DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
Müəssisənin pul fondunun və mənfəətin formalaşması
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8.9. Müəssisənin pul fondunun və mənfəətin formalaşması mənbələri Məhsulun (iş və xidmətin) satışından əldə edilən gəlirlə, məhsul istehsalına çəkilən xərclər arasındakı fərq müəssisənin satışdan əldə etdiyi
148
ümumi mənfəətini təşkil edir. Satışdan əldə edilən ümumi mənfəət maliyyə nəticəsinin əsas göstəricisidir. Mənfəət – məhsulun reallaşmasından əldə edilən ümumi gəlirin bir hissəsidir. Mənfəət bazar münasibətlərinin mühüm bir iqtisadi kateqoriyası kimi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: - təsərrüfatın fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi; - stimullaşdırıcı; - maliyyə resurslarının təşkili; Mənfəətin müəssisələrin fəaliyyətindəki rolu aşağıdakılardan ibarətdir: sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticələrini əks etdirən səmərəlilik göstəricilərindən biridir; sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırıcı amili kimi çıxış edir; müəssisənin mühüm maliyyə ehtiyatıdır; geniş təkrar istehsalın maliyyələşdirilməsi mənbəyidir Hesabat dövrünə müəssisənin ümumi maliyyə nəticəsi (mənfəət və zərər) ümumi gəlir və zərərlərin balanslaşdırılması əsasında müəyyən edilir. Müəssisənin ümumi maliyyə fəaliyyətinin nəticəsi balans mənfəəti adlanır. Balans mənfəətinə daxil edilir: məhsulun (iş və xidmətlərin) satışından əldə edilən mənfəət (zərər), maddi dövriyyə vəsaitlərinin və başqa aktivlərin satışından əldə edilən mənfəət (zərər); əsas vəsaitlərin satışından əldə edilən mənfəət (zərər), valyuta kursunun fərqinə görə gəlir və itkilər, satışdankənar gəlirlər (zərərlər). Mənfəətin planlaşdırılması zamanı rentabellik göstəricisindən geniş istifadə edilir. Rentabellik dedikdə – müəssisənin gəlirlilik səviyyəsi nəzərdə tutulur və aktivə qoyulan pul vəsaitinin hər manatına nə qədər mənfəət əldə edildiyini xarakterizə edir. Müəssisənin mənfəəti aşağıdakı istiqamətlərdə formalaşır: 1. Adı fəaliyyətdən (əsas iş fəaliyyətindən) mənfəət; 2. Əməliyyatlardan gəlir, (xərclər çıxılmaqla); 3. Satışdankənar gəlirlər (xərclər çıxılmaqla); 4. Fövqəladə gəlirlər (xərclər çıxılmaqla). Əməliyyatlardan gəlirlərə daxildir: 1. Aktivlərin müvəqqəti istifadə üçün verilməsi 2. Başqa müəssisələrin nizamnamə kapitalında iştirak ilə əlaqədar daxil olmalar; 3. Birgə fəaliyyət nəticəsində alınmış mənfəət; 4. Əsas fondların və başqa aktivlərin satışından gəlir; 5. Bank tərəfindən istifadə edilən vəsaitlərə (hesabda olan) görə ödənilən faizlər.
149
Müəssisələrdə satışdankənar gəlirlər aşağıdakı istiqamətlərdə formalaşır: müqavilə intizamının pozulmasına görə cərimə, peniya və s. daxil olmalar (ödəmələr); əvəzsiz alınan aktivlər (verilən); hesabat ilində keçən illərin aşkar edilən mənfəəti (zərər); müəssisəyə dəyən zərərlərə görə daxil olmalar (ödəmələr); kreditor borcunun məbləği (debitor borcu); sair gəlirlər (xərclər). Müəssisənin fövqəladə gəlirləri isə təbii fəlakət, yanğın, qəza və s. nəticəsində daxil olmalar, sığorta ödəmələri və s; xərcləri isə qeyd edilən istiqamətlərdə baş verən xərclərdən ibarətdir. Sair satışdan əldə edilən mənfəət təsərrüfat subyektinin əsas iş fəaliyyəti ilə əlaqədar olmayan mənfəətdir. Sair satışla əlaqədar fəaliyyətin nəticəsi zərər də ola bilər. Sair satışdan mənfəətə daxildir: - köməkçi kənd təsərrüfatından mənfəət; - nəqliyyat təsərrüfatından mənfəət; - təmir təsərrüfatından mənfəət və sair. Müəssisənin balans mənfəətinə əsas fondların və s. əmlakın satışından mənfəət də daxildir. Belə mənfəət artıq əmlakın və material qiymətlilərinin satışından yaranır. Artıq material qiymətliləri müəssisədə istehsalın həcminin dəyişməsi və s. səbəblərdən yarana bilər. Əsas fondların satışından mənfəət kapitalın artımı deməkdir.
Н ИЗ А М Н А М Я К А П ИТ А Л Ы Е Щ Т ИЙ А Т К А П ИТ А Л Ы Я Л А В Я К А П ИТ А Л Й А Р Д ЫМ Ф О Н Д У ИС Т Е Щ Л А К Ф О Н Д У В А Л Й У Т А Ф О Н Д У МЦЯССИСЯНИН ПУЛ ФОНДЛАРЫ
150
151
Müəssisədə mənfəətin formalaşması istiqamətləri
Müəssisənin balans mənfəəti
Сатышын щяъминин артмасы Гиймя- тин артмасы Майа дяйяринин ашаьы дцшмяси Бурахылан мящсулун чешидинин йахшылаш- дырылмасы Ясас фяалий- йятдян мянфяят Сатышдан кянар ямялиййатдан мянфяят Саир сатышдан мянфяят Ясас фондларын сатышындан мянфяят Мянфяятин формалашмасы мянбяляри
152
8.10. Mənfəətin planlaşdırılması metodları Bazar iqtisadiyyatı şəraitində sahibkarlıq fəaliyyətində mənfəətin rolunun artması onun həcminin düzgün müəyyən edilməsini tələb edir. Mənfəətin planlaşdırılması maliyyə planlaşdırılmasının tərkib hissəsidir. Мянфяятин функсийалары Мцяссися фяалиййятинин еффективлийи эюстяриъи Мцяссися фяалиййятинин нятиъялярини гиймятляндир ян эюстяриъи Бцдъя эялирлярин ин тяшкили мянбяи
Стимуллашдырыъы Хцсуси капиталын артма мянбяи
153
Mənfəət müəssisənin fəaliyyətinin aşağıdakı istiqamətlərində planlaşdırılır: - Əmtəəlik məhsulun satışından; - sair satışdan; - əsas fondların satışından; - satışdan kənar əməliyyatlardan; Mənfəət planlaşdırılan zaman onun hansı amillərin təsiri ilə artması və azalmasını müəyyən etmək lazımdır. Mənfəətin səviyyəsinə təsir göstərən amillərə satışın həcmi, qiymətlər, maya dəyəri, məhsulun keyfiyyəti və çeşidi təsir göstərir. Satışdan (əsas iş fəaliyyətindən) mənfəət birbaşa nəzarət və qarışıq üsulları ilə hesablanılır. Birbaşa hesablama üsulu ilə az çeşiddə məhsul istehsal edən müəssisələr mənfəəti hesablayırlar. Bu üsulun mahiyyətinə görə mənfəət satışdan əldə edilən gəlirlə məhsulun tam maya dəyəri (ƏDV və aksizlər çıxılmaqla) arasındakı fərqdən ibarətdir: M=G – tam maya dəyəri Satışdan mənfəət ilin əvvəlinə və axırına hazır məhsul qalıqları nəzərə alınmaqla aşağıdakı kimi hesablanılır:(hesablama üsulu) Ms = M
1 + Ə – M
2 M 1 – plan ilinin əvvəlinə hazır məhsul qalıqlarında mənfəət; M 2 – plan ilinin axırına hazır məhsul qalıqlarında mənfəət; Ə - plan ilində əmtəəlik məhsul buraxılışında mənfəət; Mənfəətin planlaşdırılması metodları
Бирбаша
метод
154
Mənfəətin hesablanmasının analitik metodu
Analitik üsulu ilə mənfəətin hesablanması mərhələləri
Baza rentabelliyinin hesablanması
Plan ili üçün əmtəəlik məhsulun həcminin hesablanması Baza rentabelliyi əsasında əmtəəlik məhsulun mənfəətinin
Plan
mənfəətinə bir sıra amillərin təsirinin müəyyən
155
hesablanması edilməsi Hesabat
dövründə gözləniləcək mənfəətin hesabat
cövründə müqayisəli əmtəəlik məhsulun tam maya dəyərinə nisbəti
Hesabat dövrünün maya dəyəri əsasında Keyfiyyətin yüksəlməsi
Sortluluğun dəyişməsi
Qiymətlərin dəyişməsi
Çeşidlərin dəyişməsi
8.11 Mənfəətin bölüşdürülməsi və istifadəsi Müəssisələrdə mənfəətin bölüşdürülməsi aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: - Büdcəyə vergi ödənildikdən sonra, müəssisədə qalan mənfəətin həcmi istehsal, təsərrüfat və
maliyyə fəaliyyətinin nəticələrinin yaxşılaşdırılması və istehsalın həcminin artmasında onun marağını azaltmamalıdır; - müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət birinci növbədə ehtiyat fondunun təşkilinə, sonra isə yığım və istehlak fondlarına yönəldilməlidir; - mənfəət bölüşdürülən zaman dövlətin müəssisənin və müəssisə kollektivinin mənafeyi gözlənilməlidir. 1)Bazar münasibətləri şəraitdə balans mənfəəti büdcə, müəssisə və mülkiyyətçilər arasında bölüşdürülür. Mənfəət bölüşdürülən zamani ilk növbədə büdcəyə mənfəət vergisi (20% həcmində) ödənilir. 2) Vergiyə cəlb olunan mənfəətdən verginin məbləği hesablanır və büdcəyə ödənildikdən sonra yerdə qalan mənfəətdən iqtisadi sanksiyalar ilə əlaqədar ödənişlər çıxılır. Mənfəətin qalan hissəsi xalis mənfəət adlanır.
156
Mənfəətin bu hissəsinin bölüşdürülməsi müəssisədə fondların və ehtiyatların formalaşması prosesini əks etdirir.
Müəssisələrdə mənfəətin bölüşdürülməsi istiqamətləri
Bazar münasibətləri şəraitində müəssisələrdə xalis mənfəət hesabına 3 iqtisadi həvəsləndirmə fond yaradılır: 1. Yığım fondu; 2. İstehlak fondu (maddi həvəsləndirmə) fondu; 3. Ehtiyat fondu (risk fondu); Müəssisələrdə yığım fondundan aşağıdakı xərclər (mənfəətdən ödənilən) ödənilir. - elmi-tədqiqat, layihə, sınaq-təcrübə və s. işlər; - yeni məhsulun və texnoloji proseslərin mənimsənilməsi və işlənilməsinin maliyyələşdirilməsi; - istehsalın və texnologiyanın təkmilləşdirilməsi xərcləri; - fəaliyyətdə olan müəssisələrin texnika ilə yenidən silahlandırılması və rekonstruksiyası; - müəssisənin genişləndirilməsi; - yeni obyektlərin tikintisi; - təbiətin mühafizəsi ilə əlaqədar tədbirlərin həyata keçirilməsi; - uzun müddətli kreditlərin silinməsi; - uzun müddətli kreditlər üçün faizlərin ödənilməsi və s. Yığım fondunun vəsaitləri hesabına bir sıra sosial xərclər də ödənilir. Belə xərclərə aşağıdakılar daxil edilir: - sosial-mədəni və məişət əhəmiyyətli obyektlərin xərcləri (müəssisənin balansında olan);
Мцлкиййятчи
Бцдъя
Мцяссися 157
- qeyri-istehsal təyinatlı obyektlərin tikintisi; Müəssisələrdə maddi həvəsləndirmə ilə əlaqədar xərclərə (istehlak fondu) daxildir: - mükafatların verilməsi; - maddi kömək; - veteranlara, təqaüdçülərə və s. birdəfəlik müavinətlərə; - yeməkxanalarda ərzağın qiymətinin artması ilə əlaqədar fərq hissənin ödənilməsinə; - və s. xərclərə. Bazar münasibətləri şəraitində sahibkarların iş riskləri daha da artır. Çox hallarda sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticələri gözlənilməz olur. Yəni, planlaşdırılan mənfəət əvəzinə zərər əmələ gəlir. Bu isə, müəssisələrdə risk fondunun (maliyyə ehtiyatı) mənfəət hesabına təşkilini zəruri edir. Bu fondun səviyyəsi nizamnamə fondunun 15 faizindən çox olmamalıdır. Risk fonduna hər il ayırmalar köçürülür. Lakin bu ayırmaların həcmi müəssisənin sərəncamında qalan xalis mənfəətin 5%-dən çox olmamalıdır. Risk fondunun vəsaiti zərərlərin ödənilməsi ilə yanaşı, aşağıdakı xərclər üçün də istifadə oluna bilər: - müəssisədə sosial və istehsal inkişaf üçün əlavə xərclərə; - yeni texnikanın tətbiqi ilə əlaqədar xərclər; - xüsusi dövriyyə vəsaitinin artırılması; - xüsusi dövriyyə vəsaitinin çatışmamazlığının tamamlanması üçün əlavə xərclərə; - müəssisənin istehsalının inkişafı ilə əlaqədar olan əlavə xərclərə və s. Müəssisənin sərəncamında qalan xalis mənfəət istehsal və sosial inkişaf, maddi maraq, ehtiyat fondu və s. məqsədlər üçün istifadə edilməklə yanaşı eyni zamanda o müxtəlif cərimə, pensiya və s. ödənilməsinə də yönəldilir.
resurslarının təşkili mənbələri Müəssisənin maliyyə resursları onun balansının aktivində göstərilir. Maliyyə resursları müxtəlifdirlər və onlar müəyyən əlamətlərlə təsnifləşdirirlər. Gəlirlər və daxil olmalar formasında pul vəsaitinin məcmu müəssisənin maliyyə resurslarını təşkil edir. Müəssisənin maliyyə resursları daxili və xarici mənbələr hesabına formalaşır. Daxili mənbə xüsusi və ona bərabər tutulan vəsaitlərdən ibarətdir. Xarici mənbə isə sonrakılara ayrılır: maliyyə bazarında
158
səfərbərliyə alınan resurslar; yenidən bölüşdürmə yolu ilə daxil olan resurslar. 1. Təsərrüfat subyektinin xüsusi və ona bərabər tutulan vəsaitləri gəlirlər və daxil olmalardan ibarətdir. Gəlirlərə əsas iş fəaliyyətindən mənfəət, maliyyə əməliyyatlarından mənfəət, təsərrüfat üsulu ilə aparılan tikinti – quraşdırma işlərindən mənfəət və s. aiddir. Daxilolmalar isə amortizasiya ayırmalarından, möhkəm passivlərdən, sıradan çıxan əsas fondların satışından gəlirdən, tikintidə daxili resursların səfərbərliyə alınması və s. ibarətdir. Müəssisəyə məxsus səhm və istiqrazların satışından gəlirlər maliyyə bazarından daxil olan vəsaitlərə aiddir. Müəssisələrin maliyyə resurslarına yenidən bölüşdürmə yolu ilə daxil olan vəsaitlər aşağıdakılardan ibarətdir: - sığorta ödənişləri; - büdcə vəsaitləri; - qiymətli kağızlar üçün dividentlər və faizlər; - sahə strukturlarından daxil olan vəsaitlər; - pay haqları hesabına formalaşan maliyyə resursları və sair. Bazar iqtisadiyyatı müəssisələrdə maliyyə resurslarının yeni mənbələrini yaradır. Məsələn, maliyyə bazarında səfərbərliyə alınan vəsaitlər; dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi nəticəsində əmək kollektivi üzvlərinin pay haqları; qiymətli kağızlar üzrə divident və faizlər; maliyyə əməliyyatlarının aparılmasından mənfəət və s. Müəssisənin maliyyə resursları istehsal və investisiya, maliyyə öhdəçiliklərinin yerinə yetirilməsi və s. xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə edilir.
159
- яс ас ф яа -л иййя
тд ян м янф яя т; - Е Т И й ер ин я йе ти рм яс ин дя н м янф яя т;
– м ал ийй я ям ял иййат
ла ры н дан м ян фя ят ; – тя ся рр цф ат цс у лу й ер ин я й ет ир ил м яс инд ян
м ян фя ят ; - са ты шд а нкя на р ям ял иййат дан м ян фя ят
-ам
о рт из а си йа айы рм а лар ы;
– л аз ым сы з ям лакы
н с а ты шы н дан эя
ли р;
– м ющк ям
па сс ивл
яр
– бюл
цш дц рцл м яйя
н
м ян фя ят ; – м яг ся дл и да хи лол м а лар ; – е щт ий ат ф он ду ; – я м як кол ле к ти в ля ри ни н па й юдя ни шл яр и
Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|