Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti



Yüklə 5,11 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə30/31
tarix26.02.2017
ölçüsü5,11 Kb.
#9787
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   31

 
 
237 
sяnяd иmzalandы. Sяnяdlяrdяn bиrиncиsи, Bolqarыstan vя Almanиya arasыnda 
dostluq vя иttиfaq haqqыnda razыlaшma иdи kи, buna яsasяn Almanиya Bolqa-
rыstanыn яrazи bцtюvlцyцnя tяmиnat verиrdи. Bolqarыstan иsя Almanиya tяrя-
fиndяn mцharиbяyя gиrmяyи юhdяsиnя gюtцrцrdц.Иkиncи sяnяddя razыlaшmaya 
яsasяn  Almanиya  Bolqarыstana,  Serbиyaya  qarшы  чыxmaьa  qarшыlыqlы  olaraq 
Makedonиyanыn  bиr  hиssяsи  vя  Pomorovyenиn  bиr  hиssяsиnи  vяd  edиrdи.  Al-
manиya hяm dя razыlaшыrdы kи, Yunanыstan vя Rumиnиyanыn Antanta tяrяfиn-
dяn mцharиbяdя ишtиrak edяcяyи tяqdиrdя, Bolqarыstana Dobruca vя Kaval-
lo  иlя  bиrlиkdя  yunan  Makedonиyasыnыn  bиrlяшdиrиlmяsиnи  mцdafия  edяcяk. 
Almanиya  Avtrиya-Macarыstanla  bиrlиkdя  юhdячиlиk  gюtцrцrdц  kи,  Bolqarыs-
tan  hюkumяtиnя  mцharиbяnиn  yaxыn  4  ayы  яrzиndя  hяr  ay  50  mиlyon  frank 
mяblяьиndя  yardыm  edяcяk,  яgяr  mцharиbя  uzanardыsa,  kюmяk  dя  davam 
etdиrиlяcяkdиr. 
Bolqarыstanыn  Mяrkяzи  koalиsиyaya  bиrlяшmяsиnи  rяsmиlяшdиrяn  цчцncц 
sяnяd иsя hяrbи konvensиya иdи. Bolqarыstan, Almanиya vя Avstrиya-Maca-
rыstan arasыnda  иmzalanыrdы vя bolqar ordusunun Serbиyaya qarшы чыxышыnыn 
mцddяtиnи tяyиn edиrdи. Almanиya, Avstrиya-Macarыstan, Tцrkиyя vя Bolqa-
rыstanыn Dюrdlяr Иttиfaqыnы nяtиcя etиbarы иlя rяsmиlяшdиrmяk mяqsяdиlя hя-
mиn gцn sяrhяdlяrиn tяyиn edиlmяsи haqqыnda bolqar-tцrk sazиши иmzalandы. 
Цчlяr иttиfaqы иlя mцqavиlя иmzaladыqdan sonra  Bolqarыstan  da  onlar  tяrя-
fиndяn mцharиbяyя  qoшulur. Belяlиklя, Dюrdlяr  иttиfaqы  formalaшыr. Buna 
qяdяr Mяrkяzи koalиsиya vя Antanta arasыnda Bolqarыstanы юz tяrяfиnя чяk-
mяk цчцn  mцbarиzя gedиrdи. Ancaq Mяrkяzи koalиsиyanыn vяdlяrиnиn daha 
чox  olmasы  Bolqarыstanы  юz  slavyan  qardaшlarыndan  uzaqlaшdыrыr,  onu  yad 
bиr dцшяrgяyя sцrцklяyиr. 
Bolqarыstanыn  mцharиbяyя  qoшulmasы  Mяrkяzи  koalиsиyanыn  qцvvяsиnи 
daha  da  artыrыr.  Belяlиklя  dя,  1915-cи  иlиn  sonlarыnda  gяrgиn  dюyцшlяrdяn 
sonra  Serbиya  ишgal  olunur.  Almanиya  vя  Tцrkиyя  иlя  mцqavиlяlяrиn  иmza-
landыьыnы bиlяn mцxalиf partиyalar hюkumяtя tяzyиq etmяyя cяhd etdиlяr (9, 
308). Amma mцqavиlя иmzalandыqdan sonra bolqar hюkumяtи dяrhal mцha-
rиbяyя daxиl olmadы.Ferdиnand rиskя getmяk иstяmиrdи, xalqыn narazыlыьы vя 
Mяrkяzи koalиsиyanыn mяьlub olmasыndan qorxurdu. (15,181). 1915-cи иl ok-
tyabrыn  6-da  Avstrиya  vя  Almanиyanыn  Serbиyaya  qarшы  яmяlиyyatlarыnыn 
baшlanmasыndan 8 gцn keчdиkdяn sonra 14 oktyabrda mцharиbя elan etmя-
dяn  Bolqarыstan  Serbиyaya  hцcum  etdи  (10,291).  Bolqarыstan  mцharиbяyя 
qoшulduqdan  sonra  oktyabrda  bolqar  ordularы  Moravo  vя  Kosovo  hяrbи 
яmяlиyyatlarыnda ишtиrak etdи vя serb ordusu darmadaьыn edиldи (8,8). 1915-
cи  иlиn  15-22  oktyabrыnda  bolqar  ordularыnыn,  22  oktyabr  –  22  noyabrыnda 
иsя Mяrkяzи koalиsиyanыn цmumи hцcumlarы oldu.10 noyabr 1915-cи иldя al-
man ordularы Nиши tutdu vя bolqar ordularы иlя bиrlяшdи (5,886). Bolqar or-
dusunun Makedonиya vя Serbиyadakы qяlяbяlяrиndяn sonra aьыr, яzabverиcи 
sяngяr mцharиbяsи baшladы. Bolqar ordusu Salonиk cяbhяsиnи qorumalы иdи. 
Almanиyanыn  hяrbи  qцvvяsиnиn  чox  olmasыna  baxmayaraq  Antantanыn 
Salonиk ordusunu aradan qaldыrmaьa tяlяsmиrdи. 
Bolqarlar 1916-cи иl avqustun 17-dяn aktиv fяalиyyяtя baшladыlar. Onlar 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
238 
Salonиk  cяbhяsиnиn  cиnahlarыnda  Antanta  ordularыnы  sыxышdыrdы  vя  Strumи 
чayыndan  шяrqя  bиr  sыra  mяntяqяlяrи  tutdular  (4,535).  Amma  1916-cы  иl 
kompanиyasы nяtиcяsиndя Salonиk cяbhяsиndя Antanta Bolqarыstanы mцharи-
bяdяn чыxarmaq mяqsяdиnя чatmadы. Egey dяnиzи sahиllяrиnи 4-cц bolqar or-
dusu qoruyurdu (7, 512). 1916-cы иlиn sentyabrыnda bolqar ordusu Antanta 
tяrяfиndяn mцharиbяyя qoшulan Rumиnиyaya qarшы hяrbи яmяlиyyatlarda ak-
tиv шяkиldя ишtиrak etdи. Buxarestиn alыnmasыnda, Qяrbи Rumиnиyanыn ишьalыn-
da bюyцk rol oynadыlar. Alman ordusu vя 2-cи tцrk dиvиzиyasыnыn kюmяyиlя 
bolqar alayы 1916-cы иlиn dekabrыn sonlarыnda Dunayыn mяnsяbиnяdяk bцtцn 
Dobrucanы  tutdu.  Belяlиklя  rumиn  cяbhяsи  yarandы  kи,  onun  яsas  hиssяsиnи 
bolqar dиvиzиyasы qorumalы иdи (2,361). 
Bolqarыstanda  bиrиncи  dцnya  mцharиbяsи  dюvrцndя  malиyyя  kapиtalыnыn 
mюvqeyи  gцclяnmишdи.  Amma  юlkяnиn  иqtиsadиyyatыnda  baшlыca  mюvqeyи  al-
man monopolиslяrи tuturdu. Onlar bюyцk bolqar banklarыnы иdarя edиrdиlяr. 
Ona  gюrя  bu  dюvrdя  Bolqarыstanda  yaranan  malиyyя  kapиtalыnыn  чoxu  al-
man kapиtalы sayыlыrdы (2, 361). Zяhmяtkeшlяrиn vяzиyyяtи чox aшaьы dцшmцш-
dц. Mцharиbяnиn bцtцn яzиyyяtи яhalиnиn чиyиnlяrиnя dцшцrdц. 
1917-cи иlиn яvvяllяrиndя beynяlxalq vяzиyyяt Bolqarыstanda daxиlи vяzиy-
yяtиn dя kяskиnlяшmяsиnя gяtиrиb чыxardы. 1916-cы иlиn sonlarыndan mяrkяzи 
dюvlяtlяrиn sиyasи bюhranы daha da artыrdы (1, 40). Salonиk cяbhяsиnиn bцtцn 
aьыrlыьы  Bolqarыstanыn  цzяrиndя  иdи.  Bolqarыstanыn  hakиm  burjua  –  шovиnиst 
kompanиyasыnыn vяzиyyяtи daha da чяtиnlяшmишdи. 1917-cи иlиn sonunda Bol-
qarыstan dяrиn bюhranda иdи. (1, 213). 1917-cи иlиn yayыnda Yunanыstan Bol-
qarыstana  mцharиbя  elan  etdи.  Rumиnиya  kapиtulyasиya  olunduqdan  sonra 
Bolqarыstan bцtцn Dobrucanы tutmadы,onun ancaq cяnub hиssяsиnи ala bиldи 
(28,  383).  1918-cи  иlиn  яvvяllяrиndяn  alman  hюkumяtи  bolqar  hюkumяtиnя 
malиyyя yardыmыnы dayandыrdы.  
Mяrkяzи koalиsиyanыn mяьlubиyyяtlяrи getdиkcя artыrdы. Mяrkяzи koalиsи-
yanыn mяьlubиyyяtlяrи Bolqarыstanыn da vяzиyyяtиnи чыxыlmaz edиrdи. Mцha-
rиbяdя Mяrkяzи dюvlяtlяrиn qalиb gяlяcяyиnи vя bununla da яrazи иddиalarыnы 
reallaшdыracaьыnы dцшцnяn Bolqarыstan чox bюyцk иtkиlяrlя vя mяьlubиyyяtlя 
mцharиbяnи bиtиrmяlи oldu. Bolqar hюkumяtи avstrиya daиrяlяrиnиn kюmяyиlя 
bцtцn  Dobrucaya  иddиa  edиrdи.  Amma  bu  alman  иmperиyasы  tяrяfиndяn 
etиrazla  qarшыlandы  (1,  89).  1918-cи  иlиn  sentyabrыnda  bolqarlar  sцrяtlя  gerи 
чяkиlиrdиlяr. Mиnlяrlя яsиr, artиllerиya, arabalar yollarda qalыrdы. Bu vaxt иn-
gиlиslяr Strumичanы tutdular vя Bolqarыstanыn paytaxtы Sofиyaya doьru hяrя-
kяt etdиlяr. Bolqar cяbhяsи bюlцnmцшdц (15, 33).  
22  oktyabr  1918-cи  иldя  serb  odularы  Vardar  чayы  xяttиnя  чыxdыlar  vя 
Krиvolan шяhяrиnя doьru cяbhяnиn yarыlmasы 150 km-я чatdы. 2-cи bolqar vя 
11-cи alman ordularы arasыnda яlaqя qыrыldы (10, 310). 25 sentyabrda Bolqa-
rыstan Antantadan barышыq иstяdиkdяn sonra 29 sentyabrda Salonиk barышыьы 
иmzalandы.  Mцqavиlяyя  яsasяn,  Bolqarыstan  Serbиya  vя  Yunan  яrazиlяrиnи 
tяrk  etmяlи  иdи.  Шяrq  sяrhяddиnиn  mцdafияsи  vя  dяmиr  yolunun  qorunmasы 
цчцn 3 pиyada dиvиzиyasы vя 4 atlы alayы иstиsna olmaqla bolqar  ordusu tяr-
kиslah  edиlиrdи.  Яldя  olunan  bu  sиlah-sursat  mцttяfиqlяrиn  nяzarяtи  altыnda 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
239 
anbarlarda  saxlanыlыrdы.  Sцlh  mцqavиlяsи  иmzalananadяk  Antanta  bolqar 
hяrbи яsrlяrиndяn Шяrqdя иstиfadя edя bиlяrdи. Antanta ordularы razыlыьa яsa-
sяn bolqar яrazиsиndяn keчя bиlяr vя onun yol, lиman vя яlaqя vasиtяlяrиn-
dяn иstиfadя edя bиlяrdи. Bolqarыstanыn bиr neчя stratejи mяntяqяlяrи mцvяq-
qяtи  olaraq  mцttяfиq  ordularы  tяrяfиndяn  tutula  bиlяrdи.  Bolqar  lиmanlarы 
mцttяfиqlяr vя neytral gяmиlяr цчцn aчыlыrdы (7,514). 27 noyabr 1919-cu иldя 
Antanta юlkяlяrи vя Bolqarыstan arasыnda Parиs яtrafыnda yerlяшяn Neyи qя-
sяbяsиndя  sцlh  mцqavиlяsи  иmzanlanmышdы.  Mцqavиlяyя  яsasяn  Bolqarыstan 
Qяrbи  Frakиyadakы  яrazиlяrdяn  mяhrum  olur,  яvяzиndя  иsя  Egey  dяnиzиnя 
yalnыz “иqtиsadи чыxыш” hцququ яldя edиrdи.(8,12).Cяnubи Dobruca Rumыnиya 
sяrhяdlяrи daxиlиndя qalыrdы.  
 
Mяqalяnиn aktuallыьы. Мягалядя Икинъи Балкан мцщарибясиндяки мяьлубий-
йятдян сонра Болгарыстанын щаким даиряляринин йени мцщарибяйя щазырлыьы, идео-
ложи вя щярби сащядяки тядбирляр щярби ямялиййатлар хроноложи ардыъыллыгла юз як-
сини тапыр. 
Mяqalяnиn elmи yenиlиyи. Биринъи Дцнйа Мцщарибясиндя Болгарыстанын иштира-
кы,  щярби  ямялиййатларда  фяалиййятинин  ня  дяряъядя  щягигилийи  елми  ъящятдян 
ясасландырылыр. 
Мяqalяnиn  praktиk  яhяmиyyяtи  vя  tяtbиqи.  Мягалядян  тарихчи-алимляр,  али 
вя орта мяктяблярдя тарих фяннин тядрис едян мцяллимляр, тялябя вя докторантлар 
истифадя едя билярляр. 
 
 
Ядябиййат 
 
1.Бирман  М.А.  Формирование  и  развитие  болгарского  пролетариата 
1878-1923 гг. М.: Наука, 1980, 352 с. 
2.Vяlиyev  T.T.,  Шahmuradov  A.Ш.Slavyan  юlkяlяrи  tarиxи  (XЫX  яsrиn 
иkиncи yarыsы-XX яsrиn яvvяlяrи): Alи mяktяblиlяr цчцn dяrslиk. Bakы: Vяtяn, 
2012, 566 s 
3. Виноградов К.Б. Буржуазная историография первой мировой войны. 
Происхождение  войны  и  международное  отношения.  1914-1917  гг.  М.: 
Cоциально-экономической литературы, 1962, 402 с. 
4.Всемирная  история.  /ред:  Бадак  А.И.,  Войнич  И.Е.,  Валчек  Н.М.  и 
др./ Т. 20. Итоги первой мировой войны. М., АСТ, 2002, 512 с. 
5.  Залесский К.А. Кто был кто в Первой мировой войне. М: АСТ, 2003, 
894 с. 
6.  История  Болгарии.В  2-х  т.  М.,  АН  СССР,1954-1955,  575  с. 
7.    История  Первой  мировой  войны.  1914-1918.  В  2-х  т.  Т.Ы.  М.:  Наука, 
1975, 607 с. 
8.   История южных и западных словян. В 2-х т. Т.ЫЫ. Новейшее время. 
/учебник. М.: МГУ, 2008, 272 с. 
9.   Краткая история Болгарии. С древнейших времѐн до нащих дней. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
240 
М.: Наука, 1987, 568 с. 
10.   Кто развьязал Первую мировую: Тайна сараевского убийство. М.: 
Вече, 2010, 336 с. 
11.      Нотович  Ф.И.  Дипломатическая  борьба  в  годы  Первой  мировй 
войны. Т.Ы.  М – Л: АН СССР, 1947, 748 с. 
12.      Писарев  Ю.А.  Великие  державы  и  Балканы  накануне  первой 
мировой войны. М., Наука, 1985, 285 с. 
13.   Стоун Н. Первая мировая война. М., АСТ, 2010, 219 с. 
 
 
З.Нуриева 
 
Участие Болгарии в Первой мировой войне 
Резюме 
                               
В  статье  говорится  об  участии  Болгарии  в  первой  мировой  войне  и о 
его тяжелых последствиях.Причина нейтральной позиции Болгарии была 
уточнена в начале войны.В последствии присоединение Болгарии к войне, 
участие в военных операциях повлияло на политическое положение стра-
ны. В безуспешном результате Болгария потерпела поражение. 
 
Z.Nurиyeva 
 
The partиcиpatиon of the Bulgarиa иn the Fиrst World War 
Summary 
 
Ыn  the  artиcle  was  dealt  wиth  partиcиpatиon  of  the  Bulgarиa  иn  the  Fиrst 
World War and severe results caused by war. At the begиnnиng of the war 
was  иnvestиgated  the  reasons  of  takиng  neutral  posиtиon  of  Bulgarиa. Later  
on  was  иndиcated  joиnиng  war  of  Bulgarиa,  presence  on  the  mиlиtary 
operatиons  and  the  war  иmpact  to  polиtиcal  sиtuatиon  of  country. 
Consequently Bulgarиa faиlure and was defeated. 
 
 
Редаксийайа дахил олуб: 20.05.2014 
 
 
 
  

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
241 
Tullantы sularыnыn tяmиzlяnmяsи 
 
Иnsaf Hяmzяyevа,  
Ekologиya Иnstиtutunun шюbя mцdиrи 
Arzu Gяncяlиyeva, 
Ekologиya Иnstиtutunun laborantы 
Gцnay Mяmmяdova, 
Ekologиya Иnstиtuttunun laborantы 
                                                                   e-maиl: cиngиz55@rambler.ru 
 
Rяyчиlяr: f.-r.ц.e.d., prof. H.И.Aslanov 
                b.ц.f.d., dos. H.M.Hacыyeva 
 
Aчar sюzlяr:  kиmyяvи  analиz,  antropogen,  zяhяrlяnmя,  чиrklяnmя,  чиrk-
lяnmя dяrяcяsи, tullantы sular, neftlя чиrklяnmя, aьыr metal, ekolojи durum. 
 
Ключевые  слова:  химический  анализ,  антропоген,  отравление,  заг-
рязнение, степень загрязнения, сточные воды, загрязнение нефтью, тяже-
лые металлы, экологическое состояние. 
 
Key words: ъhemиcal analysиs, degree of beиng anthropogenиc poиsoned, 
gettиng dиrty, garbage waters, rub wиth kerosene gettиng dиrty, heavy metal, 
ecologиcal sиtuatиon.  
 
Mиn иllяrdиr kи, иnsanlar sudan lяzzяt alыr. Yerиn sяthиnиn bюyцk hиssяsи 
(70,8%) okean vя dяnиzlя юrtцlцdцr. 
Su ehtиyatlarыnыn bu gцnkи vяzиyyяtи hamыnы narahat edиr. Su axыnlarыna 
mцxtяlиf kиmyяvи maddяlяr daxиl olur vя onun tяrkиbиnи pиslяшdиrиr. Tяbия-
tиn яsas чиrklяndиrиcи mяnbяlяrи sяnaye mцяssиsяlяrи, иstиlиk elektrostansиya-
larы  vя  nяqlиyyatdыr.  Yenи  texnologиya  чиrklяnmяnиn  azalmasыna  яsaslanыr. 
Sяnayedя  tullantы  sularы  tяmиzlяyяn  sиstemlяr  vя  qaztutandan  иstиfadя 
edиrlяr. 
Tullantы  sularыnыn  яmяlя  gяlmя  mяnbяlяrи  mцxtяlиfdиr.  Bu  mяnbяlяrиn 
xarakterиndяn  asыlы olaraq tullantы sularы da mцxtяlиf tяrkиblи,  mцxtяlиf qa-
rышыqlы olur. 
Metallurgиya  vя  maшыn  ayыrma  sяnayesи  yaьlы  tullantы  sularыnыn  яsas 
mяnbяyи sayыlыr. Чиrklяnmяnиn dяrяcяsиndяn asыlы olaraq konsentrasиyalы vя 
az konsentrasиyalы kиmи olmaqla 2 hиssяyя bюlцnцr. Az konsentrasиyalы tul-
lantы sularы hazыrlanmыш metal яшyalarыn termиkи ишlяnmяsиndяn vя qяlиbdяn 
чыxarыldыqdan sonra yuyulmasы prosesиndя яmяlя gяlиr. 
Konsentrasиyalы  tullantы  sularыnыn  tяrkиbиndя  yaьыn  mиqdarы  50  q/l-dиr. 
Bu  sular  ишlяnmиш  yaьlayыcы-soyuducu  mяhlullu  (YSM),  ишlяnmиш  yuyusu 
mяhlullar юzlцyцndя «su ичиndя yaь» tиplи davamlы emulsиyalardыr. 
Bяzи  mцяssиsяlяrdя  konsentrasиyalы  yaьlы  tullantы  sularы  bюyцk  hяcmdя 
шяrtи tяmиz su mяhlulu иlя ишlяnmиш vя nяtиcяdя az yaьlы suya чevrиlиr. Yaьlы 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
242 
tullantы sularыnыn tяmиzlяnmяsи bцtцn nюv yaьlы tullantы sularыnыn bиr-bиrиnя 
qarышdыrыlmasы, kobud dиspers hиssяlяrdяn vя alovlanan qarышыqdan ayыrmaq 
цчцn чюkdцrцlmяsи, daha sonra koaqulyantlardan иstиfadя edиb чюkцntцnцn 
ишlяnmяsи sxemи иlя aparыlыr. Bu sxemиn чatышmayan cяhяtи ondan иbarяtdиr 
kи,  bu  vaxt  bюyцk  hяcmdя  koaqulyant  sяrfи  vя  nяzяrя  чarpacaq  dяrяcяdя 
чox  mиqdarda  чюkцntц  alыnыr,  bu  иsя  чюkцntцdя  yaьыn  mиqdarыnы  azaltmaq 
цчцn  яlavя  koaqulyant  sяrfи  demяkdиr.  Tяcrцbя  gюstяrиr  kи,  az  konsentra-
sиyalы vя konsentrasиyalы tullantы sularыnы ayrы-ayrыlыqda ишlяnmяsиnя (tяmиz-
lяnmяsиnя)  daha  az  koaqulyant  tяlяb  olunur  vя  чюkцntцnцn  mиqdarы  az 
hяcmlи olur. 
Tullantы sularыnыn tяmиzlяnmяsи aшaьыdakы ardыcыllыqla aparыlыr: 
Yыьыlmasы,  чюkdцrцlцb  durulaшdыrыlmasы,  turшulaшdыrыlmasы,  elektro-kиm-
yяvи ишlяnmяsи, mяhlulun tяmиzlяnmяsи vя ишlяnmиш suyun durulaшdыrыlmasы. 
Yaьemulsиyalы tullantы sularы чяnlяrdя чюkdцrцlцr, durulaшdыrыlыr, yaь yы-
ьanla  sяrbяst  yaьlardan  azad  olunur,  sonra  иsя  duz  turшusu  иlя  pH=5

5,5 
olana  qяdяr  turшulaшdыrmaq  цчцn  qarышdыrыcыya  keчиrиlиr.  Turшulaшdыrыlmыш 
tullantы suyu elektrolиzя gюndяrиlиr. Mayenиn цstцndя яmяlя gяlяn kюpцklц 
mяhsul ya perиodиk olaraq, ya da  fasиlяsиz olaraq kюpцk  qяbul edяn  baka 
axыdыlыr. Tяmиzlяnmиш tullantы suyu чюkdцrцcцdя zяngиnlяшdиrиlиr vя bundan 
sonra kanalиzasиyaya axыdыlыr. Bиolojи tяmиzlяnmя zamanы tullantы sularы шя-
hяr kanalиzasиyasыnыn tяmиzlяnmя xиdmяtиnиn kюmяyи иlя tяmиzlяnmя zola-
ьыnda  qaba  цzvи  bиrlяшmяdяn  maddяlяrdяn  tяmиzlяnиr.  Tullantы  sularыnыn 
elektrolиzи  zamanы  alцmиnиum  anodun  elektrolиtиk  hяll  olmasы  baш  verиr  kи, 
bundan yцksяk koaqulyasиya etmяk qabиlиyyяtиnя malиk alцmиnиum hиdrok-
sиd яmяlя gяlиr. 
Tяmиzlяnmиш  su  pH=6,5

7,5  шяffaf,  rяngsиz,  tяrkиbиndя  25  mq/l  neft 
mяhsullarы 1,5 q/l xlorиdlяr, 2,5 – 3 q/l hяll olmuш mиneral duzlar olan maye 
halыnda tullanыr. 
Tяrkиbиndя cиvя, qurьuшun, mиss olan tullantыlar яsasяn bиr sыra sahиlya-
nы zonalarda lokalиzя olunur. Ancaq onlarыn mиqdarыnыn bиr qиsmи яrazи su-
larыndan kяnara чыxыr. Cиvя иlя чиrklяnmя fиtoplanktonun иnkишafыnы lяngиdя-
rяk  иlkиn  dяnиz  ekosиstemиnиn  mяhsulunu  azaldыr.  Cиvя  tяrkиblи  tullantыlar 
яsasяn kюrfяz vя чay estuarиlяrиnиn чюkцntцlяrиndя toplanыr. Qurudan oke-
ana yuyulub aparыlan maddяlяrиn ичяrиsиndя su sakиnlяrи цчцn mиneral bиo-
gen  elementlяrlя  yanaшы  цzvи  qalыqlar  da  bюyцk  яhяmиyyяt  kяsb  edиr.  Иldя 
okeana tюkцlяn цzvи maddalяrиn mиqdarы 1300–3800 mиlyon tondur. 
Цzvи mяnшяlи tullantы sularы su hюvzяlяrиnиn vяzиyyяtиnя pиs tяsиr gюstя-
rиr. Bu tullantыlar чюkяrяk hюvzяnиn dиbиnи юrtцr vя suyun tяmиzlяnmяsиndя 
ишtиrak edяn mиkroorqanиzmlяrиn иnkишafыnы lяngиdиr vя ya tamamиlя dayan-
dыrыr.  
Bu чюkцntцlяrиn чцrцmяsи zamanы bцtцn su hюvzяlяrиnи чиrklяndиrяn kц-
kцrd qazы kиmи zяrяrlи bиrlяшmя vя zяhяrlи maddя yarana bиlиr. Tullantыnыn 
olmasы suya gцnяш шцalarыnыn daxиl olmasыnы da чяtиnlяшdиrиr kи, bu da foto-
sиntez prosesиnи lяngиdиr. Suya qoyulan яsas sanиtar normasы onda olan ok-
sиgenиn mиqdarыna qoyulan шяrtdиr. Suda oksиgenиn  mиqdarыnы azaldan bц-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
243 
tцn  tullantыlar  zяrяrlи  hesab  olunur.  Sяthи  aktиv  maddяlяr  pиylяr,  yaьlar, 
sцrtkц materиallarы su цzяrиndя nazиk pяrdя яmяlя gяtиrиr kи, bu da su иlя at-
mosfer  arasыnda  qaz  mцbadиlяsиnя  maneя  tюrяdиr,  bu  da  suyun  oksиgenlя 
zяngиnlяшmяsиnи aшaьы salыr. Su mцhиtиnиn цzvи maddяlяrlя чиrklяnmяsи nяtи-
cяsиndя sularda patogen mцhиt яmяlя gяlиr. Цzvи maddяlяrlя чиrklяnmиш su 
ичmяk vя dиgяr mяqsяdlяr цчцn praktиkи olaraq gяrяksиz olur. Mяишяt tul-
lantыlarы иnsan hяyatы цчцn tяhlцkяlи olmaqdan baшqa чцrцmя цчцn чox mиq-
darda  oksиgen  tяlяb  etmяsи  иlя  dя  tяhlцkяlиdиr.  Яgяr  mяишяt  tullantыlarы  su 
hюvzяsиnя чox bюyцk mиqdarda daxиl olarsa, onda suda hяll olan oksиgenиn 
mиqdarы su canlыlarыnыn hяyatы цчцn lazыm olan mиqdardan aшaьы dцшя bиlяr. 
Tяbии sularыn яn qиymяtlи xцsusиyyяtlяrиndяn bиrи onlarыn bиr-bиrиndяn asыlы 
gedяn  fиzиkи,  kиmyяvи,  bиokиmyяvи  vя  s.  proseslяr  nяtиcяsиndя  юz-юzцnя  tя-
mиzlяnmяsиdиr. 
Mяqalяnиn  aktuallыьы. Abшeron yarыmadasыnыn baшlыca  problemlяrиndяn 
bиrи torpaqlarыn чиrklяnmяsи иlя baьlыdыr. Цmumи sahяsи 222 mиn hektar olan 
Abшeron yarыmadasыnыn yararsыz torpaqlarыnыn цmumи sahяsи 33,3 mиn ha, o 
cцmlяdяn neftlя чиrklяnmиш torpaqlarыn sahяsи 10 mиn ha qяdяr tяшkиl edиr. 
Bцtцn bunlar mюvzunun aktuallыьыnы gюstяrиr. 
Mяqalяnиn  elmи  yenиlиyи.  Tullantы  sularыnыn  aьыr  metal  иoanlarыndan  tя-
mиzlяnmяsиnиn  mцxtяlиf  qяlяvиlяrиn  kюmяyи  иlя  neytrallaшdыrыlыb  иonlarы  az 
hяll olan hala gяtиrmяk цsulu tяklиf olunur. 
Mяqalяnиn praktиk яhяmиyyяtи vя tяtbиqи. Mяqalяdя gюstяrиlяn metodlar 
vasиtяsиlя tullantы sularыnыn tяmиzlяnmяsиndя иstиfadя etmяk olar. 
 
 
Яdяbиyyat 
 
1.  Mяsиmov  N.M.  Azяrbaycan  Respublиkasыnda  ekologиya.  Bakы: 
Mцtяrcиm. 1999, 26 s. 
2. Mustafayev Q.T. Tяbияtиn qorunmasы. Bakы: Azяrnяшr, 1970, 188 s. 
3. Mustafayev T. Ekologиyadan konspekt. Bakы: Azяrnяшr, 1993, 180 s. 
4. Nяbиyev N., Vяlиyev N. Tяbии sяrvяtlяr vя ekolojи mцhиt. Bakы: 1987, 
148 s. 
5. Novruzov Z. Иnsan иzlяrи. Bakы: Azяrnяшr, 1984, 97 s. 
6. Novruzov Z. Xяzяrиn qиymяtlи sяrvяtlяrи. Bakы: Azяrnяшr, 1984, 158 s. 
7.  Salayev  S.,  Kючяrlи  Ш.  Tяbияtиn  qиsasыnы  gюzlяmяyяk.  Bakы:  Maarиf, 
1975, 78 s. 
8. Salmanov M.Я. Ekologиya vя bиz. Bakы: Azяrnяшr, 1989, 183 s. 
9. Мамедов Н.М. Проблемы экологии. М., Знание, 1989, 110 стр. 
10. Миркин Б.М., Наумова Л.Г. Популярный экологический словарь. 2-
е издание. М., 2003, 384 стр. 
11.  Сапунов  В.Б.,  Легков  В.В.  Основы  экологии:  Методическое 
пособие для учителей. М., 2001, 206 стр. 
12. Чернова Н.М., Былова А.М. Экология. М., 1988, 272 стр. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
244 
 
И. Гамзаева  
   А. Гянджалиева  
Г. Мамедова  
Очистка сточных вод 
 
Резюме 
 
В  статье  рассматривается  сегодняшнее  состояние  водных  ресурсов. 
Подчеркивается,  что  основными  загрязнителями  природы  являются  про-
мышленные  предприятия,  электростанции  и  транспорт.  Предлагаются 
некоторые методы очистки сточных вод. 
 
И. Hamzayeva  
A.Qanjalиyeva  
G.Mammadova  
 
Cleanиng of the garbage waters 
 
Summary 
 
Sиtuatиon  of  today  иs  dиscussed  of  the  water  stocks  иn  the  artиcle. 
Ыndustry  establиshments  of  the  basиc  pollutant  sources  of  the  nature,  heat 
are emphasиzed electrиc power statиons and transport. Some methods of the 
cleanиng of the garbage waters are offered. 
 
 
                                                  Redaksиyaya daxиl olub: 21.04.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
245 
Bцръляр щаггында  
 
Sяbahяt Hяsяnova,  
Bakы шяhяrи, Sabunчu rayonu 
 295 nюmrяlи tam orta mяktяbин мцяллими 
е-maиl: sabahathasanova@gmaиl.com  
 
Rяyчиlяr: Р.Зейналова, 
                Д.Ялийева 
                   
Aчar  sюzlяr:  bцrc,  astronomиya  dяrslиyи,  tяhsиlиn  tяkmиllяшdиrиlmяsи  иlя 
mяktяblиlяrиn tяbии иnkишafы arasыnda yaranan zиddиyyяtlяr, tяlиmиn sяmяrя-
lиlиyи, elmиn tarиxи. 
 
Ключевые  слова:  созвездие,  учебник  по  астрономии,  противоречия 
между  совершенствованием  образования  и  естественным  развитием 
школьников, эффективность обучения, история науки. 
 
Yüklə 5,11 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   31




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin