Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан дювлят игтисад университети



Yüklə 1,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/21
tarix28.01.2017
ölçüsü1,55 Mb.
#6700
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   21

Кцр  чайы  узунлуьуна  вя  сулулуьуна  эюря  Гафгазын, 
еляъя дя Азярбайъан Республикасынын ян бюйцк чайы сайылыр. 
Тцркийяйя, Эцръцстана, Азярбайъана щяйат эятирян Кцр чайы 
юз башланьыъыны Тцркийянин 2741 метр щцндцрлцйя малик олан 
Гызылэядик  зирвясиндян  эютцрцр.  О,  200  км  мясафядя 
Тцркийя,  906  км  мясафядя  Азярбайъан  республикасы  йердя 
галан  409  км  мясафядя  ися  Эцръцстан  яразисиндян  ахыр. 
Онун  цмуми  узунлуьу  1515  км  тяшкил  едир.  Ящямиййятини 
нязяря алараг Кцр вя Араз чайларыны ел ичиндя «Аразам Кцря 
бяндям»,  «Ана  Кцр»,  «Дяли  Кцр»,  «Хан  Араз» 
адландырмышлар. Кцрцн сутоплайыъы сащяси 188.042 кв-км.дир. 
Кцр чайы щювзясиндя яразинин йцксяклийи – 28 метрдян 4500 
метря  гядяр  дяйишир.  Бурада  орта  мейиллик  0,0018-я 
бярабярдир.  Лакин  бу  эюстяриъи  Тбилиси-Минэячевир  арасында 
0,00115-дир.  
Планетин  чайлары  щяр  ил  Дцнйа  Океанына  2.10.10  тон 
асылы вя 3.10 9 тон щялл олмуш маддяляр – гатышыглар ахыдырлар. 
Бу  ону  эюстярир  ки,  Йер  кцрясинин  гуру сащяси щяр  ил   10-12 

 
102 
кв км сцхур вя торпаг итирмиш олур. Буну Кцр чайына да аид 
етмяк  олар,  чцнки  йатаьын  эятирмя  материаллары  иля  долмасы 
вахташыры дашгынларын баш вермясиня сябяб олур. О, илдя 36-40 
млн  т  материалын  ахыдылмасы  иля  нятиъялянир.  Буну  модула 
чевирсяк, онда Кцр щювзясинин щяр 1 км км сащясиндян илдя 
205  тон  торпаьын  апарылдыьыны  эюрмяк  олар.    Лиллилик  ашаьы 
ахынларда  1900-2325  грам  куб  метр  арасында  дяйишир.  Кцр 
теандрлара,  алчаг  сащиля,  Кцр-Араз  овалыьы  щиссясиндя  енли 
йатаьа маликдир. Хязяря тюкцлмямиш Араз чайыны саь сащилдя 
гябул едяряк мянсябдя  сащяси 100 кв км-дян узунлуьу 15 
км-дян  чох  олан,  тясяррцфат  сащяляринин  инкишаф  мянбяйи 
сайылан  аллцвиал  чюкцнтцлц  делта  ямяля  эятирир.  Щямин  делта 
Салйан  йахынлыьындан  башлайыр.  Кцр  чайы  кцлли  мигдарда 
зянэин  материаллар  –  чюкцнтцляр  эятирдийиндян  делтасы  Хязяр 
дянизиня  тяряф  илдя  орта  щесабла  56-60  метр  бюйцйцр.  Хулур 
йашайыш  мянтягяси  сащясиндя  орта  су  сярфи  270  кубметр 
санийя  тяшкил  едир.  Орта  иллик  су  сярфи  ися  мянсябдя  580  куб 
метр  санийядян  артыгдыр.  Сабирабад  шящяри  йахынлыьында  ися 
бунун 590 кубметр санийядян артыг олмасы мцшащидя едилир. 
Онун орта иллик су ахымы 18 куб км-дир.  
Кцр чайыны ящямиййятиня вя диэяр хцсусиййятляриня эюря 
3 ясас щиссяйя бюлмяк олар:  
1.
 
Йухары  щисся,  йяни  мянбядян  Боржоми  дяряъясиня 
гядяр; 
2.
 
Орта  щисся  –  Боржоми  дярясиндян  Минэячевиря  гя-
дяр; 
3.
 
Ашаьы  щисся,  йяни  Минэячевирдян  Хязяр  дянизиня  – 
мянсябиня гядяр олан сащяни ящатя едир. 
Чайын  йухары  ахынында,  арабир  дцзянликлярля  явяз  олу-
нан  канйонвари  йамаъларын  ямяля  эялмясиня  сябяб  онун 
вулканик  сцхурлардан  ибарят  олмасыдыр.  Боржоми  дярясинин 
узунлуьу 55 км-дядир. 
Орта  ахында  чайын  дярясиндя  бири-бирини  явяз  едян  да-
ралмалар  вя  эенишлянмяляр  мцшащидя  едилмякля  онун  тя-
сяррцфат ящямиййятлилийи артмыш олур. Минэячевир йахынлыьында  

 
103 
Кцр  Боздаь  йцксяклийини  йарараг  Минэячевир  астаналарыны 
ямяля  эятирир.  Орта  ахында  Кцр  чайы  Баш  Гафгаз  сыра 
даьларынын  ъянуб  йамаъларындан  ахан  Лиахва,  Арагва, 
Ксани,  Алазан,  Иори  кими  сол  голларыны  юзцня  бирляшдирир. 
Алазан  щювзясиндя  сел  щадисяляри  чохлуг  тяшкил  ется  дя,  Иори 
чайы щювзяси чай шябякяси зяиф инкишаф етмяси иля таныныр.  
  Орта  ахында  саь  сащилдян  Кцр  чайынын  Храми,  Аь-
стафа,  Зяйям  вя  с.  голларыны  гябул  етдикдян  сонра  да  су-
лулуьу,  ящямиййяти  даща  да  артмышдыр.  Бахмайараг  ки, 
Храми  щювзясиндя  чай  шябякяси  сыхдыр,  Храмидян  шяргя 
доьру  йаьынтыларын  азалмасы  иля  ялагядар  олараг  шябякя 
сыхлыьынын беля давам етдийини сюйлямяк чятиндир. 
Кцр чайынын ашаьы ахынларында сол тяряфдян Ширван, саь 
тяряфдян  Мил  вя  Гарабаь  дцзляри  ящатяляйир.  Кцр-Араз 
овалыьында чайын йатаьында яйри-цйрцлцк – меандралы олмасы 
мцшащидя  едилир.  Кичик  юлчцлц  эямилярин  щярякятини 
асанлашдырмаг  цчцн  онун  йатаьынын  дюнэяли,  эиринтили-чыхын-
тылы йерляри бязи щиссялярдя кясиляряк дцзялдилмишдир. Кцр чайы  
Кцр-Араз  овалыьындан  ахаркян  Ширван  дцзцндян  кечян 
Ялиъанчай,  Турйанчай,  Эирдыманчай,  Ахсу  чайларыны,  ща-
беля,  саь  тяряфдян  кичик  Гафгазын  шярг  йамаъларындан  баш 
эютцрян  чайлары  да  гябул  едир.  Бунлардан  бири  дя  Тяртяр 
чайыдыр.  Онун  узунлуьу  200  км  олмагла  хцсусиля  йай 
айларында юз мянсябини Кцря чатдыра билмир. 
Минэячевирдян  ашаьы  Кцр  чайынын  йатаьынын  яйрилийи  
артараг  меандрлар  ямяля  эятирир.  Бу,  щямин  яразилярдя 
мейиллийин  азлыьы иля баьлыдыр. Сабирабад шящяри йахынлыьында 
райговушан  мянтягядя  чох  чох  бир  щамар  сащя  иля  ахараг 
йатаьына  даща  чох    лил  чюкдцрмцш  олур.  Бу  йерлярдя  Кичик 
йатаьы  ятрафдан  бир  гядяр  щцндцрдцр.  Араз  чайынын 
мянсябиндян  башлайараг  Салйана  гядяр  Кцрцн  мейиллийи 
0,000053-я чатыр. Бурада чай йатаьы 180 метря гядяр енляшир. 
Салйандан ашаьы мейиллик о, 00016-йа дцшяряк онун сащилляри 
алчалмагла  дашгынларын  баш  вермяси  цчцн  шяраит  йаратмыш 
олур.  Бу  ясасдан  да  дашгынлар  баш  верир  ки,  онларын  да 

 
104 
гаршысыны  алмаг  цчцн  сащил  бойу  хейли  мясафялярдя  бяндляр 
чякилмишдир. 
Йухарыда  эюстярилян  сябябляр  чохлу  сайда  батаглыглар 
вя  ахмазлар  йаратмышлар.  Ахмазлара  су  анъаг  дашгын  за-
маны дола билир. Ади вахтларда ися ахмазлар грунт сулары ще-
сабына гидаланырлар. 
Кцр  чайынын  гидаланма  вя  су  режиминя  нязяр  салсаг 
эюрярик  ки,  онун  гидаланмасында  ясас  йери  гар,  йаьыш  вя 
йералты сулар тяшкил едир. Беля ки, Минэячевиря гядяр иллик ахым 
щяъминин 36%-ни гар  сулары, 30%-ни йералты сулар, 20 фаизини 
йаьыш  сулары,  14%-ни  ися  даими  гар  вя  бузлаг  сулары  тяшкил 
едир.  Кцр  щювзясиндя  цмумиййятля  бузлаглар  чох  аздыр. 
Онлар анъаг Лиаква вя Арагванын щювзяляриндя мювъуддур 
ки, онларын да цмуми сащяси 4,5 кв км-дян чох дейилдир. 
Су  режиминдя  Кцрдя  йцксякликля  ялагядар  олараг  гар-
ларын  мцхтялиф  вахтда  яримяси  нятиъясиндя  йаз  дашгынлары 
дюврц  йараныр.  Йазда  дашгын  мартын  ахырларында  башлайыр. 
Ян чох су сярфи май, бязян ийун айында, чох надир щалларда 
апрел  вя  щятта  март  айында  да  олур.  Беля  щал  метеороложи 
шяраитдян  асылы  олараг  гарларын  яримясиля  ялагядар  ийунун 
ахырына  гядяр  давам  едир.    Сентйабрын  ахырларында  вя 
октйабр  айында  йаьынтыларын  артмасы  иля  ялагядар  олараг 
Кцрцн  сявиййяси  йеня  галхмыш  олур.  Эюстярилян  вахтларда 
бязян  эцълц  йаьышлар  дцшмяси  нятиъясиндя  сявиййя  эюстя-
риъиляриндя  зирвяляр  ямяля  эялир.  Гыш  азсулу  дюврц  нисбятян 
сабит  орта  сявиййяйя  вя  сабит  су  сярфиня  маликдир.  Ян  аз  су 
сярфи  вя  сявиййя  гышын  ахырларында  мцшащидя  олунур.  Йевлах 
шящяри  йахынлыьында  сявиййянин  максимал  амплитуду  5,8 
метря гядяр чатыр. Йевлах шящяриндян ашаьы амплитуда даща 
да кичилир. 
Кцр  чайында  иллик  ахымын  59-69%-я  гядяри  йазда,  10-
14%-я  гядяри  йайда,  12-16%-я  гядяри  пайыз  айларында  вя 
нящайят,  9-15%-я  гядяри  гышда  мцшащидя  едилир.  Минэячевир 
шящяри йахынлыьында орта иллик су сярфи 401 кубметр санийядир. 

 
105 
Бурада Кцр чайы цчцн ян чох су сярфи 2420 кубметр санийя 
вя ян аз сярфи 61 кубметр санийя гейдя алынмышдыр. 
Гыш  фяслиндя  Кцрдя  ян  чох  сащил  бузлары  вя  ийнявари 
бузлар  мцшащидя  едилир.  Йухары  ахымын  бир  чох  йериндя  буз 
юртцйц йарадыр. Тясадцфи щалларда чайын ашаьы ахынларында да 
буз юртцкляри мцшащидя олунур. 
Алазан  Кцря  говушдугдан  сонра  сцхурлардан  асылы 
олараг  чайын  сцлб  ахыны  артараг  Минэячевир  йахынлыьында 
1940 куб метр грамма чатыр. Ян чох лиллик Сабирабад шящяри 
йахынлыьында  1950  грам  куб  метрдир.  Ян  чох  лиллилик  апрел-
май айларында  чайын бол сулу дюврцндя, ян аз лиллилик гышда – 
йанвар, феврал айларында баш верир. 
  Кцр  чайынын  суйунун  минераллашмасы  да  ахын  бойу 
дяйишкяндир.  Бу  щал  Минэячевир  шящяриня  гядяр    200-400 
миллиграм  литр  (мг/л),  шящярдян  ашаьы  ися  300-450  мг/л-я 
гядярдир. Ян азы минераллашма йаз дашгынлары дюврцндя, ян 
чох  минераллашма  ися  гыш  айларында,  чайын  грунт  сулары  иля 
гидаланмасы  дюврцндя  мцшащидя  едилир.  Гыш  вя  пайыз 
айларында щялл олунмуш маддялярин су ахынындан чох олмасы 
щямин фясиллярдя минераллашманын артмасынын нятиъясидир. 
Цмумиййятля,  Азярбайъан  Республикасынын  яразисин-
дян ахан чайлар, о ъцмлядян Кцр чайы сувармада, СЕС-лярин 
йарадылмасында, айры-айры сянайе мцяссисяляринин инкишафында 
вя    йениляринин  юзляриня  йер  тапмасында,  мцвафиг  инфра-
структур  сащяляринин  мювъудлашмасында,  дашымаларда, 
эямичиликдя, туризмин вя балыгчылыг тясяррцфатларынын бяргярар 
олмасында,  мяишятдя  истифадясиндя,  микроиглим  йарадыл-
масында,  кянд,  гясябя,  район,  шящярлярин  юзляриня  йер 
тапмасында,  хястяликлярин  гаршысынын  алынмасында,  ахар 
суларын  сявиййяляринин  тянзимлянмясиндя,  су  анбарларынын  – 
суварма  каналларынын  –  коллекторларын  юзцня  йер  тапма-
сында,  инсанларын  фираван  щяйат  кечирмяляриндя,  бир  сюзля, 
юлкядя  мящсулдар  гцввялярин  инкишафы  вя  дцзэцн  йерляшди-
рилмясиндя,  юлчцйяэялмяз  рол  ойнайыр  вя  ящямиййят  кясб 
едирляр. 

 
106 
Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  су  анбарлары  инсанларын 
мцяййян мягсядляри цчцн йаратдыьы су тутарлары олуб, эюлляря 
нисбятян фяал, чайлара нисбятян пассив су дювранына маликдир 
(ъядвял  3).  Онларын  су  балансы  мцяййян  мцддят  ярзиндя 
анбара  дахил  олан  вя  йенидян  орадан  хариъ  олан  суларын 
кямиййят  эюстяриъисини  юзцндя  якс  етдирир.  Кцр  каскады  су 
анбарларында  су  балансынын  эялир  вя  чыхар  щиссяляринин  90 
фаизя  гядярини  чай  сулары  тяшкил  едир.  Атмосфер  йаьынтылары, 
йамаъ  ахыны  вя  йералты  суларын  онларын  гидаланмасында 
роллары кичикдир. 
Кцр чайы щювзясиндя йарадылан 10-а гядяр шящяр, хейли 
сайда  диэяр  йашайыш  мянтягяляри,  СЕС  вя  су  говшаглары 
мящсулдар  гцввялярин  инкишафы  вя  дцзэцн  йерляшдирилмясинин 
рямзляри  сайыла  биляр.  Эцръцстан  Республикасы  да  дахил 
олмагла  Кцр  чайы  щювзясиндя  10-а  гядяр  сцни  су  анбары  вя 
онлара  мцвафиг  су  електрик  стансийасы  няинки  адлары  чякилян 
юлкяляря,  щабеля  йахын  хариъин  дювлятляринин  дя  истещлакына 
эяряклидирляр.    Демяли,  гоншу  юлкялярин  яразиляриндя  дя 
мящсулдар  гцввялярин  инкишафы  вя  дцзэцн  йерляшдирилмясиндя 
дейилянлярин  пайы  вардыр.  Бах  бу,  онларын  ролуну  вя 
ящямиййятлярини даща да артырмыш олур. 
Азярбайъан  Республикасынын  су  щювзяляриндя  цму-
миликдя 95 балыг нювц йетишдирилир.  
Ъянуби  Гафгазда,  Кцр  чайынын  Минэячевир  шящяри 
йерляшян  щиссясиндя  йарадылмыш  су  говшаьы  гурьусу  вя  ейни 
адлы  СЕС  диггяти  даща  чох  ъялб  едир.  Беля  ки,  1953-ъц  илдя 
йарадылмыш Минэячевир су анбарынын сащяси 625 мин кв ким-
дир.  Бяндинин  щцндцрлцйц  80  м  олмагла  Авропада  ян 
щцндцр су анбары бянди сайылыр. Онун узунлуьу ися 1800 м-
дян аз дейилдир. Су щяъми 16 млрд кубметрдян артыьа чатыр.  
Ян  бюйцк  су  анбары  сайылан  Минэячевир  су  анбары 
гурьусу  Республиканын  су  анбарынын  цмуми  сащясинин  62 
фаизини  вя  щяъмляринин  76  фаизини  юзцндя  якс  етдирир.  Онун 
сащил хяттинин узунлуьу 230 км-я йахындыр (227 км). 1953-ъц 
илдя  Эянъячай,  Габырры,  Ганых  чайларынын  мянсябляриндя 

 
107 
Минэячевир су анбары йарадылдыгдан сонра 1954-ъц илдя эцъц 
369 мин кВт олан 6 блоклу вя илдя 1,5 млрд квт/саат електрик 
енержиси  веря  билян  Минэячевир  СЕС-и  йарадылмышдыр.  Су 
анбары  Кцр-Араз  овалыьында  970  мин  щектардан  артыг 
торпаг сащясини сувармагла йанашы, 200 мин щектар яразинин 
су  алтында  галмаг  тящлцкясиндян  горумагла  йцксяк  эялир 
ялдя  едилмясиня  шяраит  йаратмышдыр.  Бунларла  йанашы,  халг 
тясяррцфатына  щяр  ил  бюйцк  зяряр  эятирян  су  дашгынларынын 
гаршысы алынмыш, бязи хястяликлярин – малйарийанын демяк олар 
ки,  кюкц  кясилмиш,  сабит  эями  эедиш-эялиши  тямин  олунмуш, 
чайын  суйу  тянзимлянмиш,  Минэячевир  шящяри,  Йевлах-
Минэячевир  сянайе  говшаьы  формалашмыш,  онларла  йени 
фабрик,  завод  йарадылмыш,  Минэячевир  енержи-су  тясяррцфаты 
формалашараг  там  юз  яксини  тапмыш,  мцвафиг  инфраструктур 
сащяляринин  йенидян  мювъудлуьу  ишчи  гцввясини  юзцня  ъялб 
едяряк  ишсизлийин  хейли  сайда  гаршысыны  алмыш  вя  с.  Диэяр 
тяряфдян  Варварадан  Хязяр  дянизиня  гядяр,  тяхминян  600 
км бир мясафядя хырда юлчцлц эямилярин там ишлямясиня шяраит 
йарадылмышдыр. Су анбарында 23 нюв зоапланктон вя 34 нюв 
балыг  йашамагдадыр.  Су  анбарынын  алтында  ися  хейли  торпаг 
сащяси,  20  мин  ща  тугай  мешяляри  галмышдыр.  Електрик 
стансийасынын  мящсулу  Бакы  нефт  сянайе  сащялярини,  Эянъя-
Дашкясян  сянайе  говшаьыны,  Бакы-Сумгайыт  сянайе 
говшаьыны,  уъуз  вя  чох  гиймятли  електрик  енержиси  иля  тямин 
едир. Минэячевир енержи су тясяррцфаты комплекси там эцъц иля 
ишя  дцшдцкдян  5  ил  сонра  ора  гойулмуш  хяръляр  демяк  олар 
ки,  там  юдянилмишдир.  Дейилянлярля  йанашы  бир  чох  йашайыш 
мянтягяляри,  механики  суварма  стансийаларынын  електрик 
енержисиня  ещтийаълары  юдянилмишдир.  Кцр-Араз  овалыьында 
памбыгчылыьын,  тахылчылыьын,  щейвандарлыьын  даща  да  инкишаф 
етдирилмяси  цчцн  Минэячевир  су  говшаьындан  –  анбарындан 
суварма  каналлары  чякилмишдир.  Бунлар  Йухары  Гарабаь  вя 
Йухары Ширван каналларыдыр.  
Йухары Гарабаь каналынын узунлуьу 175 км олмагла, 
щям су анбарынын сявиййясинин сабит сахланылмасына, щям дя 

 
108 
100  мин  щектара  гядяр  торпаг  сащясинин  суварылмасына 
хидмят  етмякдир.  Бу  мягсядля  онун  санийядя  130  мин 
кубметр  субурахма  габилиййяти  вардыр.  Онун  суйу  иля 
Йевлах,  Тяртяр,  Бярдя,  Аьдам  районунун  торпаглары,  Мил 
дцзцнцн ъянубунда йерляшян сусуз торпаглар, щабеля канал 
Араз  чайына чатараг Муьан дцзц торпагларыны су иля тямин 
етмякдядир. Канал 1955-ъи илин мящсулудур. 
Сярсянэ,  Ъейранбатан,  Аьстафа,  Арпачай,  Йеникянд 
су  анбарларынын  щяъми  ися  100  млн  кубметрдян  артыгдыр. 
Беляликля,  шярщ  олунан  8  ири  су  анбарынын    сащяси  цмуми  су 
анбарларынын  яразиляринин  94%-ня  вя  йа  1004  кв.км  сайясиня, 
щабеля 98% вя йа 21,2 куб км. су щяъминя маликдир. 
Республикада 54 мин км узунлуьунда олан суварма 
каналларынын  йалныз  8  фаизиня  бетон  дюшянмишдир.  Ахыдылан 
суйун  25  фаизиндян  чоху  сызараг  торпагларла  щопур.  Ня-
тиъядя  грунт  суларынын  сявиййяси  галхараг  торпагларын  су 
басмасына,  онларын  батаглыг  ашмасына  вя  шоранлашмасына 
сябяб  олур.  Бунунла  йанашы,  каналлардан  сызан  су  онларын 
суварма  габилиййятини  хейли  азалтмыш  олур.  Су  гатлыьы  шяраи-
тиндя  беля  иткиляря  йол  верилмяси  тясяррцфатын  бцтцн  сащяля-
ринин,  о  ъцмлядян  кянд  тясяррцфатынын  инкишафыны  лянэидир  вя 
йа мящсулдарлыьыны азалтмыш олур. Йухары Гарабаь каналын-
дан да щяр санийя  мцддятиндя  орта щесабла 13 кубметр  су 
торпаьа  сызараг  йох  олур.  Бу  о  демякдир  ки,  бетон  юртцйя 
алынмадыьындан  каналда  илдя  410  млн  кубметр  су  иткисиня 
йол  верилмиш  олур.  Бу  кямиййят  эюстяриъиси  республиканын 
бюйцк  су  анбарларындан  сайылан  Ъейранбатанын  су 
щяъминдян 2,2 дяфя бюйцкдцр. Беляликля дя, Йухары Гарабаь 
каналынын  мювъуд  олдуьу  60  ил  мцддятиндя  онун  ахытдыьы 
суйун  20  куб  км-дян  чоху  торпаьа  сызмышдыр.  Минэячевир 
су анбарынын щяъминдян хейли чох олан кямиййят эюстяриъиси 
маэистрал  суварма  каналларынын  тикинтисиндя  бурахылан 
чатышмазлыгларын  щансы  аьыр  нятиъяляря  эятириб  чыхармасы 
щаггында айдын тясяввцр йаратмыш олур. 

 
109 
1955-ъи  илдя  фяалиййятя  башламыш,  узунлуьу  182  км, 
суварма  габилиййяти  85  кубметр  санийя  тяшкил  едян,  100 
миндян  артыг  торпаг  сащясинин  суварылмасына  сябяб  олан, 
Ъейранбатан  су  говшаьыны  су  иля  гидаландыран  Самур-Аб-
шерон  каналынын  да  бетон  юртцйя  алынмамасы,  еляъя  дя  су-
варма мядяниййятинин сявиййяли олмамасы нятиъясиндя суйун 
40  фаизя  гядяри  филтрасийайа  сябяб  олур.  Абшерон  йа-
рымадасынын релйефи, гумлу вя  эилли   торпаглары, щидроэеоложи 
шяраити  грунт  суларынын  сявиййясинин  беля  шяраитдя  сцрятля 
галхмасы  цчцн  даща  да  ялверишли  олдуьундан  бурада  гыса 
мцддят  ярзиндя  тябии  вя  сцни  чюкякликляри  «су  басмыш, 
мювъуд  эюллярин  сащяси  хейли  бюйцмцш,  онларын  бязиляри  бир-
бири  иля  бирляшмиш,  бир  чох  йерлярдя  торпаглар  батаглыглашмыш 
вя шорлашмышлар. Мцасир дюврдя дя чюкяк яразилярдя йерляшян 
йашайыш  мянтягяляринин  бязиляри  эюлмячя  вя  батаглыгларын 
ящатясиндя  галараг  чох  вахты  евлярин  зирзямиляриня  су  ахма 
щаллары  мцшащидя  олунмагдадыр.  Вязиййят  беля  давам 
едярся, бир  мцддят кечдикдян сонра Абшерон торпагларынын 
мцяййян  щиссясинин  дегредасийайа  уьрамасы  нятиъясиндя 
йарарлы олмаг бахымындан там сырадан чыха биляр, сон дяряъя 
аьырлашан еколожи шяраитдя ящалинин башга йерляря миграсийасы 
мювъудлашмыш олар. Беля щалларын йох едилмяси цчцн суварма 
шябякясини  там  реконструксийа  етмякля  даща  мцтярягги 
суварма цсулларыны тятбиг етмяк, грунт суларынын сявиййясини 
ашаьы  салмаг  мягсядиля  хцсуси  дренаж  шябякяси  йаратмаг, 
кющня  су  гуйуларындан  истифадя  етмякля  йанашы  йенилярини 
истифадяйя  вермяк,  ъидди  чирклянмяйя  мяруз  галан  вя  йени 
йаранмыш мювъуд эюлляри гурутмаг, пект буруглары, сянайе 
вя  коммунал  сащялярдян  эюлляря,  чюкякликляря,  ахыдылан 
чиркаб суларыны тямизлямякля онлардан тякрар истифадя етмяк 
вя саир тядбирляр эюрцлмялидир. 
1955-ъи  илдя  истифадяйя  верилян  Йухары  Ширван  каналынын 
узунлуьу  онун  мювъуд  суварма  каналлары  ичярисиндя  3-ъц 
олмаьа сябяб олмушдур. Чцнки Минэячевир су говшаьындан 
баш  эютцрян  каналын  цмуми  узунлуьу  126  км-дян  аз 

 
110 
дейилдир.  Онун  су  сярфи  санийядя  78  кубметр  тяшкил  едир. 
Сувардыьы сащя ися 127-130 мин ща арасында  дяйишир. Канал 
Аьдаш  вя  Эюйчай  районлары  яразисиндян  кечиб  Эюйчай 
району  яразисиндя  2  гола  айрылыр.  Голун  бири  Уъар  вя 
Кцрдямир район торпагларыны, диэяри ися даьларын ятякляри иля 
Аьсу  районуна,  сонра ися  Шамахы району  яразисинин  овалыг 
щиссясиня кечяряк Щаъыгабул истигамятиля узанмагдадыр. 
Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  юлкядя  су  ещтийатларындан 
сямяряли  истифадя  етмяйя  кюмяк  едян  су  анбарларындан 
Минэячевир,  Шямкир,  Араз,  Сярсянэ  дя  балыгчылыг  тясяррц-
фатлары да юлкяйя эялир эятирян сащяляря чеврилмишдир.  
Балыгчылыьын  ящямиййятиня  вя  овланан  балыьын  мигда-
рына эюря юлкянин дахили су щювзяляри арасында Минэячевир су 
анбары  хцсуси  йер  тутур.  Бурада  овланан  балыьын  иллик  ми-
гдары илин сулулуьундан вя  су анбарларынын сявиййя режимин-
дян  асылы  олараг  4-7  мин  сентнер  арасында  дяйишир.  Лакин 
апарылан  мцшащидяляря  эюря  су  анбарындан  овланан  балыьын 
фактики  мигдары  ялдя  олунан  статистик  мялуматларда  эю-
стярилдийиндян  ян  азы  2  дяфя  артыг  олур.  Чцнки,  верилмиш  мя-
луматларда  чохсайлы  браконейрлярин  вя  щявяскарларын  овла-
дыглары  балыг  нязяря  алынмыр.  Азярбайъан  вя  Эцръцстан 
Республикаларынын  су  анбары  йахынлыьында  йерляшян  районла-
рынын  ящалиси  бурадан  овланмыш  балыгдан  мцтямади  олараг 
бярщялянирляр. 
Ону  да  гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  Кцр  чайынын  юзцнцн 
спесифик  балыглары  вардыр.  Онларын  35  нювц  мялумдур.  Бу 
балыглара Кцр гумлагчысы, Кцр храмулйасы, Бюйцк Араэюлляр 
храмулйасы,  мурса  ширбити,  Савунин  эцмцшчяси  вя  бир  сыра 
башга нювляр вардыр. Цмумиййятля, Кцр щювзясиндя 36 ъинся 
мянсуб олан 55 балыг нюву йашамагдадыр. 
Минэячевир,  Шямкир,  Араз  су  анбарларынын  щяъми  1,0 
куб  км-дян  чохдур.  Сярсянэ,  Ъейранбатан,  Аьстафа,  Ар-
пачай,  Йеникянд  су  анбарларынын  щяъми  ися  100  млн  куб-
метрдян  артыгдыр.  Беляликля,  шярщ  олунан  8  ири  су  анбарынын 
сащяси  цмуми  су  анбарларынын  яразиляринин  94%  вя  йа  1004 

 
111 
кв км сащясиня, щабеля 98% вя йа 21, 2 куб км су щяъминя 
маликдир.  
Азярбайъан  Республикасында  140-а  гядяр  сцни  эюл  вя 
су  анбарлары  фяалиййят  эюстярмякля  онларын  цмуми  сащяси 
1100  кв  км  тяшкил  едир.  Бу  да  республика  яразисинин  1,8%-и 
демякдир.  Су  анбарларынын  су  щяъми  186,7  млрд  куб 
метрдян  чох,  файдалы  щяъми  ися  9,6  млрд  кубметрдян 
артыгдыр. 
Йарадылмыш  су  анбарлары  юлкядя  600  мин  щектардан 
артыг яразинин суварылмасына имкан вермишдир. 
Юз  игтисади  инкишафыны  тямин  етмяк  цчцн  биринъи  нюв-
бядя  йерли  тябии  ещтийатлардан  щяртяряфли  истифадя  етмяк  щяр 
щансы бир дювлятин башлыъа вязифяси  олдуьундан Азярбайъан 
Республикасы  да  бундан  йан  кечмямишдир.  Бу  мягсядля 
чайларын  потенсиал  енержи  ещтийатындан  бящрялянмяк  цчцн 
щяля  1956-ъы  илдя  Минэячевир  шящяриндян  бир  гядяр  аралы,  15 
км  Йевлах  шящяриня  доьру  цмуми  эцъц  16,5  мин  квт  олан 
Варвара  СЕС-и  дя  инша  едилмишдир.  Кцр  чайынын  цзяриндя 
йарадылмыш  Варвара  су  говшаьына  торпаг  бянди,  СЕС-ин 
бинасы,  торпаг  дамбасы  вя  с.  инфраструктур  сащяляр  дахилдир. 
Бянд вя дамба, сащяси 22,5 кв км, щяъми 60 млн кубметр 
олан  ейниадлы  су  анбарыны  ямяля  эятирмишдир.  Онун  сащил 
хяттинин узунлуьу 21 км-дян артыгдыр. Варвара СЕС-и идя 73 
млн  квт/саат  електрик  енержиси  веря  билир.  Варвара  су 
говшаьында  34  нюв  балыг,  40  нюв  гуш  олдуьу  мцяййян 
едилмишдир.  Су  анбары  суйун  ахыныны  тянзимлямякля  йанашы, 
ятраф сащялярин суварылмасыны щяйата кечирмяйя кюмяк едир. 
Сон иллярдя якин сащялярини сувармаг  мягсядиля щятта 
кичик чаьлар цзяриндя су анбарларынын тикинтиси эенишляндирилир. 
Республиканын  су  ещтийатларынын  артырылмасында  сянай-
едя  вя  мяишятдя  ишлядилмиш суларын тямизляниб тякрар истифадя 
едилмяси,  нефт  гуйуларындан  чыхар  лай  суларынын,  коллектор-
дренаж  суларынын,  щабеля  Хязяр  дянизи  суларынын  дуз-
сузлашдырылараг  истещлак  дювриййясиня  ъялб  едилмяси  мцщцм 
рол ойнайа биляр. 

 
112 
Азярбайъан Республикасы дцнйанын ян гядим якинчилик 
бюлэяляриндян  бири  сайылыр.  Цч  мин  илдян  чох  тарихи  олан 
суварма якинчилийи кянд тясяррцфаты цчцн йарарлы торпагларын 
бюйцк бир щиссясини ящатя ется дя, онун су иля тяминаты щямишя 
йарытмаз  олмушдур.  Беля  ки,  суварманын  вязиййяти 
бцтювлцкдя  чайларын  йай  азсулу  дюврцндяки  ахымларындан 
асылы  олур.  Бу  дюврдя  онларын  ахытдыьы  су  ися  цмуми  ахымын 
анъаг  15  фаизя  гядярини  тяшкил  едир.  Узун  мцддят  давам 
едян  бу  вязиййяти  арадан  галдырмаг  мягсядиля  сон  50  ил 
ярзиндя юлкядя 100-дян артыг су анбары тикилмишдир. Онлардан 
60-а  гядяр  хцсуси  лайищя  ясасында  йарадылмыш  мцщяндис 
гурьуларыдыр.  Онлар  чайларын  ахымыны  тянзимлямяйя,  арид 
иглим  шяраитиндя    су  ещтийатларындан  сямяряли  истифадяйя, 
ирригасийа  ишляринин  даща  да  йахшылашдырылмасына  кюмяк 
едирляр.  Су  анбарларынын  тикинтиси  нятиъясиндя  юлкянин  эюллцк 
ямсалы 5 дяфяйя гядяр артараг 0,0015-я чатмышдыр.  
Минэячевир  проблеминин  баша  чатмасы  республиканын 
сянайе сащяляри иля йанашы, кянд тясяррцфатынын да инкишафына 
тякан вермишдир. 
Азярбайъан  Республикасынын  икинъи  ян  бюйцк  чайы 
Yüklə 1,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin