Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан дювлят игтисад университети



Yüklə 1,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/21
tarix28.01.2017
ölçüsü1,55 Mb.
#6700
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21

Тцкянмяйян  тябии  сярвятляря  эцняш  шцаланмасы,  Йерин 
дахили  истилийи,  йаьынтылар,  кцляйин,  суйун,  габарма-чя-
килмяляринин  енержиляри,  дяниз  вя  океан  сулары  аид  едилир.  Бу 
сярвятляр  дя  космик  мигйасда  тцкянян  олсалар  да,  бяшя-
риййятин  –  инсан  ъямиййятинин  мювъудлуьу  мигйасы  бахымын-
дан тцкянмяйян щесаб едиля билярляр. 
Тцкянян тябии сярвятлярдян минерал сярвятлярин – файдалы 
газынтыларын  щамысыны  эюстярмяк  олар.  Бунлардан  бязиляри,  о 
ъцмлядян  нефт,  кюмцр,  газ  узун  мин  илляр  мцддятиндя  йерин 
дахилиндя,  мцяййян  дяринликлярдя,  ъанлы  организмлярин, 
хцсусиля  битки  галыгларынын  мцхтялиф  температур  вя  тязйигляря 
мяруз галмалары нятиъясиндя форма вя мязмунларыны дяйишмиш 
вя  карбощидроэен  мяншялярини  алмышлар.  Нязяри  ъящятдян 
бунлар да бярпа олуна билярляр. Лакин, буна бир чох мин илляр 
лазымдыр  ки,  бу  баш  вермиш  олсун.  Она  эюря  дя  минерал 
йанаъаг нювляри дя филиз, эил, гум вя с. кими тцкянян сярвятляря 
аид едилирляр. 
Тцкянян,  лакин  бярпа  олунанлара  мешя,  чямянликляр, 
щейванат алями, торпаг, су, атмосфер щавасы, бир сюзля, биосфер 
сярвятлярини  аид  етмяк  мцмкцндцр.  Лакин  онларын  бярпасы 
цчцн  мцхтялиф  заман  кясийинин  кечмяси  тяляби  вардыр. 
Мясялян, торпаьын цст гатынын ямяля эялиб формалашмасы цчцн, 
ялбяття,  инсан  тясири  олмадан  100  иллярля  вахт  тяляб  олунур. 
Мешялярин бярпасында ися бир нечя онилликляр  тяляб олунур ки, о 

 
16 
лазым  олан  функсийаларыны  йериня  йетирмиш  олсун.  Атмосфердя 
олан  рцтубятин  там  дяйишилмяси  цчцн  10  сутка  вахт  сярф 
олунур.  Бу  просес  щейван  нювляринин  бярпасына  нисбятян  аз 
вахтын  кечмяси  иля  йекунлашыр.  Калмыкда,  Газахыстанда, 
Ашаьы  Волгада  гундузларын,  су  сичанларынын,  самур  вя 
сайьаъларын  бярпасы  чох  да  вахт  тяляб  етмяйян  заман 
кясийиндя щяйата кечирилмишдир. 
Эюрцндцйц кими, инсанлар ятраф мцщитя мянфи вя мцсбят 
тясир  едяряк  ондан  йарарланмагла  йанашы,  атмосфер 
чирклянмяляри, ширин су мянбяляри йарарсызлашмалары, мешялярин 
гырылмасы,  торпагларын  шорлашмасы  вя  диэяр  деградасийалар, 
шоран  вя  батаглыгларын  йаранмасы,  флора  вя  фауна  дяйи-
шикликляри, минерал хаммал сярвятляриндян сямярясиз истифадяляр 
баш  верир.  Бу  щалларын  гаршысынын  алынмасында  елми  ясаслара 
йийялянмяк  цчцн  онун  диалектик  вящдятини,  биосферин, 
еколоэийанын  ясасларыны,  тябии  мцщитин  тяркиб  щиссялярини  вя 
хцсусиййятлярини  билмяк,  планетин  тябии  сярвятлярини  вя  ятраф 
мцщитин  мцщафизяси  цчцн  планетар  вя  реэионал  мигйасда 
тязащцр едян проблемляри арашдырмаг чох ваъибдир. 

 
17 
3. АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ЪОЬРАФИ 
МЮВГЕЙИНИН ГИЙМЯТЛЯНДИРИЛМЯСИ 
 
Щяр  щансы  бир  мцстягил  дювлятин  дахили  вя  хариъи  сийася-
тинин  инкишаф  етдириляряк  даща  да  мющкямляндирилмясиндя 
онун  сосиал,  игтисади,  сийаси,  эеосийаси  мювгейинин  дцзэцн 
гиймятляндирилмяси  хцсуси  йанашма  вя  еляъя  дя  принсипиаллыг 
тяляб едир. Бу бахымдан Азярбайъан Республикасы тале йцклц 
вя бязян дя ялверишли имканлара малик олмушдур. Аьыллы дювлят 
одур ки, тале бяхш едян ялверишли ъоьрафи имканлардан заман-
заман  йахшы,  рентабелли,  сямяряли  вя  тянзимляйиъи  формада 
истифадя етмиш олсун. 
Азярбайъан яразиси узун илляр бир чох дювлятлярин,        о 
ъцмлядян Рус империйасынын тясири даирясиня дцшмцшдцр. Она 
эюря  дя  онун  эеосийаси  мювгейи  70  илдян  артыг  бир  заман 
кясийиндя  «ССРИ  мяним  вятянимдир»  идеолоэийасына  хидмят 
етмяли  олмушдур.  ХХ  ясрин  ахырынъы  сон  10  илинин  сонуна 
гядяр    ъоьрафийа,  тарих  вя  с.  мянбялярдя  Азярбайъанын 
Тцркийя  вя  Иран  дювлятляри  иля  мювъуд  ъоьрафи  мювгеляри 
дцшмян  вя  горху  доьуран  сярщяд  кими  гябул  едилмишдир. 
Азярбайъан Республикасы 2-ъи дяфя мцстягиллик ялдя етдикдян 
вя  Тцркийя  иля  юзцнцн  достлуг  вя  гардашлыг  мцнасибятлярини 
бярпа етдикдян сонра Сядяряк йашайыш мянтягясинин игтисади-
ъоьрафи  мювгейи  няинки  бу  2  юлкя  цчцн,  щям  дя  Мяркязи 
Асийа  реэиону  юлкяляри  цчцн  юлчцйяэялмяз  ящямиййят  кясб 
етмяйя  башламышдыр.  Ейни  заманда,  1962-ъи  илдя  343  км 
мясафяни  гят  едян  Бакы-Тцркмянбашы  эями-бяря  хяттинин 
истифадяйя  верилмяси  Мяркязи  Асийа  Республикаларынын,  РФ-
нин,  Чин  вя  Йапонийанын  Авропа  юлкяляри  иля  няглиййат-
игтисади 
ялагяляриндя 
республиканын 
игтисади-ъоьрафи 
мювгейинин ящямиййяти даща да артмышдыр.  
Азярбайъан  Республикасынын  даща  айдын  сийаси-ъоьрафи 
мювгейи  1991-ъи  ил  18  октйабрда  онун  мцстягиллийи  бярпа 
олундугдан  сонра  БМТ  тяряфиндян  гябул  олунмушдур. 
Азярбайъан  Республикасы  икинъи  дяфя  мцстягиллик  газаныб, 

 
18 
дцнйанын  сийаси  хяритясиндя  юз  сийаси-ъоьрафи  мювгейини 
мющкямляндирдикдян сонра  09 декабр 1991-ъи илдя ИЯТ, 30 
йанвар  1992-ъи  илдя  АТЯТ,  2  март  1992-ъи  илдя  БМТ,  19 
сентйабр  1995-ъи  илдя  МДБ,  Тцрк  Дювлятляри  Бирлийи  (ТДБ), 
Гара дяниз щювзяси юлкяляринин игтисади бирлийи тяшкилаты, Дцнйа 
Банкы,  Бейнялхалг  Валйута  Фонду,  Авропа  Йенидянгурма 
вя Инкишаф Банкы, Ислам Инкишаф Банкы,  25 йанвар 2001-ъи илдя 
Авропа  шурасы,  Авропа  Парламенти,  1994-ъц  ил  май  айында 
НАТО-нун «Сцлщ наминя ямякдашлыг ассосиасийасы» вя диэяр 
бейнялхалг  тяшкилатларын  бир  чохунун  цзвц  олмуш,  онларла 
гаршылыглы 
ялагяляр 
йаратмышдыр. 
Дейилянлярля 
йанашы, 
Азярбайъан  Республикасынын  160-дан  чох  дцнйа  юлкяляри  иля 
щяр  ъцр  ялагяляри  йаранмышдыр.  Илк  дяфя  Азярбайъан 
Республикасынын мцстягиллийини Тцркийя, Румынийа, Пакистан, 
Исвечря, Иран, АБШ, РФ танымыш олсалар да, щал-щазырда БМТ-
нин  цзвц  олан  193  юлкянин  демяк  олар  ки,  щамысы  ону 
танымагдадыр. 
Азярбайъан  Республикасынын  макросийаси  мювгейиндя 
онун Авропа иля Асийа гитясинин говушдуьу тямасда мювъуд 
няглиййат-ъоьрафи  мювгейинин  цстцнлцклярини  эюстярмямяк 
мцмкцнсцздцр.  Еля  ону  да  гейд  етмяк  кифайятдир  ки,  щяля 
ерамызын  2-ъи  йцзилинин  сонундан  ХВЫ  ясрин  сонуна  гядяр 
фяалиййят  эюстярян  вя  о  заманлар  Чиндян  башлайан,  сонралар 
ися  Йапонийаны  да  юзцня  гатмагла  Лондона  гядяр  20  мин 
км  бир  мясафядя,  50-дян  артыг  дювляти    ялагяляндирян  гядим 
«Карван йолу», ХЫХ ясрин сонундан ися «Гядим Ипяк Йолу», 
даща  сонралар  алман  тядгигатчысы,  эеолог,  ъоьрафийашцнас 
алими  Барон  Фон  Риъщтфоненин  адландырдыьы  «Бюйцк  Ипяк 
Йолу»  Азярбайъан  яразисиндян  кечмякля  онун  щяр  ъцр 
инкишафына  тякан  вермишдир.  Бах  будур  ялверишли  мювгедя 
йерляшмяк!  Даща  сонралар,  йяни  1993-ъц  илин  майында 
Брцсселдя Авропа Бирлийинин дястяйи иля постсовет мяканындан 
чыхмыш 3 Ъянуби Гафгаз вя Мяркязи Асийанын 5 эянъ мцстягил 
дювлятиня  кюмяк  етмяк  мягсядиля  Тясис  програмы  иряли 
сцрцлмцшдцр  ки,  о  да  щямин  юлкялярин  няглиййат-

 
19 
коммуникасийа  системлярини  даща  да  ъанландырмаьы  гаршыйа 
мягсяд  гоймушдур.  Бу  да  Азярбайъан  Республикасы  яра-
зисиндян  кечмякля  мяшщур  «Авропа-Ъянуби  Гафгаз-
Трансасийа:  «ТРАСЕКА»  лайищяси  олмагла  артыг  нечя  илдир 
ки,  фяалиййят  эюстяряряк  «Гядим  Ипяк  Йолу»нун  давамынын 
инкишафына хидмят едир. 
Азярбайъан  Республикасынын  ялверишли  игтисади,  сийаси-
ъоьрафи  мювгейинин  даща  да  мющкямляндирилмясиндя,  онун 
дцнйа  базарында  иштиракына  вя  игтисади  инкишафына  ъан  атма-
сында  1994-ъц  ил  20  сентйабрда  Бакыда  Хязярин  юлкяйя  аид 
олан  бюлэясиндя  йерляшян  «Азяри»,  «Чыраг»,  «Эцняшли»  йа-
тагларында мювъуд олан 1,0 млрд тон нефт (яввялляр 511 млн т 
иди),  200  млрд  куб  м  газ  ещтийатыны  щасил  етмяк  вя 
бюлцшдцрмяк  щаггында  имзаланан  мцгавиля  бу  бахымдан 
даща гиймятлидир. 
Нящайят, Азярбайъан Республикасынын ялверишли ъоьрафи, 
сийаси,  эеосийаси  мювгейи  бир  сыра  лайищялярин,  програмларын 
мювъудлашмасына,  бир  чохунун  йериня  йетирилмясиня  шяраит 
йаратмышдыр.  
Азярбайъан  Республикасынын  дцнйанын  орта  енликля-
риндя,  Авропа  иля  Асийанын  тямасында,  Эцней  Гафгазын 
шяргиндя  йерляшмяси  вя  шяргдя  Хязяр  дянизи  иля  ялагялянмяси 
онун тябии шяраитинин тяркиби щесаб едилян ъоьрафи мювгейинин 
ящямиййятини даща да артырыр.  
Ону  да  гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  Хязяр  щювзясиндя 
дцнйанын  бюйцк  нефт  ещтийатынын  ашкарланмасы,  онун  мящ-
сулларынын  дцнйа  базарына  нягли  иля  ялагядар  олараг  Азяр-
байъан  Республикасынын  эеосийаси  мювгейинин  даща  да 
артмасы инкаредилмяз факта чеврилмишдир. Беля олдугда, няинки 
Азярбайъан  Республикасынын  нефти,  щабеля  Газахыстан  вя 
Тцркмянистан  нефти  вя  газы  да  юлкя  яразисиндян  кямяр  вя 
танкерлярля  гярбя  нягл  едилмякдядир.  Буна,  ейни  заманда, 
2006-ъы  илин  ийун  айынын  13-дя  истифадяйя  верилян,  узунлуьу 
1776  км-я  чатан  Щ.Ялийев  адына  Бакы-Тбилиси-Ъейщан  ихраъ 
бору  нефт  кямяри  дя  юлчцйяэялмяз  ящямиййятли  тясир 

 
20 
етмякдядир.  Юлкянин  ялверишли  эеосийаси  мювгейи  дцнйанын 
апарыъы  дювлятляри  олан  АБШ-ын,  Бюйцк  Британийанын, 
Франсанын,  Йапонийа  вя  Италийанын,  щабеля  бир  сыра  гоншу 
юлкялярин  игтисади  вя  стратежи  мювгелярини  Юн  Гафгаз 
зонасында  мющкямляндирмяляриня  дя  кюмяк  етмишдир.  Щал-
щазырда  Азярбайъан  Республикасы  онларын  етибарлы  тяряфдаш-
ларына  чеврилмишдир.  Диэяр  тяряфдян,  ялверишли  ъоьрафи  мювге 
гоншу  юлкялярля  мцнасибятлярин  даща  да  йахшылашдырылмасына, 
онларла  щяр  ъцр  ялагялярин  йарадылмасына  да  хидмят  едир.  Бу 
бахымдан,  Азярбайъан  Республикасынын  Иран  Ислам 
Республикасы,  Тцркийя  дювляти,  РФ,  Эцръцстан  Республикасы 
иля  мцнасибятляринин  даща  да  йахшылашдырылмасына,  йарадылмыш 
сярщяд  кечид  мянтягяляринин,  эюмрцкханаларын,  чайлар  цзя-
риндя  салынмыш  кюрпцлярин,  енержи  верилиши  хятляринин,  еляъя  дя 
эяляъякдя Иран Ислам Республикасы иля бирэя тикилмяси нязярдя 
тутулан  Ордубад,  Худафярин,  Муьан  су  електрик  стан-
сийаларынын  (СЕС)  бцтцн  тяряфляр  цчцн  ящямиййяти  даща  да 
артаъагдыр. 
Айры-айры  гоншу  дювлятлярля,  о  ъцмлядян  Русийа  Феде-
расийасы,  Эцръцстан  Республикасы  иля  баьланын    достлуг, 
мещрибан  гоншулуг  мцгавиляляри  ясасында  орада  йашайан 
азярбайъанлыларын  (хцсусиля,  Даьыстанда,  Борчалыда)  вя 
Азярбайъан  Республикасында  йашайан  эцръц  вя  лязэилярин 
мянафейи  нязяря  алынараг  дювлятляр  арасындакы  сярщядлярдян 
кечид хейли асанлашдырылмышдыр. 
Азярбайъан  Республикасынын  гярб  сярщяд  мювгейи 
щялялик  Ермянистан  Республикасынын  тягсири  уъбатындан  ялве-
ришли сайылмыр. Чцнки Ермянистан Республикасы щямишя олдуьу 
кими,  1988-ъи  илдян  Азярбайъан  Республикасына  гаршы 
тяъавцзкарлыг  сийасятини  даща  да  артырмыш,  «Бюйцк  Ермяни-
стан» йаратмаг планына мцвафиг олараг юлкянин Даьлыг Га-
рабаь вя она битишик 7 инзибати районуну зябт етмишдир. 
Азярбайъан Республикасы ялверишли ъоьрафи мювгейиндян 
истифадя  едяряк  Йахын  вя  Орта  хариъи  юлкялярля  няглиййатын 
бцтцн  нювляриндян,  о  ъцмлядян,  дямирйолу,  су  йолу,  ав-

 
21 
томобил  йолу,  бору-кямяр  няглиййаты,  щава  йоллары,  електрон  
няглиййаты  нювляриндян  сявиййяли  сурятдя  истифадя  едир.  Бакы-
Тбилиси-Ахалкалаки-Гарс дямирйолу истифадяйя верилдикдян   со-
нра  юлкянин  щяр  ъцр  ъоьрафи  мювгейи  даща  да  бюйцк  ящя-
миййят кясб едяъякдир. 
Азярбайъан  Республикасы  юзцнцн  ялверишли  мяркязи 
мювгейи  сайясиндя  Авропанын  вя  Асийанын  инкишаф  етмиш  вя 
инкишафда олан юлкяляри иля щяр ъцр ялагялярдя фяал иштирак едир, 
еляъя дя ящямиййятли васитячилик хидмяти эюстярир.  
Бу  бахымдан  Азярбайъан  Республикасынын  ялверишли  вя 
мяркязи  ъоьрафи  мювгейи  сащяси  12,5  млн  кв  км,  цмуми 
ящалиси  250  млн  няфярдян  аз  олмайан,  6  мцстягил  дювляти,  28 
мухтар  гуруму  вя  мцхтялиф  дювлятляр  тяркибиндя  сяпялянмиш 
формада йашайан тцркляри бирляшдирян бюйцк Тцрк Дцнйасыны 
бири-бири иля ялагяляндиряряк онларын ващидлийини тямин едир. 
Шярщ  олунанларын  йекуну  олараг,  ону  да  гейд  етмяк 
йериня  дцшяр  ки,  йахын  вахтларда  Русийа  Федерасийасы  дя-
мирйолларынын Азярбайъан Республикасы яразисиндян кечмякля 
Иран  Ислам  Республикасы  дямирйоллары  иля  бирляшдирилмяси, 
орадан  да  онун  Пакистан,  Щиндистан  дямирйоллары  иля 
ялагяляндирилмяси  планлашдырылыр.  Нятиъядя  бу  она  эятириб  чы-
хараъагдыр  ки,  Азярбайъан  Республикасы  Авропа-Ъянуби-
Гярби Асийа – Ъянуби Асийа кими дцнйанын бир чох дювлятля-
ринин  сивил  реэионларыны  бир-бири  иля  бирляшдирян  мцстясна  няг-
лиййат  дящлизиня  чевриляъякдир.  Бах,  будур  Азярбайъан  Рес-
публикасынын  ялверишли    физики,  игтисади,  эеосийаси  ъоьрафи  мюв-
гейи.  
Беляликля, Азярбайъан Республикасынын ялверишли ъоьрафи, 
сийаси-ъоьрафи,  эеосийаси  мювгейинин  олмасындан  истифадя 
етмякля  хариъи  тиъарят  ялагялярини,  бейнялхалг  малиййя-кредит 
мцнасибятлярини,  Бейнялхалг  Малиййя  Институтлары  иля 
ямякдашлыьын  инкишафыны,  елми-техники  ямякдашлыьы,  Гярб  
технолоэийаларынын  республиканын  мадди  истещсал  сащяляриня 
даща эениш нцфуз етмясиня, республиканын няинки нефт, щабеля 
диэяр  тябии  ещтийатларынын  тясяррцфат  ящямиййятлилийи  нязяря 

 
22 
алынмагла  хариъи  инвестисийаларын  гойулушуна  чалышмаг, 
бейнялхалг  туризм  ялагялярини  вя  саиряни  даща  да  эенишлян-
дирмяк гаршыда дуран башлыъа вязифялярдяндир. 
 

 
23 
4. РЕСПУБЛИКА РЕЛЙЕФИНИН ТЯСЯРРЦФАТ  
САЩЯЛЯРИНИН ИНКИШАФЫ БАХЫМЫНДАН 
ГИЙМЯТЛЯНДИРИЛМЯСИ 
   
Республиканын тябии шяраити юлкядя мящсулдар гцввяля-
рин инкишафы вя сямяряли йерляшдирилмясиндяки ящямиййятиня вя 
ролуна эюря щеч дя ъоьрафи, сосиал, игтисади, сийаси, эеосийаси 
мювгедян  эери  галмыр.  Даща  доьрусу,  тябии  шяраитин 
рянэарянэ олмасы антропоэен тясирлярин зящмяти сайылан айры-
айры  тясяррцфат  сащяляринин,  о  ъцмлядян  ярази  истещсал 
комплексляринин, сянайе говшагларынын, сянайе бирликляринин, 
уйьун  комплекс  тясяррцфат  сащяляринин,  ихтисаслашманын, 
игтисади  вя  физики  районлашманын,  инсан  мяскунлашмасынын 
щяйата  кечирилмясиня  юз  тясирини  эюстярир.  Беля  ки,  даьлыг 
яразилярдя  йухарыда  садалананларда  инсан  ямяйи  зяифляйир,  о 
баща  баша  эялир,  бу  вя  йа  диэяр  ишлярин  эюрцлмясиндя  вахт 
иткисиня  сябяб  олур  вя  с.  Бу  ясасдан  да  мцасир  ъямиййятин 
мадди-техники  базасынын  йарадылмасы  вязифясинин  щялли 
билаваситя тябии шяраитин бу вя йа диэяр цнсцрцнцн даща дягиг 
юйрянилмясини,  гиймятляндирилмясини  вя  мцщафизясини  тяляб 
едир.  
Азярбайъан  Республикасынын  йерляшмя  мювгейини 
гоншу  юлкялярин  мювгеляри  иля  мцгайися  етдикдя,  онун  ин-
санларын  щяйат  шяраити  вя  тясяррцфат  фяалиййятинин  гаршылыглы 
ялагялярини  ашкара  чыхармаьа,  Авропа  вя  Асийа  юлкяляри 
арасында  бейнялхалг  йцк  вя  сярнишин  дашымаларда  ролунун 
илдян-иля  артмасынын  щансы  даща  бюйцк  цстцнлцкляря  малик 
олмасы бир даща ашкарланмыш олур. 
Мящсулдар  гцввялярин  инкишафы  вя  сямяряли  йерляшдирил-
мяси  эюзцмцзцн  габаьында  бюйцйян,  формалашан  мювъуд 
даьлардан,  дцзянликлярдян,  йайлаларын  хцсусиййятляриндян 
асылыдыр.  Республиканын  релйефи  эеоложи  инкишафы  иля  ялагядар 
олараг  чох  да  мцряккяб  вя  тязадлы  олмамагла,  орта 
щцндцрлцйц дяниз сявиййясиндян 657 м тяшкил едир. Бурадан 
айдын  етмяк  олур  ки,  ярази  релйефи  инсан  ямяйинин  сярф 

 
24 
едилмясиня  бир  о  гядяр  дя  мянфи  тясир  етмямишдир.  Чцнки, 
максимал  щцндцрлцйц  4485  м  (Базардцзц)  олан  вя  оро-
графийасына эюря 7 щиссяйя бюлцнян Бюйцк Гафгаз, максимал 
щцндцрлцйц  Эамыш  зирвясиндя  3724  метря  чатан  Кичик 
Гафгаз,  максимал  щцндцрлцйц  Кюмцрэюй  зирвясиндя  2493 
м-я  чатан  вя  3  –  Талыш,  Пештясяр,  Буровар  силсиляляриндян 
тяшкил  олан  Талыш  даьларынын  щцндцрлцйц,  Гапыъыгда  3914 
метря  чатан  Нахчыван  вя  щабеля  щцндцрлцйц  дяниз 
сявиййясиндян  -  28  (27)  м  алчагда  йерляшян  Кцр-Араз  тябии 
вилайятляринин гыса сяъиййясиндян буну айдын эюрмяк олур. 
Максимал йцксяклийи 4485 метря чатан Бюйцк Гафгаз 
республика  яразисиндя  шималдан  щцндцрлцйц  3385  м  олан 
Тинов-Россо зирвясиндян башлайараг Абшерон йарымадасына 
гядяр  узаныр.  Онун  Бабадаьа  гядяр  (3629  м)  олан  гярб 
щиссяси кяскин парчаланмыш олса да, шяргя тядриъян алчалараг 
йамаълар щамарланыр. О, бир сыра силсилялярдян ибарят олмагла 
шималда  Йансилсиля,  щансы  ки,  щцндцрлцйц  4243  метр  олан 
Шащдаь  арасында  йерляшир,  ъянубда  Говдаь  вя  Нийалдаь 
узаныр.  Шимал-шярг  йамаъда  Гусар  маили  дцзянлийи,  Хязяр 
сащилляриндя  Шоллар  дцзц  вя  Самур-Дявячи  овалыьы,  ъянуб-
шяргдя  Гобустан  алчаг  даьлыьы,  ъянубда  Ганых-Яйричай 
вадиси  релйефдя  юзцня  йер  тапыр.  Эюстярилян  вадини  бюйцк 
Кцр-Араз тябии вилайятиндян Ъейранчюл – Аъынощур юндаьлыьы 
айырмыш олур. 
Тякнявари  трог  дяряляри,  сирк,  кар  релйеф  формалары  иля 
сяъиййялянян  Бюйцк  Гафгаза  нисбятян  юлкянин  гярбиндя 
йерляшян  кичик  Гафгаз  аз  парчаланмасы  вя  щцндцрлцйцнцн 
алчаглыьы иля фярглянир. Республика дахилиндя Кичик Гафгазын 
апарыъы орографик релйеф формалары Шащдаь, Муровдаь, Шярги 
Эюйчя,  Гарабаь  силсиляляри,  еляъя  дя  Гарабаь  вулканик 
йайласыдыр.  Шащдаь  силсиляси  (2901  м)  Азярбайъан-
Ермянистан сярщяди бойу узанмагла щцндцрлцйц 3367 метря 
чатан Щиналдаь зирвяси йахынлыьында щачаланыр. Шяргя доьру 
щцндцрлцйц  3724  м-дян  аз  олмайан  Муровдаь,  ъянуб-
гярбя доьру ися Шярги Эюйчя силсиляляри узаныр. Муровдаьдан 

 
25 
шималда маили Эянъя-Газах дцзц, ъянуб-гярбдя щцндцрлцйц 
Бюйцк  Кирс  зирвясиндя  2725  м-дян  артыг  олмайан  Гарабаь 
силсиляси узаныр. Нящайят, Бюйцк ишыглы  (3550 м), Гызылбоьаз 
(3581  м)  сюнмцш  вулкан  даьлары  йерляшян  кайназой  йашлы 
Гарабаь  вулканик  йайласы  релйефя  мцряккяблик  эятирся  дя 
тясяррцфат бахымындан гиймятлидир. 
Нахчыван  Мухтар  Республикасыны  шималдан  вя  шимал-
шяргдян  щцндцрлцйц  3120  м  олан  Дяряляйяз  вя  щцндцрлцйц 
3904 м олан Зянэязур даь силсиляляри щашийялянмякля Араз чайы 
сащили  бойу  Иран  Ислам  Республикасы  иля  щямсярщяд  зонада 
Аразбойу  дцзянлик  релйефи  даща  истифадяли  едир.    Инсанларын 
ямяк фяалиййятиня юз мцсбят тясирини ясирэямир. 
Талыш даь системинин ятякляри иля Хязяр дянизи арасында 
истифадяйя  йарарлы  релйефля  сяъиййялянян  вя  дяниз  ся-
виййясиндян  28  метр  алчагда  йерляшян  Лянкяран  овалыьы 
антропоэен тясирляря даща чох мяруз галмышдыр. 
Антропоэен  мягсядлярдя  даща  чох  эярякли  сайылан, 
дяниз  сявиййясиндян  щцндцрлцйц  –  28  м  алчагда  йерляшян, 
шимал-гярбдян  ъянуб-шяргя  доьру  мейилли  олан,    шималдан-
ъянуба  150  км,  гярбдян-шяргя  250  км  яразидя  узанан, 
Ъянуби  Гафгазда  ян  нящянэ  сайылан,  дахилиндя  Аъынощур, 
Ъейранчюл,  Ширван,  Мил,  Муьан,  Гарабаь,  Эянъя-Газах, 
Салйан,  Ъянуб-Шярги  Ширван  дцзлярини  бирляшдирян  Кцр-Араз  
овалыьыны эюстярмяк олар. АСК максимум инкишафа маликдир. 
Азярбайъан  Республикасында  мящсулдар  гцввялярин 
инкишафы  вя  йерляшдирилмясиндя,  юлкя  релйефинин  орографийа-
сында палчыг вулканлары юзцня мяхсус рол ойнайыр. Щяр щансы 
бир  реэионда,  о  ъцмлядян  дя  республикада  нефт-газ 
ещтийатларынын  мювъудлуьундан  хябяр  верян  палчыг  вул-
канлары  дцнйада  Румынийада,  Италийада,  Ъянуби  Азяр-
байъанда,  Йени  Зеландийада,  Щиндистанда,  Бирмада,  Ма-
лай,  Йава,  Тринидад,  Борнео  адаларында,  АБШ-ын  ъяну-
бунда,  Мексика  кюрфязи  сащилляриндя,  Венесуелада,  Ко-
лумбийада,  Керч  вя  Тиман  йарымадаларында,  Сахалиндя, 
Тцркмянистанда,  Эцръцстанда  мювъуддур.  Дцнйада 

 
26 
цмуми сайы 900-дян аз олмайан палчыг вулканлары 26 юлкядя 
гейдя алынмышдыр. Классик району Азярбайъан Республикасы 
сайылыр,  она  эюря  ки,  онун  сайы  бурада  250-300-я  чатыр. 
Бюйцк  Гафгаз  реэиону  палчыг  вулканларынын  чохлуьу  иля 
фярглянир.  Юлкядя  мювъуд  палчыг  вулканларынын  67  сайы  
Шамахы-Гобустан  районунда,  30  сайы  Бакы  архипелагында, 
12  сайы  Абшерон  архипелагында,  диэярляри  ися  юлкянин  Хя-
зярсащили,  Кцрбойу,  Кцр-Габырры  чайарасы  яразилярдя  ашкар-
ланмышдыр.  Абшерон  вя  Гобустанда  олан  палчыг  вулканла-
рындан  ян  бюйцк  вя  щцндцрляри  Торагай  –  401  м,  Галмаз, 
Бюйцк  Кяниздаь  вя  саиряни  эюстяря  билярик.  Цмумиййятля, 
юлкядя Боздаь – 290 м, Кейряки – 131 м, Бюйцк Даь – 100 
м, Люкбатан – 86 м, Чейилдаь, Хяря-Зиря, Гушчу, Ахтарма-
Паша,  Готурдаь,  Галмуз  вя  с.  палчыг  вулканлары  вардыр. 
Хязяр  дянизиндя  онларын  сайы  140-дан  чохдур.  Палчыг 
вулканлары  нефт  вя  газ  ещтийатларынын  йатагларынын  мюв-  ъ-
удлуьундан  хябяр  верир.  Бакы  архипелагында  Гарасу,  Эил, 
Зянбил,    Сянэи-Муьан  вя  с.  палчыг  вулканларынын  тюрямяси-
дирляр. Беля адаларын сайы архипелагда 8-дян аз дейилдир. 
Планетимиздя  фяалиййятдя  олан  палчыг  вулканларынын  30 
фаизя  гядяри  Азярбайъан  Республикасындадыр.  Милли  Мяълисин 
гярары  иля  23  сайда  палчыг  вулканы  «Тябии  абидя»  елан  едил-
мишдир. 
Тяяссцфляр  олсун  ки,  онлары  мцщафизя  етмяк  явязиня 
кратерляринин йахынлыьында давам етдирилян тикинти-гуруъулуг 
ишляри  щямин  вулканларын  ойанмасы  тящлцкясини  артырыр.  Беля 
тящлцкяли  ишляр  Гобустан  вя  Абшеронда  мцасир  дюврдя  дя 
давам етдирилир. 
Палчыг  вулканларынын  ящямиййятиня  эялдикдя  ися,  онлар 
нефтли-газлы  мянбялярин  олмасындан  хябяр  верир,  юлкяни 
дцнйада  таныдыр,  палчыьындан  мцалиъя  вя  диэяр  мягсядляр 
цчцн  истифадя  едилир,  йанаъаг-енерэетиканы  инкишаф  етдирмяк 
цчцн щямин яразилярдя эеоложи ахтарыш ишляринин апарылмасынын 
етибарлы  сцбутудур,  туризм  тясяррцфатынын  инкишафында 
мюъцзяли  обйект  сайылыр  вя  с.  Ейни  заманда,  юлкя  халг  тя-

 
27 
сяррцфатынын  бцтцн  сащяляринин  давамлы  вя  дайаныглы  инкиша-
фыны  нязяря  алараг  онларын  ъоьрафи  йерляшмясинин  хяритяляш-
дирилмяси  иши,  айры-айрылыгда  сяъиййялянмяси  вя  с.  хцсу-
сиййятляри щяля 1971-ъи илдя индики Милли Елмляр Академийасы-
нын  няшриййаты  тяряфиндян  академикляр  Я.А.Йагубов  вя 
А.Я.Ялизадянин мцяллифлийи иля «Азярбайъан Республикасынын 
палчыг  вулканлары»  адлы  атласы  5  мин  нцсхядя  ишыг  цзц 
эюрмцшдцр.  
Бюйцк  Гафгазда,  Кичик  Гафгазда,  Талыш  вя  Нахчыва-
нын  даьлыг  яразиляриндя  йухарыда  адлары  чякилян  зирвялярин 
мейиллилийинин чох олмасы вя Лянкяран, Кцр-Араз дцзянликля-
риндя  шоранлашманын,  торпагларын  деградасийасынын,  су  аз-
лыьынын,  ерозийанын  цстцнлцк  тяшкил  етмяси  вя  саир  амилляр 
яразилярин  мянимсянилмясиня,  щидроенержи  потенсиалларындан 
истифадяйя  (дцзянликлярдя),  инсанларын  мяскунлашмасына, 
диэяр ямяк фяалиййятляринин тятбигиня манеяляр йаратмыш олса 
да,  ялавя  хяръляр  чякмяк  щесабына  онларын  гаршысыны  алмаг 
мцмкцн олур. Лакин,  беля даьлыг яразиляр зянэин, чохчешидли 
йералты, йерцстц тябии варлыьын щесабына мящсулдар гцввялярин 
инкишафына  вя  дцзэцн  йерляшдирилмясиня  юз  мцсбят  тясирини 
эюстярир.  Нятиъядя  дцзян  сащялярдя  кянд,  гясябя,  шящяр 
йашайыш  мянтягяляринин,  фабрик  вя  заводларын    сайы  артмыш 
олур,  йолларын,  електрик  хятляринин  чякилмяси  асан  вя  уъуз 
баша  эялир,  якинчилик  тясяррцфаты  юз  максимумуна  чатыр, 
ирригасийа вя мелиорасийа ишляри тяляб олунан сявиййя иля узлашыр 
вя  с.  Бахмайараг  ки,  Азярбайъан  Республикасында  релйефин 
щцндцрлцк амплитуду 4513 метря чатыр, яразинин 60%-ни даьлыг, 
18%-ни  дяниз  сявиййясиндян  алчагда  йерляшян  релйеф  формасы 
тяшкил едяряк, зящмяткеш инсанлар ондан юз истядиклярини алараг 
юлкядя  мящсулдар  гцввялярин  инкишафыны  вя  дцзэцн  йерляшди-
рилмясини тянзимляйя билирляр. Чцнки ону – истядиклярини, ондан – 
тябиятдян алмаг йолларыны вя вязифялярини йахшы баша дцшцрляр. 
Гейд етмяк лазымдыр ки, щцндцрлцк, мейиллик артдыгъа, 
експозисийа  дяйишдикъя  яразилярин  мянимсянилмяси,  кянд 
тясяррцфатынын ихтисаслашмыш сащяляринин мигдары азалыр.  

 
28 
Республиканын  Абшерон  вя  Бакы  архипелаглары  яразиля-
риндян  дя  тясяррцфат  сащяляринин  инкишафы  вя  йерляшдирилмя-
синдя  истифадя  олунур.  Нефт  Дашлары  шящяринин  мювъудлуьу 
буна мисалдыр. 
Йухарыдакыларын  йекуну  олараг  инсанларын  ямяк  фяа-
лиййятиня,  истещсал  сащяляринин  ярази  тяшкилиня  тясириня  эюря 
Азярбайъан Республикасы релйефини – 28-0  м (18%), 0-1000 
м  (55%),  1000  метрдян  йухары  (27%)  йцксякликляря  малик 
олан сащяляря айырмаг мцмкцндцр. 
Yüklə 1,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin