Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

və «ermənilərin toxuduqları xalçalar» anlayışları arasında olan fərqlər 
mütləq nəzərə alınmalıdır. Ermənilər Quba, Nuxa, İkoniya (Konya), Trab-
zon, İstanbul, Ankara və İspartada, Kappadokiyanın şəhərlərində, İra-
nın müxtəlif mərkəzlərində həmişə xalçaçılıqla məşğul olmuşlar. Amma 
bu əl işlərini «erməni xalçaları» adlandırmaq olmaz. Çünki onların kom-
pozisiyası  fərqli  tipologiya  üzərində  qurulmuşdur».
101
  Lakin  cəmi  iki  il 
sonra – Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının gerçəkləşdirilməsi 
istiqamətində fəaliyyət ərəfəsində Manya Kazaryan taktikanı dəyişmiş, Yere-
van sənətşünaslarının əsl məqsədlərini göstərərək, Türkiyəni, Cənubi Qafqazı 
100
  «Ковры (армянские)», http://www.khachkar.ru/encyclopedia/?id=148
101  
«Культура, жизнеобеспечения и этнос. Опыт этнокультурного исследования (на матариалах 
армянской сельской культуры)». Отв. ред. С.Арютунов, Э.Маркарян. Ер., 1983

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 251 -
və Dağıstanı açıq şəkildə «erməni xalqının tarixi etnomədəni məkanı» elan et-
mişdir. Belə ki, o, 1985-ci ildə Moskvada geniş tirajla rus və ingilis dillərində 
nəşr etdirdiyi «Erməni xalçaları» albomunda «kosmopolitizm» ideyalarını bir 
kənara qoyaraq bildirirdi: 
«Öz milli mədəni dəyərlərini yaradan ermənilər 
qonşu  xalqların incəsənətinə biganə qala bilməzdilər. Bu xalqlar (Ana-
dolu  və  Azərbaycan  türkləri,  gürcülər,  Qafqaz  xalqları  və  s.) 
təkcə  Şərqi 
Ermənistan torpaqlarında (Azərbaycan Respublikası əraziləri nəzərdə tu-
tulur)
 deyil, bütün Qafqazda – Tiflisdə, Qoridə, Kaxetiyanın kəndlərində, 
Dağıstanda, Şirvanda, Qazaxda da yaşayırdılar. Bu siyahıya erməni xal-
ça ustalarının çalışdığı Kiçik Asiyanın – Anadolunun ərazilərini də daxil 
etmək olar».
102
  
Milli  ənənə  xarakteri  almış  erməni  saxtakarlığının  mexanizmi  olduq-
ca  sadədir.  Əslində,  İncil  mətnlərini  istədikləri  kimi  dəyişən,  Hz.Musanı, 
Hz.İsanı, Misir fironlarını, Makedoniyalı İskəndəri, Spartakı, Ömər Xəyyamı, 
Leonardo  da  Vinçini,  Xristofor  Kolumbu  «etnik  erməni»  elan  edənlərdən 
orijinal  təbliğat  ssenarisi  gözəmək  çətindir.  Belə  ki,  ilk  mərhələdə  konk-
ret mövzu, məsələn, xalçaçılıq üzrə tarixi materiallar saxtalaşdırılır, sitatlar 
təhrif  olunur,  elmə  məlum  olmayan  «qədim  salnaməçilər»,  «müasir  Qərb 
tədqiqatçıları»  və  onların  erməni  xalçalarından  bəhs  edən  əsərləri  uyduru-
lur və s. Daha sonra bu materiallar akademik nəşrlər səviyyəsində əvvəlcə 
Ermənistan  çərçivəsində  elmi  dövriyyəyə  buraxılaraq,  onların  ictimai  rəyə 
təsir imkanları sınaqdan çıxarılır. İkinci mərhələdə isə muzdla tutulan xari-
ci  müəlliflər  vasitəsilə  həmin  saxtakarlıq  nümunələrinə  istinad  edilən  fun-
damental nəşrlər işıq üzü görür, elmi tədqiqatlar aparılır. Məsələn, moskvalı 
tədqiqatçı Yelena Larinanın M.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universi-
tetinin tarix fakültəsinin qərarı ilə 2007-ci ildə çap etdirdiyi «Rusiya impe-
riyası xalqlarının xalçaçılıq sənəti» adlı kitabı erməni saxtakarlığının «aka-
demik  nəşr»  adı  altında  gizləldilməsinin  və  «Qafqazda  tarixən  dominant 
mövqe tutmuş erməni mədəniyyətinin» təbliğinin bariz nümunəsidir. Onu da 
vurğulayaq ki, erməni alimlərinin yazı və araşdırma üslubunun aydın şəkildə 
hiss olunduğu bu əsərdə heç də Rusiya imperiyasının deyil, məhz SSRİ-nin 
tərkibində  olan  xalqların  xalçaçılıq  sənətindən  bəhs  edilir.  Sovet  dövrünə 
nostalji hissi ilə yazılan kitabda «erməni xalqının və erməni xalça sənətinin 
Azərbaycan  mədəniyyətinə  əhəmiyyətli  təsirinə»  geniş  yer  verilmiş  və  bu, 
xalçaçılıqla məşğul olan ərazilərdə ermənilərin sayca üstünlüyü ilə izah edil-
mişdir. Kitaba erməni təsirini təsdiqləyən məqamlardan biri də Ermənistanda 
102  
М.Казарян. «Армянские ковры».  Москва: «Советский художник», 1985.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 252 -
tarixən azərbaycanlıların yaşaması və xalçaçılıqla məşğul olmaları, İrəvan və 
Qarabağ xalçaçılıq məktəbləri barədə müəllifin təkidlə susması, Ermənistanda 
ötən əsrin 90-cı illərindən sonra dəyişən toponimlərin verilməsi, əvəzində isə 
Azərbaycanın bölgələrinin, Gürcüstanda və Ermənistanda azərbaycanlıların 
məskunlaşdıqları kəndlərin adlarının və yerləşdiyi məkanların ciddi şəkildə 
təhrif edilməsi, elmi istinad kimi M.Kazaryanın əsərlərinin göstərilməsidir. 
Y.Larinanın qənaətinə görə, Gəncə və Kirovabad, Samux və Xanlar fərqli şəhər 
və  bölgələrdir.  Faxralı  kəndi,  sən  demə,  Gürcüstanda  deyil, Azərbaycanda, 
Gəncə yaxınlığında yerləşir. Kirovabad isə Dağlıq Qarabağ ərazisindədir. Fax-
ralı, Qaraçöp (Gürcüstan), Şuşanın Malıbəyli kəndi, Bərdə, Quba, Şəki, Nax-
çıvan, Culfa, Şahbuz rayonlarında əsasən ermənilər yaşayırlar. Azərbaycanda 
Qaryagin (indiki Füzuli rayonu), Nuxa (Şəki), Mirbəşir (Tərtər), Şaumyan və 
Qasım İsmayılov (Goranboy), Şamxor, Səfərəliyev rayonları hələ də qalmaq-
dadır və s. Yelena Larina bunlarla kifayətlənməmiş, üzərində ortaq türk damğa 
işarələri və rəmzləri 
 
 
      
   
  , hətta Qaraqoyunlu 
dövlətinin rəmzi   olan və XIX əsrə aid edilən xovlu
 İrəvan xalçalarını «Se-
van» adı altında «erməni etnik sənət nümunələri» kimi göstərmişdir. 
        Manya  Kazaryanın  «Erməni  xalçaları»  kitabı  Azərbaycan  milli 
mədəniyyət  nümunələrinin  mənimsənilməsinə  yönəldilən  təbliğat  vasitəsi 
olmaqla yanaşı, həm də plagiatın, sərsəm millətçiliyin elmə təcavüzünün və 
saxtakarlığın parlaq nümunəsi sayıla bilər. Müqayisəli təhlil göstərdi ki, bura-
dakı sitat və fotoşəkillərin, elmi qənaətlərin, xalça illüstrasiyalarının bir çoxu 
dünya  şöhrətli  xalçaçı-alim  və  ekpert,  professor  Lətif  Kərimovun  1983-cü 
ildə nəşr olunmuş «Azərbaycan xalçaları» kitabından götürülmüşdür. Lakin 
Manya Kazaryan erməni alimi olduğunu unutmamış, plagiatlığa da yaradıcı-
lıqla yanaşmış, Azərbaycan xalçalarının adlarını, etnik və regional mənşəyini, 
bir  çox  yerdə  isə  L.Kərimovun  fikirlərini  saxlamaqla  «Azərbaycan»  və 
«azərbaycanlılar»  sözlərini  «Ermənistan»  və  «ermənilərlə»  kəlmələrinə 
dəyişməkdən, «Xətayi» xalçasından fraqmenti kitabın üz qabığına çıxartmaq-
dan utanmamış, orta əsr salnaməçilərinin qeydlərini ciddi redaktə etmiş, hətta 
iddialarını nə yolla olursa-olsun əsaslandırmaq üçün heç vaxt mövcud olma-
yan ərəb səyyahlarını dünyaya gətirmişdir. 
Saxtakarlığa  əyani  misal  qismində  aşağıdakı  xalça  illüstasiyalarını 
göstərmək olar. Gəncə-Qazax xalçaçılıq sənətinin nümunəsi olan Qaraqoyun-
lu xalçası
 (XV əsr) «Erməni xalçaları» kitabında «Marbi» (guya həmin xalça 
vaxtilə isveçin Marbi kəndindəki kilsədə tapılmışdır) adı altında daxil edilsə 
də, müəllif onun süjetini nə erməni mifologiyası, nə də «erməni simvolizmi» 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 253 -
əsasında aça bilmiş, qoşa quş təsvirlərini «ermənilərə yaxın olan obraz» ad-
landırmaqla kifayətlənmişdir. Halbuki, həmin təsvir yalnız ortaq türk mifoloji 
təsəvvürləri və obrazları, xüsusilə Dünyanın Yaranışı mifi üzərində öz yozu-
munu tapır. Xatırladaq ki, Ön və Mərkəzi Asiyada, Qafqaz və Cənubi Qaf-
qazda yaşayan türk xalqlarının mif və rəvayətlərində «Ağ quş», «Kuqu», «Su 
gəlini», «Kaz/Qaz», «Ak kaz» və s. adarla tanınan qu quşu Humay Ananın 
təcəssümlərindən biri olmaqla, ailənin, nəslin, kökün davamı, ilahi gözəllik 
rəmzi sayılırdı. Təsadüfi deyildir ki, hətta islam dininin qəbul olunmasından 
sonra da qu quşu öz müqəddəsliyini saxlamış, onun ovlanması Tanrı qarşı-
sında böyük günahlardan biri hesab edilmişdir. Əski türklərin inancına görə, 
insanların  yaşadığı  Orta  Dünyanın,  ailənin,  körpələrin,  xaqan  xatunlarının 
və döyüşçü ruhlarının himayəçisi olan Humay Ana Ağ quş obrazında 
 
dünyanın  yaranışında  iştirak  etmiş,  dəryaya  baş  vuraraq  dimdiyi  ilə  onun 
dibindən torpağı yuxarı qaldırmış və onun üzərində meşələr, dağlar, çaylar 
yaranmışdır.  Xalçadakı  qoşa  quş  təsvirlərinin  də 
 
    erməni  mifoloji 
aləmi ilə əlaqəsi yoxdur. Altaylardan gələn və islam dinində «Cənnət», «Tuba 
Ağacı» anlayışları ilə səsləşən qədim rəvayətə görə, yetmiş çayı bir yerə qo-
vuşduran müqəddəs məkanın mərkəzində yarpaqları (insan ruhları) qızıl və 
gümüşdən tökülmüş əbədi Qovaq ağacı (Dirilik Ağacı, Qaba Ağac, Bayterek) 
ucalır. Onun ölçüləri o qədər böyükdür ki, nəhəng bir ilxı onun çətiri altında 
gizlənə bilər. Ağacın zirvəsində yuva salan iki müqəddəs qu quşu isə Orta 
Dünyadakı insanlara, yenicə ailə quranlara gələcəyi, aqibətlərini söyləyirlər. 
Bu  mifin  təzahürlərinə  təkcə Azərbaycanın, Anadolunun,  Şimali  Qafqazın, 
Mərkəzi Asiyanın, Volqaboyunun, Şərqi Sibirin xalq tətbiqi sənətində, eləcə 
də  memarlıq  elementlərində  bu  gün  də  geniş  rast  gəlinir.  Quş  həm  də  ailə 
xoşbəxtliyi və sevginin rəmzidir. İslam mifologiyasında Allah-Təalanın yarat-
dığı ən mükəmməl varlıqlardan biri olan Anka quşudur. Qaf (Qafqaz) dağında 
yuva quran bu quş, rəvayətə görə, 1700 il yaşayır. Anadolu və Azərbaycan 
xalçalarında əjdaha ilə döyüşən və ona qalib gələn Anka quşu soyuq qışın 
başa  çatmasının  təcəssümü,  baharın  müjdəçisi  sayılıb.
103
  M.Kazaryan  xal-
ça  üzərindəki  digər  damğa  işarələrinin  semantikasını  verməkdən  məqsədli 
şəkildə  çəkinmişdir.  Çünki  onların  yozumu Ağ  quş  və  qu  quşları  haqqında 
miflərin süjetini tamamlayır. Məsələn, 
 - bitik, tumar – Humay Ananın 
nəzərliyi,    - damğa işarəsi kimi «qoştumarşa» - qoşa tumar, «saçbağı», «uy-
ğur» adlansa da, ilkin olaraq, Yaranışı, qadın və kişi başlanğıclarının vəhdətini 
103  Şerare Yetkin. «Halı Sanatı», 
Şerare Yetkin. «Halı Sanatı», 
Halı Sanatı», http://www.msxlabs.org/forum/guzel-sanatlar/22349-el-sanatlari-hali-
sanati.html

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 254 -
bildirir, 
 - qoç, qoçkar, koçkar, kaçkar – «bolluq», «bərəkət» anlamını 
verir, Qaraqoyunlu dövlətinin rəmzi olmuşdur və s. 
1.
  2.
   3.
1. XV əsrin əvvəllərinə aid olan Qaraqoyunlu xalçası (Gəncə-Qazax qrupu). Hazırda 
Berlin İncəsənət Muzeyində saxlanılır. Xalça üzərində qədim türklərin Dünyanın yaranışı və 
Dirilik Ağacı mifi əks olunmuşdur. M.Kazaryan onu «erməni xalçası «Marbi» kimi təqdim 
edir.  2. «Əjdaha və Simurq» xalçası (XV əsr, Gəncə-Qazax tipi. Berlin İncəsənət Muzeyi). 
Ermənilər onu «Əjdaha xalçası» adı altında mənimsəməyə səy göstərirlər. 3. Xətayi kompozi-
siyalı Şirvan xalçasından fraqment. XVII əsrdə toxunmuşdur. Hazırda 7940 inventar nömrəsi 
altında Budapeşt Dekorativ Sənət Muzeyində saxlanılır. Erməni mənbələrində bu xalçaya da 
qondarma «Vişapqork» adı verilmişdir
İkinci  xalça  üzərində  əjdaha  və  quşun  mübarizəsi  təsvir  olunmuşdur. 
Əjdaha (Anadoluda ona «əjdər» də deyirlər) aslan ayaqlı, ilan quyruqlu mi-
foloji varlıq olaraq  havanın və suyun yeyəsi (yiyəsi), tanrıçası hesab olunur. 
O həm də yaranış gücünün təcəssümü, dünyanın bütün sirlərini, xəzinələrin 
yerini bilən ilanabənzər əfsanəvi canlıdır. Azərbaycan və Anadolu xalçaçılıq 
sənətində «əjdaha» onramentinin əsasən «bulud» adlandırılması da bu obrazın 
hava və su ilə bağlılığını göstərir. Onun bu xüsusiyyətləri ilə saka-skiflərin mi-
fik Anası - yer altında, dərin mağaralarda yaşayan ilahə Apinin xarici görkəmi 
(əjdaha-ilan) və funksiyaları arasında yaxınlıq olduğu nəzərə çarpmaqdadır. 
Əjdaha yeraltı dünyada, ruhlar aləmində yaşadığından qədim türklərin əcdad 
kultu ilə də əlaqəlidir. 
Erməni saxtakarlığına başqa  bir misal. Lətif Kərimov «Azərbaycan xal-
çaları» (II cild) kitabında yazır: «İranın baş arxeoloqu Seyid Məhəmmədtağı 
Mostafevi və İranın qədim tarixi muzeyinin direktoru Samani İran xalçala-

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 255 -
rının tarixini izləyərək öz qənaətlərini «Nəqşo-Negar» məcmuəsinin birin-
ci sayında (Tehran, 1955) bölüşmüş və bildirmişlər ki,
 «Qali» (xalı) sözü 
qədim dövrlərdə öz xalçaları ilə məşhur olan və xalçaçılıq sənətini bü-
tün İran ərazisində yayan Qaliqala şəhərinin (Ərzurum vilayətində in-
diki  Qaligilə  yaşayış  məntəqəsi)
  adından  götürmüşdür».
104
  Təbii  ki,  bu 
fikirlər Manya Kazaryanı razı salmamış, sitatı əsaslı şəkildə dəyişdirmək, 
ona erməni çalarları vermək və ən nəhayət, qondarma «Böyük Ermənistan» 
əraziləri ilə bağlamaq fürsətini qaçırmamışdır. Odur ki, elm aləmi üçün təcili 
şəkildə «Əbu Avn» adlı məchul ərəb səyyah doğurmuş, iranlı mütəxəssislərin 
fikirləri  üzərində  əl  gəzdirərək  belə  təhrif  etmişdir:  «Ermənilər  xalçanı 
«xali» və ya «xaliça» adlandırırlar. IX əsrdə yaşamış ərəb səyyahı Əbu Avn  
bildirirdi: 
«Xali»  sözü  QƏRBİ  ERMƏNİSTANDAKI  KARIN  -  İNDİ-
Kİ  ƏRZURUM  ŞƏHƏRİNİN  adından  götürülüb.  Ərəblər  bu  şəhərə 
«Kaliqala» (Xalı şəhəri) deyirdilər. Belə bir fikir də var ki, ərəb və türk 
dillərində işlədilən «xalı» sözü ermənicə «xav» (?), yəni «xov» sözündən 
yaranıb».
105
 
Lətif  Kərimov «Azərbaycan xalçaları» kitabında
 xalçaçılıqla əlaqəli olan 
boyaqçılıq sənətinə toxunarkən bunları qeyd edirdi: 
«Mötəbər mənbələrə 
görə, qədim dövrlərdə Azərbaycan ərazilərində «qırmız» adlanan və pa-
lıd yarpaqları ilə qidalanan qırmızı rəngli həşəratlar olmuşdur. Xalçaçı-
lar boyaq almaq üçün bu həşəratlardan da istifadə etmişlər. Alınan boya 
ilə yun və parçalar rənglənirdi. X əsrdə yaşamış ərəb coğrafiyaşünası 
İbn Qovxal yazırdı ki, bu həşərat ipəkqurduna bənzəyirdi. Onun müa-
siri olan Müqəddəsi isə aşağıdakıları qeyd edir: «Həmin qurd torpaqda 
yaşayır, qadınlar onları toplayır, təndirdə qurudur, sonra da yun, kətan 
və ipəyi boyayırdılar. «Nüzhətil-qülub» kitabının müəllifi Həmidullah 
Qəzvini isə yazırdı ki, Mərənd (Güney Azərbaycan) şəhərindən cənubda 
«qırmız»  adlı  bir  qurd  var.  Onu  yalnız  yayın  başlanmasına  bir  həftə 
qalmış tutmaq olar».
106
 M.Kazaryan yenə də öz ampuluasındadır və «ca-
vab atəşini» gecikdirmək istəmir. İndi onun vəzifəsi nə yolla olursa-olsun 
zavallı  qırmızı  həşəratı  da  erməniləşdirmək,  ona  «tarixi  Ermənistan  tor-
paqlarında»  sığınacaq  verməkdir.  Buna  elmi-iqtisadi  əsası  da  vardı!  Hələ 
sovet dönəmində Ermənistan SSR-in Nazirlər Soveti «vordan karmir» adlı 
104
 Л.Керимов. «Азербайджанский ковер» Том 2. Баку: «Гянджлик», 1983.
105
 М.Казарян. «Армянские ковры». Москва: «Советский художник», 1985.
106
  Л.Керимов. «Азербайджанский ковер» Том 2. Баку: «Гянджлик», 1983.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 256 -
«qədim erməni boyasını» milli brend elan edib geniş istehsalına başlamaq 
üçün ərazi, vəsait və laboratoriya ayırmışdı. Lakin sonralar müəyyən edilib 
ki, bu qurd Ermənistan faunasına xas həşərat deyil və nəsli kəsilməkdə olan 
canlıdır.  Bütün  bunlara  baxmayaraq,  Manya  Kazaryan  ruhdan  düşməmiş, 
qırmızı böcəyi nəinki indiki Ermənistan ərazisində yerləşdirmiş, hətta «Bal-
zori» adlı növbəti «orta əsr ərəb səyyahının» dünyaya gətirilməsini özünün 
vətəndaşlıq  borcu  olaraq  qəbul  etmişdir.  O  yazır: 
«Erməni  milli  boyaq 
maddələri (?) içərisində «vordan karmirin», yəni «qurddan alınan qır-
mızı rəngin» müstəsna yeri vardır. Bu böcək yalnız Ararat vadisində 
olur. Təsadüfi deyildir ki, ərəb coğrafiyaşünası Balzori qədim erməni 
şəhəri olan Artaşata «Karyət əl-Qırmızı» deyirdi».
107
 Sual yaranır: Əgər 
bütün bunlar həqiqətdirsə, görəsən, nə üçün məchul «ərəb səyyahı Balzori» 
Vedibasardakı «erməni şəhərini» türkcə adlandırmışdır?
 
Erməni  sənətşünası  Liliya  Avanesyan  isə  «əzabkeş»  hay  xislətinə 
tamamilə  uyğun  gələn  pessimist  mövzuda  -  «Erməni  xalçalarının  dəfn 
mərasimləri  ilə  əlaqəsi»  adlı  məqaləsində  bunları  yazır: 
«Ölən  insanın 
xatirəsini əbədiləşdirmək üçün onun adına xalça toxumaq ermənilərin 
qədim  adətidir.  Qədim  erməni  inanclarına  görə,  xalça  kult  predmeti 
kimi  mərhumun  axirətə  çatdırılmasında  körpü  rolunu  oynayır.  Hələ 
XX  əsrin  əvvəllərində  erməni  kəndlərində  cənazəni  xovsuz  xalçaya 
büküb,  başqa  bir  xalçanın  üzərinə  qoyub,  üzərinə  xalça  naxışları  ilə 
bəzədilmiş  örtük  çəkərək  məzarlığa  aparırdılar».  Müəllif  dediklərinə 
misal qismində bunları bildirir: 
«Belə xalçalardan biri XIX ƏSRDƏ Sİ-
SİYANDAKI  SPANDARYAN  KƏNDİNDƏ  toxunmuşdur».
108
  Və  çətin 
ki, ermənilərin absurd məntiqlərindən xəbərsiz hər hansı bir əcnəbinin hələ 
XIX əsrin birinci yarısında erməni-rus bolşeviki Suren Spandaryanın (1882-
ci ildə Tiflisdə doğulub, 1916-cı ildə Krasnoyarskda öldürülüb) doğumun-
dan  xeyli  əvvəl  onun  adını  daşıya  bilən  «erməni»  kəndinin  mövcudluğu 
barədə məlumatı olsun! Halbuki, vaxtilə Yelizavetpol (Gəncə) quberniya-
sının Zəngəzur qəzasına daxil olan bu kəndin əsl adı «Məliklər» olmuş və 
Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1939-cu il tarixli fərmanı ilə 
dəyişdirilmişdir. XIX-XX əsrin əvvəllərinə aid statistikaya əsasən, Məliklər 
kəndinin əhalisi tamamilə azərbaycanlılardan ibarət olmuşdur (1831-ci ildə 
107
  М.Казарян. «Армянские ковры».  Москва, «Советский художник», 1985.
108
 Л.Аванесян. «Связь изображений армянских ковров с погребальными обрядами»,  журн. 
«Анив», №3 (42).

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 257 -
22 nəfər, 1873-cü ildə 112 nəfər, 1886-cı ildə 209 nəfər, 1897-ci ildə 230 
nəfər, 1908-ci ildə 318 nəfər, 1914-cü ildə 249 nəfər). 1923-cü ildən son-
ra  azərbaycanlılar  zorən  buradan  köçürülmüş,  kənddə  Türkiyədən  gəlmiş 
ermənilər məskunlaşmışlar.
109
 Nəticədə məlum olur ki, L.Avanesyanın id-
dialarının əksinə olaraq, XIX əsrdə bu kənddə ermənilər yaşamamışlar və 
həmin xalçanın həqiqi müəllifləri də məhz azərbaycanlılardır. Digər tərəfdən, 
Liliya Avanesyanın məqaləsindən belə məlum olur ki, ermənilər insan sağ 
ikən mütləq onun adına xalça toxuyurdular ki, ölən kimi dərhal ona büküb 
torpağa tapşırsınlar. Xalçanın türk kökənli olmasına növbəti təkzibedilməz 
sübut isə onun üzərindəki əsas rəmz - sırf türk tayfalarına məxsus olan damğa 
işarəsi   əsasında yaradılmış (Tenqri/Tanrı açası) təsviridir. Aşağıda həmin 
«erməni xalçası» və müxtəlif türk xalqlarına məxsus ortaq rəmz - xaç/aça 
naxışları arasında eyniliyi təqdim edirik. Bu həm də erməni sənətşünaslarına 
həmin etnik mədəniyyətləri də mənimsəmək üçün «səmimi tövsiyədir». 
İndi isə Manya Kazaryanın «Erməni xalçaları» kitabında təsvirlərini verdiyi, 
lakin semantikasını açıqlamaqdan çəkindiyi «erməni xalça ornamentlərinin» 
həqiqi yozumunu və təsvirin mənbəyini nəzərdən keçirək. Bəri başdan onu 
da bildirək ki, naxışların semantikasında Ermənistan Respublikasından xey-
li uzaqda olan və erməni alimlərinin «tənbəlliyi» üzündən hələ də torpaqları 
qondarma «Böyük Ermənistan ərazilərinə» daxil olunmayan digər türk xalq-
larının etnik ornament və damğa işarələrinə məqsədli şəkildə üstünlük veril-
mişdir.
XIX əsrdə Qərbi Azərbaycanın Məliklər kəndində azərbaycanlıların
toxuduqları «erməni xalçası» üzərində Tenqri xan açası fraqmenti
109
  İ. Bayramov. «Qərbi Аzərbaycanin türk mənşəli toponimləri», http://www.karabakh-doc.azerall.info/
ru/azerpeople/ap069az-2.php

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 258 -
1.
    2. 
     3.
   4.
5.
   6. 
   7.
    8.
9. 
 10.
 11. 
 12. 
13.
   14. 
 15. 
  16.
Azərbaycan (1-3), qırğız (4), türkmən (5-6), qazax (7), özbək (8), tuva (9), başqırd (10), 
çuvaş (11), yakut (12), balkar (13), qaraçay (14), xakas (15) və Ukrayna kazaklarının (16) 
xalça, keçə və tikmə naxışlarında Tenqri xan açalarının rəmzi variantları 
  -  Bu  təsvir  və  onun  çoxsaylı  variantları  türk  xalqlarının  tətbiqi 
sənətində «Ağ quş», «Qu quşu», «Su sonası», «Kuqu», «Su gəlini», «Ak kaz», 
«Kaz»  və  s.  adlar  altında  tanınır.    Qədim  türk  mifoloji  təsəvvürlərində  qu 
quşu Dünyanın Yaranışının iştirakçısı, ailənin, körpələrin, döyüşçü ruhlarının 
himayəçisi olan Humay Ananın xeyrxah zoomorf obrazıdır. Bir sıra türk xalq-
larının rəvayət və dastanlarında, qu quşu qadınların totem canlısı kimi təqdim 
olunur. Məsələn, qırğızların «Semetey» eposunun qəhrəmanlarından Ayçürek 
qu quşuna çevrilir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında qu quşu (qaz) qadın 
gözəlliyinin, qadın zərifliyinin rəmzi sayılır. Ortaq damğa nişanları arasında 
bu quşla əlaqəli çoxsaylı işarələr vardır. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 259 -
-  Azərbaycan  xalçalarında  xüsusilə  Şirvan  və  Bakı 
məktəblərində  geniş  istifadə  edilən  «xoruz»  təsviri  zoomorf  obraz  kimi  öz 
kökünü  saka-skiflərin  mifoloji  təsəvvürlərindən  götürür.  Qoşa  xoruz  orna-
menti Xeyir və Şər, gecə və gündüz arasında təmasların, tək xoruz isə sübhün 
rəmzi  hesab  edilir.  Eyni  zamanda,  zərdüştilik  dinində  xoruza  Həyatın  oya-
nışının rəmzi olmaqla nəzərlik, ev və insanları bəd ruhlardan qorumaq kimi 
keyfiyyətlər verilmişdir. Bəzən xalçalardakı xoruz rəmzləri üzərində tayfa və 
nəsillərin damğa işarələrinin həkk olunması məhz onun qoruyucu funksiyası 
ilə əlaqəlidir. Xoruz islam dinində də müsbət obrazdır. Əbu Hüreyrədən gəlib 
çatan hədisdə islam peyğəmbəri (s.ə.s.) buyurmuşdu: 
«Xoruz banı eşitsəniz, 
Allahdan fəzilət diləyin, o mələk görüb».
 
 
 
  -  Türk  xalqlarında  «Dirilik  Ağacı»,  «Qaba  Ağac» 
(«Kitabi-Dədə  Qorqud»),  «Baterek»  (Mərkəzi  Asiya),