Билиш фалсафаси Режа



Yüklə 24,49 Kb.
tarix17.05.2020
ölçüsü24,49 Kb.
#31197
фалсафаси


Aim.uz

Билиш фалсафаси
Режа:

1. Билиш ва билим — фалсафий тахлил мавзуи.

2. Билишнинг объекти ва субъекти. Инсон билишининг асосий боскичлари.

3. Илмий билишнинг мохияти ва усуллари. Метод, назария ва методология.

4. Хакикат тушунчаси. Унинг шакллари.

5. ¤збекистон истиклоли ва билимли ёшларни тарбиялаш масалалари.
Билиш ва билим. Билишнинг мохияти, шаклланиш ва ривожланиш конуниятлари, хусусиятларини урганиш фалсафа тарихида мухим урин эгаллаб келмокда. Инсон уз билими туфайли борлик, табиат, жамиятни ва нихоят, уз-узини узгартиради. Билишга каратилган инсон фаолиятини ва уни амалга оширишнинг энг самарали усулларини тадкик этиш фалсафа тарихида мухим ахамиятга эга. Шу боис хам фалсафанинг билиш масалалари ва муаммолари билан шуКулланувчи махсус сохаси — гносеология вужудга келди.

Инсон билиши нихоятда куп киррали, муракккаб ва зиддиятли жараёндир. Гносеология асосан, билишнинг фалсафий муаммоларини хал этиш билан шуКулланади. Хар бир тарихий давр жамиятнинг ривожланиш эхтиёжларидан келиб чикиб, гносеология олдига янги вазифалар куяди. Хусусан, XVII аср урталарида европалик файласуфлар илмий билишнинг ахамияти, хакикий илмий билишлар хосил килишнинг усулларини урганиш, илмий хакикат мезонини аниклаш билан шуКулландилар. Тажрибага асосланган билимгина хакикий билимдир, деган Кояни олКа сурдилар.

XVIII аср мутафаккирлари илмий билишда инсон акли имкониятларига, рационал билишнинг хиссий билишга нисбатан устунлигига алохида урКу бердилар. Буюк немис файласуфи И. Кант билиш натижаларининг хакикийлиги хусусида эмас, балки инсоннинг билиш кобилиятлари хакида бахс юритди. Гносеология олдида инсон оламни била оладими, деган масала кескин куйилди. Инсоннинг билиш имкониятларига шубха билан карайдиган файласуфлар агностиклар деб аталдилар.

Билиш нима? Билиш инсоннинг табиат, жамият ва узи туКрисида билимлар хосил килишга каратилган аклий, маънавий фаолият туридир. Инсон узини куршаб турган атроф-мухит туКрисида билим ва тасаввурга эга булмай туриб, фаолиятнинг бирон-бир тури билан муваффакиятли шуКуллана олмайди. Билишнинг махсули, натижаси илм булиб, хар кандай касб-корни эгаллаш факат илм оркали руй беради. Шунингдек, билиш инсонгагина хос булган маънавий эхтиёж, хаётий заруриятдир.

Инсоният куп асрлар давомида орттирган билимларини умумлаштириб ва кейинги авлодларга бериб келганлиги туфайли хам узи учун катор кулайликларни яратган. Инсон фаолиятининг хар кандай тури муайян илмга таянади ва фаолият жараёнида янги билимлар хосил килинади.

Кундалик фаолият жараёнида тажрибалар оркали билимлар хосил килиш бутун инсониятга хос булган билиш усулидир. Билимлар бевосита хаётий эхтиёждан, фаровон хаёт кечириш заруратидан вужудга келган ва ривожланган. Инсониятнинг анча кейинги тараккиёти давомида илмий фаолият билан бевосита шуКулланадиган ва илмий назариялар яратувчи алохида социал гурух вужудга келди. Булар — илм-фан кишилари булиб, илмий назариялар яратиш билан шуКулланадилар.

Билишнинг икки шакли: кундалик (эмпирик) билиш ва назарий (илмий) билиш бир-биридан фаркланади.



