CƏlal bəYDİLİ (MƏMMƏdov) İSTİqbal xalq əDƏBİyyatinindir

ƏDƏBİYYAT:

1. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, I c. B., 1998.

2. Əsgərov Ə. Azərbaycan sehirli nağıllarında qəhrəman (namizəd. diss.). B., 1992.

3. Mehdiyev N. Orta əsrlər Azərbaycan mədəniyyətinin bədii tekstlərində mifoloji strukturlar // Azərbaycan filolo­giyası məsələləri. B., 1983, s.236-246.

4. Алексеев Н. Миф о духе-хозяйке земли в якутском героическом эпосе // Фольклор народов РСФСР. Уфа, 1980, s.7-12.

5. Бутанаев В. Культ богини Умай у хакасов // Этно­графия народов Сибири. Новосибирск, 1984, с.93-105.

6. Иванов В., Топоров В. Инвариант и трансформации в мифологических и фольклорных текстах // Типологи­ческие исследования по фольклору: [Сб. статей памяти В.Я.Проппа]. М., 1975, с.44-76.

7. Князева Е.Н., Курдюмов С.П. Жизнь неживого с точки зрения синергетики // http://utc.uni-dubna. ru/~ mazn/ students/site2/ ideal1.htm

8. Мошков В. Гагаузы Бендерского уезда. Этногр. очерки и материалы. Кишинев, 2004.

9. Налимов В. Размышления на философские темы // ж. “Вопросы философии”, 1994, №10, с.19-25.

10. Неклюдов С. Героический эпос монгольских на­родов. Устные и литературные традиции. М., 1984.

11. Рабинович Е. Богиня-Мать // Mифы народов мира. Энциклопедия, М., 1991, т.1, с.178-180.

12. Суразаков С. Героическое сказание о богатыре Алтай-Буучае. Горно-Алтайск, 1961.

13. Традиционное мировоззрение тюрков Южной Си­бири. Человек. Общество. (Львова Э., Октябрьская И., Сагалаев А., Усманова М.). Новосибирск, 1989.

14. Чистов К.В. Народные традиции и фольклор. Очерки теории. Л., 1986.
2007
MİFOLOJİ OBRAZ: GENEZİS VƏ FUNKSİYA
Hər etnik-mədəni ənənənin dünya haqqında öz sisteminə uyğun mifopoetik düşüncə modeli, öz dünya mənzərəsi var ki, heç də tam olmayan bütün variantlarıyla bu dünya modeli yenə bir bütövlük nümayiş etdirir. Həmin dünya mənzərəsinin bütövlüyünü səciyyələndirən başlıca cəhətlərdən biri buradakı mifoloji obrazlar aləmi arasında vəhdətdir. Hər bir ənənənin də sistem kimi bütövlüyünü, başqalarından fərqliliyini təmin edən mifik personajlar silsiləsi mövcuddur.

“Mifoloji obraz” anlayışı hər bir milli mifoloji (demonoloji) sistemin ən vacib elementlərindən biridir. Ona görə də mifoloji gerçəklik faktı kimi əsatiri obrazların struktur-genetik izahı və yozumu xüsusi mental strukturların spesifikasının nəzərə alın­masını zəruri edir. K.Yunqun qənaətincə, bütün mifoloji obraz­lar insanın ruhunun daxili yaşantılarına uyğun gəlir və onlardan doğur. O.Freydenberqə görə isə, mifoloji təfəkkür mifoloji ob­razlara söykənir [26, s.19].

Mifoloji obrazlar metaforanın şəxsləndirilmiş, canlandırıl­mış konfiqurasiyasını təcəssüm etdirir [16, s.13]. Mifoloji obra­zın yaranması, bəlli bir çağla, daha doğrusu, ibtidai dövrlə sər­hədlənir. Yalnız mifin təşəkkülünün müəyyən mərhələsində mifoloji obrazlar və motivlər bir-biriylə qovuşub hörülü şəbəkə təşkil edir. Həqiqətən, Axill kitab çapı dövründə yarana bilmə­diyi kimi mifoloji obraz da ibtidai dövr xaricində hansısa çağda meydana gələ bilməz [26, s.26].

Mifoloji mətndə gerçəkliyi məcazi anlama tərzinə yer yox­dur. Etnik-mədəni ənənə daşıyıcıları ədəbi əsər mətnini təbii ola­raq fantaziya, bədii təxəyyül məhsulu kimi qəbul etdikləri halda mifoloji mətnlər uydurma yox, gerçəkliyin özü olaraq düşünül­müşdür. Bu mənada personajları əsasən fövqəltəbii varlıqlar olan mif “metafora və simvoldan onunla fərqlənir ki, metafo­ra­nın və simvolun istifadə etdiyi obrazlar burada bütünlüklə hərfi mənada, daha doğrusu, tam real və maddi olaraq qavranılır” [12, s.444]. Mifoloji varlıqlar əski çağ dünya duyumu və dərkinin ye­ganə vasitəsi olub, aləmin ruhlarla dolu olduğuna dair görüş və təsəvvürlərlə bağlılıqda doğulmuşdur. Lakin bu varlıqların funk­sional-semantik simvolikasının anlaşılması üçün onların indiki halının və etnik-mədəni sistemi yaşadan bir ənənədən alınmış hansısa hazırkı şəklinin araşdırılması kafi deyildir. Bundan ötrü obrazın həmin şəklə düşmək üçün hansı təşəkkül proseslərindən keçdiyinin bilinməsi də gərəklidir.

Rəvayətlərdə personajların təşəkkülü və təkamülü ilə bağlı araşdırmasında N.Kriniçnaya qeyd edir ki, bizə digər folklor hadisələriylə yanaşı, mifoloji obrazın müasir folklor ənənəsində belə hər hansı əhəmiyyətli transformasiyaya məruz qalmadan arxaik halının qorunub saxlandığı faktları da bəllidir [8, s.18]. Mifologiyaya dair son illərin yazılarında isə artıq mifoloji per­so­najın müxtəlif mikroareallardakı variativliyindən, zaman keç­dikcə uğraya bildiyi dəyişikliklərdən söhbət aparılır [11]. Bu, ar­tıq xalq mədəniyyətindəki obrazların bədii əsərlərdəki obrazlar­dan açıq-açığına fərqləndirilməli olduğu deməkdir. Mifoloji personajlarla bədii yaradıcılıq prosesi nəticəsi olan incəsənət əsər­lərindəki obrazlar arasında fərqlər mövcuddur. Mifoloji per­sonaj insanın təbiətlə iç-içə olduğu düşüncəsinə söykənən, ətraf aləmdəki hadisə və nəsnələrini antropomorflaşdıran mifoloji tə­fək­kürün məhsuludur [27, s.11]. Ümumən, mifoloji obraz və sü­jet ədəbiyyata nə zamanlarsa mövcud olmuş mifoloji ənənələr­dən birbaşa gəlməklə yanaşı, həm də dolayısıyla – folklor janr­larının geniş spektrindən keçərək daxil olur [19, s.72].

Qeyd etmək gərəkdir ki, arxaik mədəniyyətlər üçün şifahi mətnlərdə söylənənlərin sadəcə gerçəkliyinə inam xarakterik deyil, onlardakı “obraz-anlayış”ların özləri belə ənənə daşıyıcı­larının nəzərində gözlə görünən və maddi olaraq qavrana bilir. Həmin obrazlar əsla fantastik olmayıb, müəyyən mənada “ob­yektiv reallıq”dan ayrılmazdır [20; 24, s.48]. P.Florenskinin söylədiyinə diqqət yetirək: “Qulyabanılar və su pəriləri qoy ol­masın, onlar ki bilinir, qavranır, qəbul edilirlər”.

Gəlinən bir mühüm qənaət bundan ibarətdir ki, həqiqətən bəlli arealda yayılmış mifoloji obraz zaman keçdikcə təkamül edən və müəyyən dəyişikliklərə məruz qala bilən variantlarının məcmusudur. Bu mənada xalq mifologiyası mütəhərrik sistem­dir və o, ənənəvi mədəniyyətin hər hansı digər yarımsistemindən daha çox təkamülə yaxud öz içərisindən dəyişməyə meyillidir [11]. Dilçilik elminin morfonologiya bölməsindən məlumdur ki, hər bir dil üçün səslərin yalnız o dilə xas mümkün sıralanması, yəni hansı fonemlərin hansı mövqelərdə işlənə bilməsi, həmin mövqelərdəki mümkün fonem düzümü, eyni zamanda mümkün olmayan sıralanma qaydaları mövcuddur. Fundamental “Azər­bay­­can dilinin morfonologiyası” əsərində prof. F.Cəlilovun yaz­dığı kimi, bu, dilin milli xüsusiyyətlərindən olan fonotaktika qay­­dalarıdır. Həmin qaydalar ki, dilin arxitektonikasında da güc­lü tənzimləyici funksiya daşıyır. Azərbaycan dilinin fonotak­ti­ka­sına görə, sözönü mövqedə iki sait, iki samit işlənmir, sözortası və sözsonu mövqedə iki sait yanaşı gəlmir, sözsonu mövqedə yanaşı işlənən samitlərdən biri, adətən, sonor olur və s. [2, s.45-47].

Bu fikrin mifoloji personajlara, onların daşıyıcısı ola bildik­ləri funksiyaların hansı qanunauyğunluqlar daxilində baş vermə­sinin araşdırılmasına tətbiqi, şübhə yoxdur ki, uğurlu nəticələrə gətirib çıxara bilər. Yəni ənənəvi mədəniyyətdə mifoloji varlığın bəlli mifoloji motiv və funksiyaların daşıyıcısına çevrilməsinin özü belə əslində adi məntiqlə bəzən sona qədər anlaşıla bilmə­yən qa­nunauyğunluqlar daxilində baş verir. Eləcə, eyni element­lərin ye­ni quruluşda və yeni mühitdə görüşməsindən necə ki ye­ni key­fiyyətli xassələr alınırsa, elementin quruluşa və quruluşun da ele­mentə görə müəyyən sərbəstliyinin olması nəticəsində qu­ru­luş-ele­ment uyğunluğu bir-birini qarşılıqlı şərtləndirmə bağlı­lığı ilə necə bağlanırsa və nəticə etibarilə quruluşun elementi və elemen­tin də quruluşu müəyyən etdiyi bu bağlılıq bir-birini for­ma­laş­dır­maqdan daha çox mümkünlər arasında özünə uyğununu seçirsə [3, s.12], fikrimizcə, mifoloji obrazla həmin obrazın da­şıdığı funk­siyalar arasında münasibətlərdə də bənzər əlaqə özü­nü göstərir.

Böyük alim V.Propp yazırdı ki, nağılın öyrənilməsi çox ba­xımdan təbiətdə üzvi birləşmələrin öyrənilməsi ilə qarşılaşdırıla bilər [21, s.153]. Bu mənada mifoloji obrazların evolyusiyası da təbiətdə baş verənlərlə müəyyən bənzərlik təşkil edir. Bu, özlü­yündə ənənə içərisində yaradıcılığın əsil təzahür formasıdır. Bir mütəfəkkirin: “elmdə biz nəyinsə nə üçün və nədən ötrü deyil, yalnız necə baş verdiyini bilə bilərik” [15, s.510] – sözlərindən istifadə ilə söyləmək olar ki, mifoloji varlıqların da təşəkkülü və təkamülünün nə üçün və nədən ötrü məhz bu şəkildə baş ver­diyini yox, yalnız necə baş verdiyini izləmək mümkündür.

Mifoloji obrazlar müəyyən mənada simvollardır. Belə bir fi­kir çox yayılmışdır ki, guya qədim insan maddi olaraq dərk et­diyi bəlli hadisəni düzgün anlamamaq nəticəsində onun əsatiri surətini yaradıbdır. Əlbəttə, mifologiyanın fantastik obrazlarında ətraf aləmin gerçək cizgiləri geniş əksini tapmışdır [14, s.170]. Əslində hər hansı fövqəltəbii əsatiri surətin əsasında təbii və ya maddi qavranılan hansısa varlıq dayanır. Gerçəkdən mövcud ol­duqlarına inanılan varlıqlar ənənədə öz ölçüləri ilə seçilir və ənənə daşıyıcıları da onları həmin cəhətlərinə görə, təbiidir ki, bir nağıl personajından fərqləndirirlər. Məsələnin arxaik təfək­kürə nəzərən mahiyyəti ondan ibarətdir ki, “ideya və obrazın ma­hiyyətdəki eyniyyətinə əsaslanan mifoloji fantaziya”nın do­ğur­duğu “mifoloji obrazlar metafora və ya alleqoriya olmayıb, sözün hərfi mənasında maddi olaraq dərk edilirlər” [1, s.13].

Keçdiyi təkamül xətti boyu mifoloji personaj bəlli bir nöq­təyə gəlincə onun hansı yolla “gedəcəyi” artıq ənənənin təbiə­tin­dən gələn qüvvətlə mifoloji obrazın özü və daşıdığı funksiyası ilə, üstəlik məna potensialına uyğun müəyyən edilir. Mifoloji personajın təməlində varlığı bir bütöv olaraq görən mifoloji təfəkkür dayanır. S.Tokarevə görə, mifoloji personajın birinci başlıca əlaməti onda xariqüladə, fövqəltəbii özəlliklərin olması, ikincisi də ona inamın olmağıdır [25, s.15]. Mifoloji varlığı ayırd edən əlamətlərdən biri onun nə dərəcədə maddi qavran­mağı, gerçək təsəvvür oluna bilməyidir. Yeri gəlmişkən, mifolo­ji obraz funksiyasını mifoloji strukturda gerçəkləşdirir, yəni funk­siya strukturda yaşayır. Eyni bir funksiya müxtəlif struk­turların yardımıyla gerçəkləşə bilir. Özünü strukturda realizə etməklə funksiya ona məna qazandırır.

Mifoloji varlıqlar semantik-struktur baxımından və simvo­li­ka etibarilə müxtəlif səbəblərdən zaman ərzində dəyişikliyə uğ­rayır. Yəni onun simvolikasının özü belə passiv deyil, dəyişik­li­yə uğra­ya biləndir. Burada təsadüf deyə qavranıla bilən ele­ment­lər ola bilir ki, onlar canlı təbiətdə olduğu qədər elə mifoloji varlıqların da bir sıra funksiyalarla yüklənməsi prosesində əhə­miyyətli rol oynayır. Bu kimi səbəblərdəndir ki, onun indiki cizgiləriylə yüzil­lər bundan əvvəl ənənədəki şəklinin eyni oldu­ğunu düşünmək çətindir. Bununla yanaşı, görkəmli rus alimi S.Neklyudovun qeyd etdiyi kimi, mifoloji prototip folklor janr­larının dərin semanti­kasına hopur. Qədim obraz başqa estetik dəyərlər axarına düşsə də, qalıq şəklində ilkin surətini qoruyub saxlayır [17, s.182-183].

Mifoloji varlığın adına gəldikdə, onu həmçinin personajın öz təbiəti müəyyən edə bilir; yəni personajın görünüşünün təs­viri yerinə keçə bilən adı semantik baxımdan son dərəcə əhə­miy­yətli ola bilir. Bir sıra mifoloji təsəvvürlər mifoloji varlıq­ların adları ətrafında formalaşa bilmişdir. Hətta bəzi tədqiqat­çılara görə, “mif” anlayışı elə mifoloji ad, mifoloji obraz və mifoloji süjetdən də ibarətdir. Bu mənada ən əski və ilkin mifo­loji struktur elə addır; mif özündə hər şeydən əvvəl mifoloji ob­razı təcəssüm etdirir ki, mif də, mifoloji süjetlər də başlanğıcda mifoloji adın mündəricəsindədir [7, s.92-94]. Teonimlərdə isə mifoloji obraz, Losevin sözləriylə deyilsə, elə bil adlandırılanın mahiyyətinin energiyası olan adın səslənişiylə konkretlik qaza­nır, maddi şəkil alır [13, s.231].

Dəyişik adlar altında olsa belə, funksional baxımdan eyni olan mifoloji personajlar eyni bir funksiyanı da yerinə yetirir. Eynitipli mətnlərdə müxtəlif obrazlar biri-birini asanca əvəz edir ki, bu da onların içəridən genetik, ya da struktur-funksional bağ­lılıqda olmalarından gəlir. Belə bir özəlliyi isə eyni mətn tiplə­rindəki vahid personaj sistemini də üzə çıxarmağa, mifoloji sim­vo­lika və semantikanı bərpa etməyə imkan verir. Tədqiqatlar gös­tərir ki, eyni bir etnik-mədəni sistemdə funksional keyfiyyət­lə­rinə görə tək bir mifoloji personaja bəzən bir neçə ad uyğun gələ bilir.

Eyni zamanda, bir kərə yaranan obrazın özü də çoxsaylı yeni konfiqurasiyalarda yayılmağa meyillidir. Təbiət aləmindəki hadisələrin bir-biriylə sanki hörülü şəbəkə yaratmaq özəlliyi var ki, bənzər cəhəti mifoloji varlıqların etnik-mədəni ənənə çərçi­və­sindəki evolyusiyasında da izləmək mümkündür. Sibirin türk xalqlarından cənublu altaylıların ənənəvi dini görüşlərinə görə, Qara quş yuxarı dünyada yaşayan Ülgenin oğludur. Kumandin­lərdə də Kırqıs xan deyilən ruh var və Ülgenin oğulları sırasında göstərilir. Şorlarda isə eyni adlı Qara quş da, Kırqıs xan da – hər ikisi Erlikin oğulları olaraq bilinmişdir [5, s.217] və s.

Bütün bunlar stabilliyi ilə yanaşı, mədəni ənənənin həm də nə dərəcədə mütəhərrik təbiətli və hər an içəridən özü özünü təzələ­yən bir hadisə olduğunu açıq göstərir. Bu həm də o de­mək­dir ki, bir mifoloji varlığın (o cümlədən mifoloji funksi­ya­nın) mövcud­luğu digərinin də mövcudluğu üçün bir səbəb ro­lunu oynayır, elə­cə də onun bəlli semantik, struktur özəllik da­şı­masını şərtləndirir. Bunlar, əlbəttə, spontan şəkildə baş verir. Be­ləcə, mifoloji obraz­ların təkamülü eyni zamanda onların özü­nütəşkil dinamikasının ayrılmaz cəhətidir. Bu mənada türk mi­foloji obrazlarından hər birinin varlığı müəyyən mənada digərlə­rinə də bağlıdır; birinin varlığı digərinin də mövcudluğunu bəlli ölçüdə şərtləndirir.

Görkəmli rus alimi S.Neklyudov monqol mifoloji sistemin­dən bəhs edən məqaləsində belə bir fikri vurğulayır ki, mifoloji sistemin öyrənilməsi zamanı “əsil monqol mənşəli olan” ilə “alınma”nı heç də kəskin şəkildə qarşı-qarşıya qoymağa gərək yoxdur. Birincisi, belə yanaşmada, mümkündür ki, yanlışlıqlara yol verilsin. İkincisi, insanın dünyanı anlaması və izah etməsi baxımından alınma mifoloji motiv köklü motivdən az əhəmiy­yətli olmaya bilir. Nəhayət, üçüncüsü, motiv, süjet və ya obraz ümumən ənənədə ona yer olduğu halda alına bilir, o halda ki həmin ənənədən ötrü o gərəklidir və bu ənənənin də zamanı çatmış sorğularına cavab verir [19, s.70].

Mifoloji varlığın xarakteri isə irəlicədən nəticəsinin söylən­məsi çətin evolyusiya prosesiylə yanaşı, folklor janrından da asılıdır. Nağılda rast gəlinən “hal-cin” obrazı ilə mifoloji rəva­yət­dəki “hal” obrazı arasında fərq mövcuddur. Çünki mifoloji varlıqlarla bağlı hər hansı janrın öz personaj sistemi var. Eyni bir mifoloji varlığın müxtəlif janrlarda variasiya olunması onla­rın fərqli şəkillərinin meydana çıxmasına səbəb olur.

Mifoloji motiv özlüyündə personajlar kompleksi ilə bağlıdır. Eyni mifoloji varlıq haqqında söyləyicilərin verdiyi bilgilərə gəl­dik­də, həmin bilgilər rasional məntiq baxımından zaman-za­man ziddiyyətli də ola bilir. Bu qənaətə gəlmək olar ki, funksiya və motivlər mifoloji sistemin minimal vahidləridir və “personaj mə­kanında” sərbəst dolaşa bilirlər [6]. Folklor motivlərinin aspekt­lərini araşdırarkən S.Neklyudov yazır ki, motiv fondunun elemen­ti nə qədər qədimdirsə, bir o qədər geniş semantik təbə­qəyə və böyük potensiallı semantik bağlılıqlara malikdir [18, s.227]. Bu, “motiv fondunun təşkilinə bilvasitə daxil olan mifo­loji obrazın” da məna potensialı geniş olduqca onun mənşəcə əskilərdən gəldi­yi və arxaik strukturlu olduğu qənaətini hasil etmək imkanı verir.

Demonoloji sistemlərlə bağlı mifoloji varlıqların simvolika­larının araşdırılması zamanı bir çətinlik bundan ibarətdir ki, eyni varlıq etnik-mədəni sistemi yaşadan ənənələrdə ayrı-ayrı adlarla, bəzən isə tərsinə – ayrı-ayrı personajlar eyni və yaxud ümumi bir adla adlandırıla bilir [6]. Bu isə adla anlayış arasında müna­sibətlər baxımından bir çox problemlərin həlli zərurətini mey­da­na çıxararaq, etnik-mədəni ənənədə qarşılıqlı əlaqələnən mifo­loji obrazların biri-birindən təcrid olunmuş şəkildə araşdırılma­sının qeyri-mümkünlüyünə işarə edir, həmçinin belə bir gerçəyi sübuta yetirir ki, mifoloji obrazların mövcudluğunu doğrudan da onların funksiyaları şərtləndirir.

Mifoloji personajın xarakteri eyni zamanda folklor janrından asılıdır. Ağız ədəbiyyatının mifoloji təsəvvürlərlə bağlanan hər bir janrının öz personajlar dünyası mövcuddur [27, s.13]. Müəy­yən folklor obrazları var ki, artıq inam və etiqadın predmeti ol­maqdan çıxmış, fövqəltəbii özəlliklərə sahib olmaq keyfiyyət­lərini itirmişdir. Həmin əlamətlərdən məhrum qalmalarıyla bu obrazlar folklor əsərlərində qərar tutaraq indən belə artıq nağıl, mərasim və oyunların personajı kimi mövcudluqlarını davam etdirirlər. Belə olan halda bu obrazların mifoloji funksiyalarının bərpası mümkün görünür. Həmin funksiyalarsa zaman-zaman ifadəsini obrazın adının semantikasında da tapa bilir [27, s.14].

Mifologiyadan gələn obrazların funksional-semantik struk­tu­ru və simvolikasının araşdırılması türk dinşünaslığı, etnoqra­fiyası və folklorşünaslığının bir sıra problemlərinin öyrənilmə­sinə də aydınlıq gətirə bilər. Bu zaman ümumtürk mifoloji dün­ya mode­linin bir bütöv olaraq bərpası üçün sistemin mifoloji personajlar səviyyəsində təsviri deyil, mifoloji ənənənin ilkin qatını təşkil eləyən funksiyalar səviyyəsində araşdırılması qaçıl­maz gerçək­likdir. Nağıllarda, V.Proppun fundamental araşdır­ma­la­rından da göründüyü kimi, funksiyaların daimiliyi qorunub saxlanır ki, bu da funksiya çevrəsində qruplaşan elementləri sis­temə salmaq im­kanı verir. Transformasiyanın qanunlarına yalnız atributiv ele­ment­lər yox, həm də funksiyalar məruz qalır [22, s.97-98].

Türk mifologiyasında çox sayda mifoloji varlıq, ilah və ruh obrazları yer alır, lakin onların hamısıyla bağlı geniş məlumat yoxdur. Üstəlik həmin obrazlarla bağlı bilgilər də ayrı-ayrı türk xalqları arasında dəyişməkdədir [4, s.123]. Yəni türk etnik-mə­dəni sistemini yaşadan ənənələr necə dəyişik landşaftlara yayıl­mış və bu da öz növbəsində təbii şəraitlə bağlı onların dünya­görüşündə hansısa lokal fərqliliklər doğurmuşsa, türk mifoloji obrazları da etnik-mədəni sistem çərçivəsində bir bütövlük içə­risində sanki həmin müxtəlifliyi nümayiş etdirir. Beləcə, yayğın coğrafi ərazidə yaşayan türk etnosunun əski düşüncə dünyası və mifoloji obrazlar aləmi etnosun, qoynunda yaşadığı landşaftın özü qədər rəngarəng və zəngindir.

Din elmlərinə dair əsərlərdə qəza-qədərlə bağlı göstərilir ki, qədər yoxluqdakı imkanların sırayla və qəza ilə uyğunluq içəri­sində mövcudluq halına keçməsidir. Bu, müəyyən mənada mi­foloji varlığın da evolyusiyasını yada salır. Belə ki, mifoloji obrazların da təkamülü bəlli ölçüdə obrazın funksionallığı və semantikası baxımından məna potensialındakı ilkin imkanların sırayla və uyğunluq içərisində var ola bilmə şəklidir.

Mifoloji varlıqlarla bağlanan motivlərin tarixdən bəlli şəxs­lərin adları ilə əlaqələndirilməsinə gəldikdə isə bu, türk mədə­niy­yətində (və eləcə də bir sıra digər mədəni ənənələrdə) rast gə­linən yeganə və təsadüfi sayıla biləcək bir hadisə deyildir. Ar­xaik formalar qırağa sıxışdırıldığı vaxt bu əski strukturlar folklor ənə­nəsi və xalq inanışları qismində varlığını sürdürür. Mifoloji mo­tivlər, arxetipik süjetlər folklorda ayrı-ayrı simvol, metafora, epitet kimi qoruna bilir. “Mifin poetikası”nda Y.Meletinski qeyd edir ki, gerçəkdə baş vermiş hər hansı tarixi hadisə necəliyindən asılı olmayaraq mifoloji strukturların hazır qəliblərinə sığdırılır” [14, s.177]. Nəticədə həmin tarixi personajlara elə xüsusiyyətlər və funksiyalar isnad olunur ki, onları folklor-mifoloji baxımdan əhəmiyyətli və mənalı etsin [9, s.332-333]. Folklor təfəkkürünün qanunauyğunluğu baxımından həqiqətən qədim dövrlərin hadi­sə­ləri ilə çox sonrakı əsrlərin hadisələri qarışıq bir əlvanlıq mey­da­na gətirə bilir. Məsələn, V.Radlovun XIX əsr qazax baxşıla­rın­dan topladığı dualardandır: “Hey övliyalar övliyası Çingiz xan!..”.

Bu mənada qeyd olunmalıdır ki, real tarixi faktların mifo­loji motiv və obrazın strukturuna yerləşməsi də ən əvvəl bəlli bir həddəcən mümkün formalarla məhdudlaşır [8, s.13].

Türk mifologiyasının araşdırılması pratürk mifoloji siste­mi­nin bərpası istiqaməti ilə sıx bağlıdır ki, bu baxımdan ayrı-ayrı mifo­lo­ji obrazların struktur semantikasının tədqiqi də istisna təş­kil etmir. XX əsrin xüsusən 30-cu illərində sovet folklorşünaslıq elmində xalq ənənələrinin öyrənilməsinə qoyulan yasaqlar türk xalqlarının da ənənəvi mədəniyyətinin, türk mifoloji sisteminin, o cümlədən Azərbaycan folklorunun mifoloji məzmununun araşdı­rıl­masına öz mənfi təsirini göstərmiş, bu isə təbii olaraq türk mi­fo­logiyasının kök­lü problemlərinin metodoloji bazasının hazırlan­ması işini xeyli ləngitmişdir. Başlıcası, mifologiyanın, mifoloji sistemin və perso­naj­larının təbiətinin araşdırılması ilə bağlı bir sıra nəzəri problem­lər işlənib hazırlanmamışdır. Digər mifoloji sistemlərlə, o cümlə­dən slavyan mifologiyası ilə bağlı aparılan tədqiqatların hazırkı mər­hələsi isə mifoloji obrazların araşdırıl­masında yeni yanaşma tər­zini də ön plana çıxarır. Mifin, süjetin və mifoloji obrazların tə­biətiylə əlaqəli araşdırmaların indiki sə­viy­yəsi mifoloji sistemlərin başlıca vahidlərini yenidən nəzər­dən keçirmək zərurəti doğurur.

Türk mifoloji sistemi də ilk mərhələdə, əvvəllər başqa sis­tem­lərlə bağlı araşdırmalarda da olduğu kimi, bu və ya digər personajın adı ətrafında cərəyan edən, kamil quruluşlu süjetə ma­lik hadisələrin nəqlindən ibarət miflər sistemi olaraq düşünül­müşdür. Belə olduğu təqdirdə türk mifologiyasına baxış klassik (yunan və ya roma) mifologiyasından, az qala, heç nə ilə fərq­ləndirilməmişdir. Halbuki tipoloji baxımdan digər mifoloji sis­temlərlə müəyyən fərqlilik göstərdiyinə baxmayaraq, türk mifo­lo­giyasının da klassik mifologiyanın qəlibləri çərçivəsinə sığdı­rılması, şübhəsiz, etnik-mədəni dəyərlər düzümünün düzgün müəy­yən olunmasına maneçilik törətmiş və bu üzdən də gəlinən bir sıra nəticələr yanlış olmuşdur.

Daha sonrakı dövrlərdə ümumən araşdırıcılar mifologiyanın miflər sistemi kimi tədqiq olunmasından daha çox mifoloji per­so­najların öyrənilməsinə üstünlük verməyə başlamışlar. Bu mər­hə­lə­dən etibarən mifoloji sistemin əsas vahidi olaraq mifoloji per­so­naj­lar götürülmüş və mifologiya artıq mifoloji personajlar sis­temi ki­mi qavranılmışdır. Belə bir nəticəyə gəlinməsində, əlbəttə, müəy­yən qanunauyğunluq vardı. Yəni, mifoloji personaj həqiqət­də də xalqın dünyaduyumu və təsəvvürlərində mifoloji olanların bü­­tününün təcəssümü formasıdır. Bu gün yenə davam etməkdə olan həmin yanaşma tərzi özlüyündə gərəkliliyini sü­buta yetirmişdir.

Lakin mifoloji ənənə elə bir hadisədir ki, onun təkamülü prosesi ulu dil çağından bu yana hələ də davam etməkdədir. Ona görə də mifologiyanın yalnız mifoloji obrazlardan ibarət sistem kimi öyrənilməsi müəyyən mərhələdən sonra həlli çətin bir çox məsələlərlə qarşı-qarşıya gətirmişdir. Belə ki, bu zaman mifoloji personajın adının özündə nəyi təcəssüm etdirməsinə, personajın funksiyası və onun dildə hansı ifadə formalarının olduğu məsə­ləsinə aydınlıq gətirilməmişdir ki, bunlarsız da mifoloji varlığın və ya personajın tərifi hər hansı mənadan məhrum qalır [10]. Mifoloji sistemin heç də bütün elementləri ənənə daşıyıcılarının təsvirində öz əksini tapmır. Bununla yanaşı, sistemdə mifoloji dəyər daşıyan elementlərin ifadə şəkillərinin rəngarəngliyi ayrı-ayrı mifoloji obrazların deqradasiyası deyil, mifoloji sistemin təbii halı kimi qəbul olunmalıdır. Çünki bu təsvir özlüyündə dünyanı təsnifat yoluyla dərketmənin özünəməxsusluqlarının qa­nunauyğun əksindən ibarətdir.

Ənənəvi slavyan mədəniyyəti, o cümlədən ümumslavyan mifoloji sistemi ilə bağlı araşdırmalardan da göründüyü kimi, mifoloji sistemin tədqiqində daha dərin qatlara enilməsinin zəru­riliyi bütün aydınlığı ilə özünü göstərməkdədir. Bu isə mifoloji sistemdə əsas vahid kimi diqqəti öz üzərinə çəkən mifoloji funk­siyalardan ibarət həmin qatdır. Həqiqətən mifoloji personajın funksiyası onun mifoloji sistemdə təşəkkülü və varlığı baxı­mından aparıcı rol oynayır [10].

Mifoloji varlığın funksiyası deyərkən ənənədə daim onun adı ilə bağlanan bəlli bir funksiya düşünülmüşdür. Lakin belə yanaşma funksiya məfhumuna aydınlıq gətirilməsinə mane olur. Axır nəticə etibarilə mifoloji funksiyaların araşdırılması hansı mifoloji elementlərin ümumtürk, hansının ayrı-ayrı areallarla bağlı, hansının isə lokal xarakterli olduğunu üzə çıxarmaq im­kanı yaratmalıdır ki, bunlarsız mifoloji dünya modeli səviyyə­sində türk mifologiyasının bərpası mümkün deyil.

Ümumtürk mifoloji sisteminin bütövlüyü özünü mifoloji per­sonajlar səviyyəsində təzahür etdirmir. Bu sistemin gerçək tam mənzərəsi mifoloji funksiyalar səviyyəsində üzə çıxarıla bi­lər. Bunlar həmin funksiyalardır ki, mifologiyanın ilkin qatını təşkil edir, mifoloji sistemin bütün digər elementlərindən daha əvvəl təşəkkül tapmışdır və özündə onun ən dayanıqlı qatını tə­cəssüm etdirir. Belə yanaşma mifoloji sistemi həm də mifoloji funksiyalar sistemi olaraq səciyyələndirmək imkanı verir. Bu za­man, əlbəttə, mifoloji obraz həm də çox sayda funksiya və əla­mətin daşıyıcısı kimi dərk olunur. Mifoloji personajlara bu sə­viy­yədən yanaşma onu donuq deyil, olduqca mütəhərrik və di­namik bir sistem kimi görmək imkanı yaradır. Beləcə, mifoloji sistem mifoloji personaj­ların sadəcə yığınından ibarət deyil, biri-biriylə münasibət eti­barilə müxtəlif ölçülü əlaqələrə malik, bəlli dairədə bütövlük içə­risində bağlaşan mifoloji funksiyaların məc­muyudur [10].