəklində çökməsi təşkil edir. Əgər xaric olmuş qanı bir dəstə 

nazik çubuqla qarışdırıb fıbrin liflərini çıxarsaq, yerdə qalan qana 

fıbrinsizləşmiş qan deyilir. Defıbrinləşmiş qanın tərkibində formalı 

elementlər və qan zərdabı olur. Qan zərdabı plazmadan fıbrinogen 

zülalının  olmaması  ilə  fərqlənir.  Plazma  da  qan  kimi  laxtalanma 

qabiliyyətinə malikdir. 

Qanın  laxtalanma  mexanizmi  1972-ci  ildə  A.A.Şmidt, 

1905-ci  ildə  P.Moravits  tərəfindən  aydınlaşdırılmışdır.  Şmidt- 

Moravits nəzəriyyəsinə görə plazmanın həll olmuş fıbrinogen zü-

lalı, həll olmayan fıbrinə fermentativ çevrilmələr yolu ilə keçir. 

Qanın  laxtalanması  əsasən  3  fazada  gedir:  əvvəlcə  pro- 

trombinaza, sonra trombin, bunun ardınca fıbrin əmələ gəlir. 

Laxtalanma sistemi, məhz qanın laxtalanmasının plazma