Кундалик билиш усуллари нихоятда хилма-хил ва узига хос булиб, бундай билимларни системалаштириш ва умумлашган холда кейинги авлодларга бериш анча мушкулдир. Хозирги замон Карб социологиясида халкларнинг кундалик билим хосил килиш усулларини урганувчи махсус соха — этнометодология фани вужудга келди. Гносеология асосан назарий билиш ва унинг ривожланиш хусусиятларини урганиш билан шуКулланади. Назарий билишнинг объекти, субъекти ва предметини бир-биридан фарклаш мухим.

Билиш объекти. Тадкикотчи-олим, файласуф, санъаткор ва бошкаларнинг, умуман инсоннинг билимлар хосил килиш учун илмий фаолияти каратилган нарса, ходиса, жараён, муносабатлар билиш объектлари хисобланади. Билиш объектлари моддий, маънавий, конкрет, мавхум, табиий ва ижтимоий булиши мумкин. Билиш объектлари энг кичик зарралардан тортиб улкан галактикагача булган борликни камраб олади. Билиш объектларига асосланиб, билим сохалари табиий, ижтимоий-гуманитар ва техник фанларга ажратилади.

Билиш субъекти. Билиш билан шуКулланувчи кишилар ва бутун инсоният билиш субъекти хисобланади. Айрим олинган тадкикотчи-олимлар, илмий жамоалар, илмий тадкикот институтлари хам алохида билиш субъектларидир. Илмий фаолият табиат ва жамият мохиятини билишгагина эмас, балки инсоннинг узига хам каратилиши мумкин. Инсон ва бутун инсоният айни бир вактда хам билиш объекти, хам билиш субъекти сифатида намоён булади.

Билишнинг максади илмий билимлар хосил килишдангина иборат эмас, балки билиш жараёнида хосил килинган билимлар воситасида инсоннинг баркамоллигига интилиш, табиат ва жамиятни инсонийлаштириш, табиий ва ижтимоий гармонияга эришишдир. Фан — фан учун эмас, балки инсон манфаатлари учун хизмат килиши лозим. Инсон илмий билимлар воситасида маънавий баркамолликка эриша боргани сари илм-фан кадрият сифатида эъзозлана бошлайди. Фаннинг хар томонлама ривожланиши билан турли илм сохаларининг хамкорлиги кучаяди, бутун илмий жамоалар билиш субъекти, янги илмий кашфиётлар ижодкорига айланадилар.

Билиш предмети субъектнинг билиш фаолияти камраб олган билиш объектининг айрим сохалари ва томонларидир. Фаннинг урганиш сохаси тобора конкретлашиб боради. Табиатшунослик фанларини билиш предметига караб ботаника, зоология, география, ихтиология ва бошка сохалари вужудга келгандир. Тадкикот предмети фанларни бир-биридан фарклашга имкон берадиган мухим белгидир.

Билиш даражаларини шартли равишда: куйи, юкори ва олий даражага ажратиш мумкин. Билишнинг куйи даражаси барча тирик мавжудотларга хос булиб, хиссий билиш дейилади. Хиссий билиш сезгилар воситасида билишдир.

Инсоннинг сезги аъзолари (куриш, эшитиш, хид билиш, таъм билиш, тери сезгиси) бошка мавжудотларда булгани сингари унинг нарсаларга хос хусусият, белгиларини фарклаш, табиий мухитга мослашиш ва химояланиши учун ёрдам беради. Билишнинг куйи боскичида сезги, идрок, тасаввур, диккат, хаёл ташки олам туКрисида муайян билимлар хосил килишга ёрдам беради.

Билишнинг юкори боскичи факат инсонларгагина хос булиб, аклий билиш (рационал билиш) дейилади. Агар инсон уз сезгилари ёрдамида нарса ва ходисаларнинг факат ташки хосса ва хусусиятларини билса, тафаккур воситасида нарса ва ходисаларнинг ички мохиятини билиб олади. Мохият хамиша яшириндир, у доимо ходиса сифатида намоён булади. Хар бир ходисада мохиятнинг факат бир томонигина намоён булади. Шу боисдан хам ходиса алдамчи ва чалКитувчидир. Бинобарин, инсон сезгиларининг бирон бир нарса ёки ходиса туКрисида берган маълумотлари хеч качон унинг бутун мохиятини очиб бера олмайди.

Тушунча. Аклий билиш ёки тафаккур воситасида билиш хиссий билишни инкор этмайди, балки сезгилар воситасида олинган билимларни умумлаштириш, тахлил килиш, синтезлаш, мавхумлаштириш оркали янги хосил килинган билимлардан тушунчалар яратилади.

Тушунчада инсоннинг хиссий билиш жараёнида орттирган барча билимлари мужассамлашади. Тушунча аклий фаолият махсули сифатида вужудга келади. Нарса ва ходисалар мохиятига чукуррок кириб боришда тушунча мухим восита булиб хизмат килади.

Аклий билиш хиссий билишга нисбатан анча мураккаб ва зиддиятли жараёндир. Аклий билишда нарса ва ходисаларнинг туб мохиятини билиш учун улардан фикран узоклашиш талаб этилади. Масалан, инсоннинг мохияти унинг сезги аъзоларимиз кайд этадиган келишган кадди-комати, чиройли кошу кузи, ижодкор кули, оёклари билан белгиланмайди. Инсоннинг мохияти аввало, унинг акл ва тафаккурга, яратиш кудратига, мехр-шафкат хиссига, мехнат килиш, сузлаш кобилиятига эга эканлигида намоён булади.

Инсон тушунчаси узида инсониятнинг куп асрлар давомида орттирган билимларининг махсули сифатида шаклланди.

Хар бир фан узига хос тушунчалар аппаратини яратади ва улар воситасида мохиятни билишга интилади. И. Кантнинг фикрича, нарсаларнинг мохияти суз ва тушунчаларда мужассамлашади. Яъни биз суз ва тушунчаларни узлаштириш жараёнида бирон бир билимга эга буламиз. Хар бир инсон дунёга келар экан, тайёр нарсалар, муносабатлар билан бир каторда тайёр билимлар оламига хам кириб боради.

Хукм. Аклий билиш нарса ва ходисаларга хос булган белги ва хусусиятларни тасдиклаш ёки инкор этишни такозо этади. Тафаккурга хос булган ана шу тасдиклаш ёки инкор этиш кобилиятига хукм дейилади. Хукмлар тушунчалар воситасида шаклланади. Хукмлар янги билимлар хосил килишга имконият яратади, улар воситасида нарса ва ходисалар мохиятига чукуррок кириб борилади. Шундай килиб, хукм нарса ва ходисаларнинг туб мохиятини ифодаловчи энг мухим белги ва хусусиятлар мавжудлигини ё тасдиклайди ёки инкор этади. Масалан, «инсон аклли мавжудотдир», деган хукмда инсонга хос энг асосий белги - аклнинг мавжудлиги тасдикланаяпти. Бирок инсон шундай мураккаб мавжудотдирки, унинг мохияти факат аклли мавжудот эканлиги билан чекланмайди. Чунки кирКинбарот урушлар, экологик инкирозлар аклли мавжудот булган инсон томонидан амалга оширилди. «Инсон ахлокли мавжудотдир». Инсон туКрисидаги хозирги замон фанининг мухим хулосаси ана шу.

Хулоса — аклий билишнинг мухим воситаларидан бири, янги билимлар хосил килиш усулидир. Хулоса чикариш индуктив ва дедуктив булиши, яъни айрим олинган нарсаларни билишдан умумий хулосалар чикаришга ёки умумийликдан алохидаликка бориш оркали булиши хам мумкин.

Бинобарин, тушунча, хукм ва хулосалар чикариш илмий билишнинг мухим воситаларидир. Бундай билиш инсондан алохида кобилият, кучли иродани тарбиялашни, нарса ва ходисалардан фикран узоклашишни, диккатни бир жойга туплашни, ижодий хаёлни талаб этади.

Билишнинг олий даражаси интуитив билиш, калбан билиш, Койибона билишдир. ¤зининг бутун борлиКини фан, дин, сиёсат ва санъат сохасига баКишлаган буюк кишилар ана шундай билиш кобилиятига эга буладилар. Интуитив билиш хиссий ва аклий билишга таянади. Буюк шахсларнинг Койибона билиши уларнинг доимий равишда фикрини банд этган, ечимини кутаётган умумбашарий муаммолар билан боКликдир. Илмий билишнинг энг самарали усулларини аниклаш гносеологияда мухим урин эгаллаб келди. Хар бир фан узига хос билиш усулларидан фойдаланади.

Илмий билиш факт ва далилларга, уларни кайта ишлаш, умумлаштиришга асосланади. Илмий факт ва далиллар туплашнинг узига хос усуллари мавжуд булиб, уларни илмий билиш методлари дейилади.

Илмий билиш методларини урганадиган махсус соха — методология деб аталади. Илмий билиш методлари уз характерига кура: 1) энг умумий илмий методлар; 2) умумий илмий методлар; 3) хусусий илмий методларга булинади.

Энг умумий илмий билиш методлари барча фанлар учун хос булган методлардир. Бунга анализ ва синтез, умумлаштириш ва мавхумлаштириш, индукция ва дедукция, киёслаш ва моделлаштириш кабиларни курсатиш мумкин. Масалан, табиатшунослик фанларида кузатиш, эксперимент, таккослаш умумилмий методлар булса, ижтимоий фанларда тарихийлик ва мантикийлик умумилмий методлар хисобланади.

Хусусий илмий методлар хар бир фаннинг узига хос хусусиятларидан келиб чикади. Масалан, сухбатлашиш, анкета сурови, хужжатларни урганиш социология фанига хос булган хусусий илмий методлардир. Бир фанда яхши самара берадиган илмий билиш методи бошка фанда шундай самара бермаслиги мумкин. Илмий билишда туКри методни танлаш билишда муваффакият гарови хисобланади. Бошкача килиб айтганда, илмий тадкикотда нимани урганиш керак, деган масала фан предметини аниклашга имкон берса, кандай урганиш керак, деган масала эса илмий билиш методини туКри белгилашга ёрдам беради.

Илмий билиш методлари ва илмий назария бир-бири билан узвий боКликдир. ИлКор илмий назария фаннинг бутун тараккиёти давомида эришилган мухим ютук булиб, у илгариги илмий карашларни ижодий ривожлантириш, уша ютукларга танкидий нуктаи назардан караш оркали вужудга келади. Фан мохиятан узи эришган ютукларга шубха билан карашни такозо килади.

Фан, фалсафа сохасида эришилган ютукларни мутлаклаштириш, уларга кур-курона сиКиниш мукаррар равишда догматизмни келтириб чикаради. Фан эришган ютуклар хамиша нисбийдир. Лекин бундай нисбийликни мутлаклаштириш релятивизмни, фан ютукларига ишончсизлик билан караш эса, скептицизмни вужудга келтиради. Фан тараккиёти учун догматизм, релятивизм ва скептицизм жиддий халакит беради.

ИлКор илмий назариялар маълум бир даврда илмий ва фалсафий карашлар йуналишини узгартириши, илмийликнинг узига хос мезони булиши хам мумкин. Масалан, Чарльз Дарвиннинг эволюцион назарияси, А. Эйнштейннинг нисбийлик назарияси фалсафий ва илмий дунёкарашларда мухим узгаришларни вужудга келтирди.

Гносеологияда хакикат тушунчаси мухим урин тутади. Хакикат инсон билимларининг вокеликка мувофик келишидир. Хакикатни очиш ёки илмий хакикатга эришиш хар кандай илмий билишнинг асосий вазифаси хисобланади. Хакикат узининг мазмунига кура мутлак ва нисбий булиши мумкин. Фан хакикати хамиша нисбий характерга эга булиб, уларнинг мажмуасидан мутлак хакикат вужудга келади.



Хакикат уз мазмунига кура хамиша объективдир. Яъни унинг мавжудлиги айрим кишиларнинг хохиш-иродасига боКлик эмасдир. Масалан, ¤збекистоннинг миллий мустакиллиги объектив хакикатдир. Айрим кишиларнинг бу мустакилликни тан олиш ёки олмаслигидан катъи назар, бу хакикат уз мазмунини саклаб колаверади. Хакикатни атайин бузиш ёки сохталаштириш охир-окибатда фош булади ва уз кадрини йукотади. Шунингдек, хакикат хеч качон мавхум эмасдир. У хамиша конкретдир. Хегель сузлари билан айтганда, нимаики воке булса, у хакикатдир, хакикат — вокеликдир. Хакикат мазмунининг конкрет характери жой, вакт ва шароитни эътиборга олишни талаб этади.

Гносеологияда табиий-илмий ва ижтимоий билишнинг узига хос хусусиятларини англаш мухим ахамиятга эгадир. Узок йиллар давомида табиатшунослик фанларига хос булган объективлик, холислик илмийликнинг мухим мезони деб хисоблаб келинди. Бирок XX аср урталарида фан-техника инкилоби инсоният олдида пайдо булган муаммолар табиатшунослик фанлари олдига кадриятли ёндашув вазифасини куя бошлади. Аклли мавжудот булган инсон хар качон табиатни урганишда хамиша уз манфаатларини кузлайди. Табиат ресурслари чексиз ва битмас-туганмасдир, деган бир ёклама караш охир-окибатда инсон томонидан табиатга нисбатан шафкатсиз муносабатни вужудга келтирди. XX аср охирларига келиб табиатга нисбатан инсонларча, кадриятли муносабатда булиш зарурияти чукуррок англана бошлади.

Ижтимоий фанлар хамиша мавжуд сиёсий тузум, даврнинг талаб ва эхтиёжлари билан узвий боКлик равишда ривожланади. Ижтимоий билишда жамият хам билиш объекти, хам билиш субъекти сифатида намоён булади: инсоният уз тарихини яратувчи ва уз-узини билувчидир.

Табиатшуносликда нисбатан баркарор системалар билиш объекти хисобланади. Табиатдаги нарса ва ходисалар тадкикотчига хеч кандай каршилик курсатмайдилар. Ижтимоий билишда эса, нисбатан тез узгарувчи системалар билиш объекти хисобланади. Ижтимоий билишга хос булган мухим хусусият шундаки, у моддий ишлаб чикариш сохаларинигина эмас, балки жамиятнинг анча мураккаб маънавий хаётини, ижтимоий-сиёсий муносабатларни, карашлар ва Кояларни хам урганади. Ижтимоий фанлар миллий Коя ва миллий истиклол мафкурасини шакллантиришда мухим роль уйнайди.

Гносеологиянинг максад ва вазифалари, билишнинг мохияти ва мазмуни туКрисида зарур билимларга эга булиш мамлакатимизда билимдон, хар жихатдан етук баркамол инсон шахсини шакллантиришда алохида урин тутади. Билиш назарияси булажак мутахассис-кадрларда муайян илмий лаёкат ва кобилиятларни шакллантиришга кумаклашади. Миллий мустакиллик йилларида гносеология олдига куйилаётган энг мухим вазифалардан бири, илмий билимларнинг жамиятимиз тараккиёти, тинчлиги ва фаровонлиги учун хизмат килишини таъминлайдиган омил ва механизмларни урганиш, улуК аждодларимизнинг илмий билимларни ривожлантириш борасида орттирган тажрибаларини кенг оммалаштиришдир.


Таянч тушунчалар
Билиш, гносеология, билим, кундалик (эмпирик) билим, назарий билим, билиш объекти, билиш субъекти, хиссий билиш, мантикий билиш, илмий билиш методлари, назария, хакикат, нисбий хакикат, мутлак хакикат
Такрорлаш учун саволлар
1. Гносеология нимани урганади?

2. Билиш нима?

3. Хиссий ва рационал билишнинг узига хослиги нимада?

4. Билиш объекти, субъекти, предмети тушунчаларини изохланг.

5. Илмий билишнинг асосий усул (метод) ларини курсатинг.

6. Билишнинг ёшларни тарбиялаш ва камол топтиришдаги ахамият нимада?
АДАБИЁТЛАР
1. Каримов И.А. ¤збекистон XXI аср бусаКасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. - Т, «¤збекистон», 1997.

2. Каримов И.А. Баркамол авлод — ¤збекистон тараккиётининг пойдевори. — Т, «¤збекистон», 1997.

3. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. — Т., «¤збекистон»,1998.

4. Каримов И.А. Донишманд халкимизнинг мустахкам иродасига ишонаман. «FIDOKOR» газетаси, 2000 йил 8 июн.



5. Основы философии. — Т,. ¤збекистон, 1998.
Yüklə 24,49 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin