Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Ключевые слова
|
LAYLA VƏ OXŞAMALARDA NİDA Açar sözlər: layla, oxşama, nidalar, “ay” nidası, “ey” nidası, “lay-lay” nidası Ключевые слова: колыбельная, причитания, междометие, междометие «ай», междометие «эй», междометие «лай-лай». Key words: lulling, lallaby, interfections, “ay” interfection, “ey” interfection, lay- lay interfection
Layla və oxşamalar uşaqların tərbiyə nərdivanının ilk pillələri hesab oluna bi- lər. Çünki həyata yeni gəlmiş körpənin ilk eşitdiyi sözlər, ilk duyduğu hisslər məhz bu şeirlərdən başlayır. Analarımızın, nənələrimizin, doğmalarımızın həzin səsləri, incə duyğuları ilə deyilən bu sətirlər uşağın gələcək inkişafında baza rolunu oy- nayır. Sözsüz ki, bu şeirlər uşaqlara ən müsbət insani keyfiyyətləri (xeyirxahlıq, əliaçıqlıq, səmimilik, alicənablıq, vətənpərvərlik və s.) aşılamalıdır. Körpələrin yeni inkişaf etməkdə olan kövrək beyinlərinə təsir etmək üçün bu şeirlər adi və sadə sözlərin düzümündən ibarət olmamalı, daha təsiredici, emosional və qulağayatımlı olmalıdır. Uşaq şeirlərinin ahəng və musiqisinin yaranmasında vokativ sözlər, ədatlar, ritmik sözlər, uşaq sözləri böyük rol oynadığı kimi nidalar da bu funksiyanı yerinə yetirə bilir. Nidalar uşaq şeirinin formaca ahəngdarlığını, məzmunca emosionallığını təmin edən vasitələrdəndir:
Qızıl üzük arası, Laylay gözüm qarası, Yuxuya get, yoruldum, Ay canımın parası. Balam laylay, a laylay! Gülüm laylay, a laylay! ( 13, 384).
Ümumi şəkildə götürüldükdə uşaq şeirinin lüğət tərkibi üçün isim, sifət və fellər daha səciyyəvidir. Bunlar daha tutumlu sözlərdir. Bu sözlərin semantik həcmi də çox genişdir. Əsas fikir, obrazlar həmin sözlərdə çox uğurlu verilə bilir. Uşaq şeirində həmin sözlər həm məna vahidi, həm də ritm, ahəng yaradan vasitə kimi çıxış edir. Köməkçi sözlərdə belə geniş imkan yoxdur. Nidalar, ədatlar laylalarda yalnız bu funksiyada çıxış edir, ritm və ahəng məqsədi güdür. Bunun bir səbəbi də odur ki, nidalar obyektiv aləmə insanın fərdi, subyektiv münasibətinin ifadəsidir. Öz emosionallığına görə nida, ümumiyyətlə, poeziya üçün əlverişli vasitələrdən hesab olunur. Nidalar həm hissə təsir dərəcəsinin yüksəkliyinə, həm də mənaca yayğın, qeyri-müəyyən olduğuna görə şeirdə təbii ki, daha tez nəzərə çarpır. Uşaq dünyasının zəngin hisslərini, uşağın obyektiv aləmdən aldığı müxtəlif təəssüratı
Filologiya məsələləri – №5, 2014
81 ifadə etmək üçün nidalardan yerli yerində, bacarıqla istifadə etmək bir məharətdir və burada “ölçü hissi” gözlənilməlidir (1,48). İnsanın duyğularını, coşqunluq və həyəcanını bilavasitə ifadə edən sözlərə nida deyilir (10, 387). Nidalar başlıca olaraq subyektin daxili aləmi ilə bağlı olur. Bunlar subyektin hiss-həyəcanını, bütün duyğularını, istək və arzularını, hiddət və nifrətini, coşqunluğunu, nəşə və kədərini təzahür etdirən ifadə vasitəsidir (7, 286). Azərbaycan dilində nidalar leksik cəhətdən 2 qrupa bölünür: 1. emosional nidalar (Ura!, Tfu!, Vaveyla! Of! Ah! və s.); 2. Əmr və müraciət bildirən nidalar (A!, Ə!, Ey!, Hey!, Xudaya! və s.) 1-ci qrupa (emosional nidalar) sırf hissi nidalar (bunların əksəriyyəti birhecalı olur) və bir sıra əqli-intellektual nidalar daxil olur. Emosional nidaların bir qismi müsbət: Ura! (sevinc, alqış), bir qismi yalnız mənfi hisslər: Tfu! (nifrət), Vaveyla! (qorxu, narahatlıq) bir qismi isə həm mənfi, həm də müsbət hissləri ifadə edir: O!, Of! Oho! və s. (8, 274). B.Ə.Xəlilov nidaları leksik cəhətdən 3 qrupa bölür: 1. Emosional nidalar (A!, Uh!, Pa!, Oho!, Vaxsey!, Ura!, Xox! və s.) ; 2. Əmr və müraciət bildirən nidalar; (Ay!, Ey!,İlahi!, Xudaya , ya Allah!,
3. Adət və qaydalarla bağlı olan nidalar (Salam!, Vallah!, Əlvida!, Hələlik!, Bismillah! və s.) (9, 320). Layla və oxşamalarda işlənən nidalar əsasən 2-ci qrupa (əmr, müraciət bildirən nidalar) daxil olan nidalardır. Emosional nidalar bu uşaq şeirlərində çox az miqdarda istifadə olunur. B.Xəlilov 2-ci qrupa aid olan əmr və müraciət bildirən nidaları da 2 qrupa bölür: a) müraciət məqsədi ilə işlədilən nidalar; b) əmr məqsədi ilə işlədilən nidalar (9, 321-322). Öz mənasına görə uşaq şeirlərində işlənən nidalar çağırış-müraciət, şadlıq, təəccüb, heyrət, etiraz, qorxu və s. kimi hissləri əks etdirir (1, 48). Ən çox işlənən çağırış nidaları Ay! Ey! A! Nidalarıdır ki, onlar da işləndiyi yerdən asılı olaraq müxtəlif mənaları ifadə edir.
hissləri ifadə edir. Türk dillərinin qədim yazılı abidələrində də işlənmişdir. Ay! Nidası M.Kaşğarinin “Divani-lüğət it-türk” əsərində də işlənmişdir (6, 90). Məhsuldar və çox işlənən nida sayılan Ay! nidası işləndiyi yerdən asılı olaraq müxtəlif mənaları (alqış-tərif, arzu-həsrət, təəssüf-peşmançılıq, dərd-kədər, şikayət- giley, yalvarış və s.) ifadə edir. Müxtəlif məna çalarları ilə zəngin olan məhsuldar “ay” nidası layla və oxşamalarda da geniş istifadə olunur. Ay laylay, belə laylay, İl ayla, belə laylay, Heç bəndə qoy çalmasın, Biz çaldıq belə laylay (11, 112). Bu laylada işlənən ay! nidası konkret bir məna bildirməsə də laylada ritmin yaranmasına səbəb olur, oxunan laylanın daha təsirli olmasına kömək edir və Filologiya məsələləri – №5, 2014
82 təsirlilik dərəcəsini artırır. Göstərilən misalda nidanın ritmik funksiyası əsas rol oynayır.
körpə dinləyiciləri şeri dinləməyə hazırlamaq, onlarda maraq yaratmaq, bəzən sakitləşdirmək, rahatlaşdırmaq məqamında işlənir.
Qızılı şah budağın Kölgəsində yatasan Ay bala, bəndim laylay Şəkərim, qəndim, laylay (12, 307).
Oxşamalarda da az-az təsadüf olunan ay! nidası burada şeirin oynaqlığını artırmaq, ritmini sürətləndirmək məqamənda işlənir. Laylalarda olduğu kimi burada da xitablarla işlənərək müraciət bildirir və uşaqların diqqətini şeirə cəlb etmək, onlarda maraq yaratmaq funksiyası daşıyır.
Sındır badamı, Elçiyə çay ver, Alım qadanı (2, 187).
Balam yaraşıqlıdı, Qəndə bulaşıqlıdı, Ay qara milçək, Balamdan əl çək (5, 473).
ifadə edir. Cümlənin hər yerində işlənə bilir, lakin daha çox cümlənin əvvəlində gəlir. Həm ayrı, həm də xitablarla birlikdə işlənir. Yerindən, məqamından asılı olaraq müxtəlif mənaları (sevinc, qüssə, təəssüf, qəzəb-hiddət, etiraz, çağırış, fəryad və s. ifadə edir. Ay! nidasına nisbətən bu nida uşaq folklorunda o qədər də məhsuldar deyil. Laylalarda az-az rast gəlinən ey! nidası xitablarla birlikdə işlənərək müraciət, çağırış mənaları ifadə etməklə laylanın təsir gücünü artırır:
Laylay ey elim, obam, Odum ocağım sobam, Sənə layla çalıram, Olasan mənim babam (11, 113).
Azərbaycan dilindəki nidalar səs tərkibinə görə də müxtəlif və rəngarəng xüsusiyyətlərə malikdir. Bir çox nidalar yalnız bir fonemdən ibarət olur. A! (sevinc, şadlıq, narahatlıq, etiraz, nifrət, qorxu və s.) nidası da bu qəbildəndir. Layla və oxşamalarda bu nida daha çox Ay! nidasının ixtisar olunmuş forması kimi işlənir. Bəzən yalnız şeirin ritmini sürətləndirmək, hecaların sayını bərabərləşdirmək, oynaqlığı artırmaq məqsədi ilə istifadə olunur. Aşağıda nümunə göstərilən laylalarda bunu aydın görmək mümkündür: Filologiya məsələləri – №5, 2014
83 Göyçək balam, a laylay, Çiçək balam, a laylay, Qönçə dolu butasan. Hər kamına çatasan (12, 307).
Can deyim sənə laylay, Sənə gələn dərd, bəla, Qoy gəlsin mənə laylay (15,6).
Bəzi hallarda isə A! nidası xitabla işlənərək müraciət, çağırış mənaları ifadə edir. Bunu bir oxşama nünunəsi ilə göstərmək olar:
Bülbül boğanlar, Oğlan doğanlar, Bu balama qurban (2, 187).
Laylalarda ən çox, hətta demək olar ki həmişə rast gəlinən müraciət bildirən ən məhsuldar nida lay-lay! nidasıdır. Bu nida-oxşama körpələrə müraciətlə “yat yuxun şirin olsun” mənasında işlədilir. Buradaki əmrlik körpələrin səviyyəsinə uyğundur. Körpələri yatırdarkən bu nidalarla incə, həlim ana nəvazişi, ana məhəbbəti ifadə olunur (6, 149). Laylay dedim, yat dedim, Qızılgülə bat dedim. Qızılgül tacın olsun Kölgəsində yat dedim. Balam laylay, a laylay! Gülüm laylay, a laylay! (7, 327).
Bizim yerlər qalın meşə Taxtında otur həmişə. Aranında gül bitsin, Yaylağında bənövşə. Balam, a layla, a layla! Gülüm, a layla a layla! (3, 264).
Qeyd etdiyimiz kimi, layla və oxşamlarda daha çox çağırış-müraciət bildirən nidalara rast gəlinir, emosional nidalara isə az miqdarda təsadüf olunur. Əlbəttə ki, yüksək emosionallıqla, daxili hisslərlə, həyəcanla, sevgilə, istiliklə deyilən uşaq şeirlərində bu emosionallığı yaratmaq üçün köməkçi vasitələrdən də istifadə olunmalıdır. Leksik cəhətdən nidaların 2-ci qrupuna daxil olan emosional nidalar layla və oxşamalarda işlənərək şeirin təsir gücünü və ekspressivliyini artırır. Məs: Laylay balam, can balam, Mən sənə qurban, balam
Filologiya məsələləri – №5, 2014
84 Ağlayıban könlümü Gəl eyləmə qan, balam (15, 6).
Sənnən qeyrəz biri də ola (14, 93).
Ədəbiyyat 1. Adilov M., Mərdanov V. Uşaq və şer. Bakı: Maarif, 1983, 216 səh. 2. Azərbaycan bayatıları. Bakı: Elm, 1984, 259 səh. 3. Azərbaycan uşaq müntəxəbatı (XIX-XX əsrlər). II cild. Bakı: Nasir, 2002, 636 səh.
4. Dərələyəz folkloru. Azərbaycan folkloru antologiyası. XV cild. Bakı: Səda, 2006, 484 səh. 5. Gəncəbasar folkloru. Azərbaycan folkloru antologiyası. IX kitab. Bakı: Səda, 2004, 522 səh. 6. Hacıyev Kamal. Azərbaycan dilində nida. Bakı: Nurlan, 2005, 215 səh. 7. Hüseynzadə Muxtar. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. III hissə. Bakı: Maarif, 1973, 357 səh. 8. Hüseynzadə Muxtar. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. III hissə. Bakı: Şərq- Qərb, 2007, 279 səh. 9. Xəlilov Buludxan. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. II hissə. Bakı: Nurlan, 2007, 354 səh. 10. Kazımov Qəzənfər. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı: Elm və təhsil, 2010, 400 səh. 11. Qarabağ folkloru. Azərbaycan folkloru antologiyası. V kitab. Bakı: Səda, 2000, 416 səh. 12. Naxçıvan folkloru. Azərbaycan folkloru antologiyası. I cild. Naxçıvan: Əcəmi, 2010, 510 səh. 13. Şəki folkloru. Azərbaycan folkloru antologiyası. IV kitab. I cild. Bakı: Səda, 2000, 500 səh. 14. Şəki folkloru. Azərbaycan folkloru antologiyası. VI kitab. II cild. Bakı: Səda, 2002, 496 səh. 15. Uşaq folkloru. Bakı:Altun kitab, 2007, 96 səh. K.Salmanova Interfections in lullings and lallabies Summary
The article deals with role of interfections and their meanings in lallabies and lullings. Dependings on the position of “ay”, “ey”, “a” interfections they have meanings such as applause-praise, wish-regret, grief-repentance, sorrow-sadness, complaint-grumble in the lallabies and lullings. These interfections are used to speed up rhythm. Such moments are discussed as function and feature in lallabies and lullings.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
85 К.Салманова Междометия в колыбельных и причитаниях Резюме
В статье исследуются роль и значение междометий в колыбельнях и причитаниях. В колыбельнях и причитаниях широко употребляются меж- дометия «ай», «эй», «а» и означают хвалу, одобрение, желание, сожеление, раскаивание, горе, скорб, жалобу, мольбу и т.д. Также привлечены к исследо- ванию особенности и функции в колыбельнях и причитаниях как повышение игривости, ускорение ритма.
Rəyçi: Professor Buludxan Xəlilov Filologiya məsələləri – №5, 2014
86 ERDOĞAN ALAATTIN Bakı Slavyan Universiteti erdogan@mail.ru
frazeologizm. Ключевые слова: паремиологические единицы, фразеология, етимология, лексическое значение, фразеологизм. Key words: paremiological units, phraseology, etymology, phraseological, lexical sense.
Etimoloji analiz baxımından paremiya-frazeoloji konstruksiyaların leksem (leksik) tərkibi çox maraqlı materialdır. Paremioloji vahidlərin leksik tərkibi heç də həmişə ümumanlamlı sözlərdən ibarət olmur. Köhnə fonddan olan paremiyaların tərkibində kifayət qədər müasir oxucuya məlum olmayan söz və söz birləşmələri vardır ki, onların özlərinin etimoloji analizə ehtiyacı vardır. Haqqında sözü gedən məsələ bir çox paremioloqların nəzəri-diqqətində olmuşdur: çox vaxt tədqiqatçılar paremioloji vahidlərin tərkibində işlənmiş arxaik (müasir oxucuya məlum olmayan və ya başqa məna kəsb etmiş) söz və anlayışların etimolojisini şərh etməklə analizi bitirmiş hesab edirlər (2, 18-19). Qeyd etmək lazımdır ki, arxaizmlər heç də həmişə bütöv deyimin, söyləmin mənşəyini açıb göstərə bilmir. Bu sözlər bəzən «dayaq konsept» rolunu oynasalar da, paremioloji vahidin ümumi strukturunun həcmini belə müəyyən etməkdə rolu olsada, ümumi konstruksiyanın mənşəyini müəyyən edə bilmirlər; etimologiya baxımından paremiya bu sözlə (və ya sözlərlə) bir o qədər də bağlı olmur. Ö.A.Aksoyun qeyd etdiyi kimi, XI əsrdə türk dilində işlənən «Böri-Koşnısın yimez» atasözündə işlənən «Böri» çağdaş türk dilində «Kurt komşusunu yemez» kimi işlənir. «Böri-Kurt» dəyişməsi (sinonimlər kimi) ümumən atalar sözünün genezisini əks etdirmir. Bu etimologiya hər hansı bir folklor abidəsində və ya başqa folklor xarakterli rəvayətlərdə işlənərək yer tuta bilər, və yaxud da anonim müəllifin hansı isə bir məkanda-zamanda dediyi ola bilər ki, xalq yaddaşına həkk olunubdur. İkinci məqamda daha dərin arqument vardır: bu söyləm minilliklər ərzində xalqın diqqətində olan bir fakt kimi, təkzibolunmaz bir reallıq kimi ümumiləşmiş, konsept səviyyəsinə qalxmışdır. Söyləm, sadəcə olaraq, bu konseptin adı kimi, dildə ifadəsi kimi çıxış edib, xalqın həyat hadisələrini konseptuallaşdırma qabiliyyətinin inika- sına çevrilir. Belə bir etimoloji əsasdan çıxış etsək (başqa genetik variant məlum de- yil), «böri» sözünün müasir dildə «tərcüməsinin» etimoloji qüvvəyə malik olma- dığını əsaslandıra bilərik. Yaxud başqa bir misal: Azərbaycan oxucusunun heç də hamısı «qaysava» sö- zünün mənasını bilmir. Bu səbəbdən heç də hamı «İtin axmağı qaysavadan pay umar» söyləmini başa düşmür. «Qaysava» sözünün mənasının açıqlanması pare- miyanın «etimoloji» pərdəsini müəyyən dərəcədə qaldırır: qaysava – bəylərin xüsu- si (ümumi «elitanın») sifarişi ilə qays qurusunun kərə yağında pörtülməsi (yumurta ilə birgə). Bu informasiya mərhum professor Bəşir Əhmədovun şərhinə əsaslanır. Filologiya məsələləri – №5, 2014
87 «Qaysava» sözünün mənası açıqlananda ümumi deyimin semantik strukturu aydınlaşır. Amma bu aydınlaşma hələ paremiyanın obyektiv etimologiyası demək deyil. Yenə də burada iki yol qalır: ya yuxarıda qeyd etdiyimiz konseptualizasiya motivini etimologiya kimi qəbul etməliyik, ya da dəqiq etimologiyanı bilməməyi- mizi etiraf etməliyik. Arxaizm «qaysava» deyimin etimoloji açarı ola bilmir, amma konseptualizasiya motivində əsaslı rol oynayır. Bu məsələ ətrafında bəzi mülahizələri yürütmək yerinə düşərdi. Ümumi eti- mologiya nəzəriyyəsinin aparıcı mütəxəssislərindən biri O.N.Trubaçov qeyd edir ki, etimologiya bir elm kimi məhz sözlərin mənşəyi ilə məşğuldur. Frazeoloji və pare- mioloji vahidlər etimologiyanın yox, sintaksisin obyektləri ola bilər. Belə bir iddianı O.N.Trubaçov onunla izah edir ki, ta prahindavropa və ya praslavyan dillərindən söz nümunələrinin genezisini açıqlamaq mümkün olduğu halda, həmin dillərin «fra- zeoloji vahidlərindən və ya atalar sözlərindən misallarımız yoxdur» (8, 453). «Ola bilsin ki, belə vəziyyətin səbəbi frazeologiyaya və ya paremiologiyada rekonstruk- siya metodlarının sistemli şəkil almamağıdır» (8, 453). Fikrimizcə etimoloji tədqiqatların ilk növbədə söz-leksemlərlə bağlılığının sə- bəbi təkcə qeyd olunan fakt deyil. Məsələ paremiya-frazeoloji konstruksiyaların sa- bitliyi, sabit reproduksiya olunması və özlərinin ümumi dayanıqlı mənasını saxla- maqdadır. Ümumi konstruksiya hər hansı məna ilə bağlı olduqda, çox vaxt konst- ruksiyanın daxili elementlərinin individual mənasının fərqinə varılmır. Və ona görədir ki, çox vaxt paremiyanın bütün elementləri (söz-leksemləri) mənaca aydın olduqda belə ümumi söyləmin, deyimin etimologiyasını təyin etmək mümkün ol- mur. Sözlərin etimoloji araşdırmalarında sözün daxili forması, onun strukturu ixtisasçıya çox şeydən xəbər verir. Paremioloji vahidin arxitektonikası (sadə cümlə, sadə geniş və ya mürəkkəb cümlə və s.) onun etimoloji cəhətdən qavranmasına, de- mək olar ki, kömək etmir. Çunki paremiyanın strukturu hər hansı bir ekstradil faktı- nın quruluşu ilə həmahəngdir, izomorfdur. Bu ekstradil faktını bilməməyimiz hə- min paremiyanın mənşəyini bilməməyimiz kimi qiymətləndirilməlidir. Başqa sözlə desək «Doğru söyləyənin təpəsi deşik olur» (türk, azərbaycan) paremiyası öz konseptual mənası əsasında ömür sürür – konseptual bir həyat faktının nominasiyası kimi. Həmin konseptual faktın strukturu paremiyanın strukturu ilə izomorf nisbətdə olsa belə, paremiyanın mənşəyi deyil. Konseptual fakt əqli konstruktdur. O etimon ola bilməz. Etimon ancaq o fakt ola bilər ki, o paremiyanın ilkin «fotoqenativi» olub, zaman-məkan denotatı olub. Paremioloji etimologiyanın ən çətin sistemləşən məqamlarından biri də budur: «tekst →simvol→məna strukturu (siqnifikat) →denotat» modeli etimologiyaya çox vaxt sadəcə olaraq sığmır, çoxlu sayda qeyri- müəyyənliklər yaradır. Etimoloq-alimlər bunu gözəl duyur, elmi prinsiplərini sırf söz-leksem etimologiyası əsasında qururlar. Biz mülahizələrimizdə bir qədər paremiyaların leksem tərkibindən uzaqlaşdıq. Qeyd etməliyik ki, istər struktur element səviyyəsində, istərsə də ümumi quruluş səviyyəsində paremioloji etimologiyasının qarşısına çıxan problemlərin çətinliyi sübut etmək lazım gəlmir. Azərbaycan dilindəki «bəy verən» elementinin leksem xarakterli olması, məsələn, bir neçə yolla sübut oluna bilər:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
88 1) paremiyadan savayı bu element digər konstruksiyalarda işlənmir, müstəqil söz birləşməsi kimi dildə yoxdur; 2) «bəxşiş» sözünün (lekseminin) göstərilən söz birləşməsi ilə dublet-sinonim olmağı «Bəy verən atın dişinə baxmazlar» paremiyasının olduğu bütün dillərdə (türk, ingilis, rus, alman) (6, 225) funksional xarakter daşıyır:
Türk Beyin verdiği atın dişine bakılmaz (4, Ic., 57) dilində Bahşış atın dişine bakılmaz (4, I c., 47) Beleş (bahşış) atın dişine (yaşına, yularına) bakılmaz (3, 55)
İngilis Look not a gift horse in the mouth (6, Ic., 225) dilində Don't look a gift horse in the mouth (1, 77)
Never look a gift horse in the mouth Müqayisəli analizin nəticəsi, fikrimizcə, şübhə doğurmamalıdır. Çünki, gör- düyümüz kimi, Azərbaycan paremiyasında işlənən «bəy verən» elementinin «bəx- şiş», «müftə», «havayı» anlayışlarına uyğunluğu başqa dillərdə də özünü göstərir (müq: rus dilində «darenıy», «darovoy»). Dediklərimiz «təpəsi deşik» arxaizminədə aiddir («Doğru danışanın təpəsi de- şik olur»). Arxaizm «başıqapazlı», «qapazaltı» mənasında işlənir, hər dəfə başına qapaz dəyməyin ucbatından başındakı papağın deşilməsindən söhbət gedir. Bu bir məcaz formasıdır. Belə birləşmə nümunələri (təpəsi deşik, kürkü tüstülü, göy əski, dəyirman xoruzu, bəy evindən gələn küt; bəynən bostan, dəryada balıq (tutulmamış balıq), qarıdan qorxmaq, can borcu və s.) çox vaxt paremiyanın ümumi semantik inkişafını izləməyə, etimoloji dayaq nöqtələri tapmağa imkan yaradır. Götürək «ilan boğan» birləşməsini. Mənasını hamının yaxşı bildiyi «Uşağın ilan boğan vaxtıdır» zərbi-məsəlin etimologiyası məhz konkret (mifoloji) şəxsin ilanı boğmağı ilə bağlı olduğunu şərh etmək çətin deyil. Amma bu qəbildən olan birləşmə və ifadələr (ümumi strukturun elementləri kimi) çox vaxt paremiyanın semantik strukturu ilə, onun ümumiləşmiş (siqnifikativ) mənası ilə bağlı olaraq, paremiyanın denotativ-etimoloji fakturası ilə heç bir əlaqədə olmur, onun etimoloji motivasiyası ilə uyuşmur: «mənzil kəsmək» ifadəsi «Asta gedən mənzil kəsər» atasözündə işlənən arxaik ifadədir; bu birləşmə atalar sözünün mənşəyini (denotat həyati faktı) müəyyən etməyə heç bir kömək etmir. Bununla bərabər, təxminən nə vaxtlar deyilə bilən paremiya olmasına dəlalət edə bilər, çünki «mənzil kəsmək» elementi müasir dildə işlənmir. «Mənzil» sözü isə «məsafə» (iki məkan nöqtəsi) mənasında yalnız «ortamənzilli», «uzaqmənzilli» hərbi terminlərdə qalıb və işlənir. Ümumiyyətlə baxanda spesifik dil-nitq elementlərinin (o cümlədən arxaizmlə- rin) paremiyaların tərkibindəki rolunu öyrənmək paremiologiyanın əsas leksikoloji semantika məsələlərindən biri kimi çox aktualdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, etimoloji araşdırmalar bu və ya digər paremi- yanın zaman-məkan daxilində reallaşmış (tarix xronologiyası olan) faktın «adının» müəyyənləşməsidir; kim tərəfindən nə vaxt ilk dəfə qələmə alınmağı etimologiyası- nın başqa üzüdür, başqa denotativ aspektidir. Deyim və söyləmlərin leksik tərkibini
Filologiya məsələləri – №5, 2014
89 bu denotativ aspektdən araşdırılmasının elmi-nəzəri əhəmiyyəti yox dərəcəsindədir, xüsusi ilə paremiyanın əsas etimolojisi məlum olmayanda. «Qız ağacı» məfhumu nə türk, nə Azərbaycan dillərində, fikrimizcə, yoxdur; belə bir təyini söz birləşməsi ancaq atalar sözü «Qız ağacı – qoz ağacı, sındırarsan – yox əlacı» («hərə bir daş atar») tərkibində işlənmiş elementdir. Bu paremiyanın (və bu qəbildən olan paremiyaların) mənşəyi həyati ümumiləşmə ilə, əqli nəticə ilə bağlı olduğundan, «denotativ etimoloji fakt» kimi ancaq onu birinci dəfə istifadə et- miş adamın adını çəkməklə tamamlanır. Bu paremiyanın hər hansı bir konkret hə- yati faktla, hadisə ilə bağlı olduğunu güman etmək çətindir. Əsrlər boyu hər hansı bir etnik qrup, xalq öz coğrafi mövqeyindən, etnokültür baxımından çıxış edərək ət- raf mühitin faktlarına (çox vaxt spesifik, başqa xalqlara şamil olunmayan) ümumi- ləşmiş qiymət, aksioloji xarakteristika verir: ümumbəşəri qiymət də olsa, bəzən hər hansı bir xalqa xas olmayan, onun coğrafi və ya digər amillərində yer tutmayan faktın inikası olur. «Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur» (3, 89) türk atasözünün dilimiz- də «Dağ dağa qovuşmaz, insan insana qovuşar» (5, 233) konstruksiyalarını azər- baycan-türk söyləmi kimi qəbul etmək çətin deyil, o halda ki, başqa dillərdə bu konstruksiya eyni leksik tutumda, eyni mənada işlənməsəydi: – Men may meet but mountains never (friends may meet…). Bu konstruksiya qədim yunan, latın, alman, fransız, rus dillərində də işlənir (6, 209). Ancaq M.İ.Mixelson onun «Talmud»dan (iudaizmin dini-etik görüşlərinin məcmusundan) tərcümə olunduğunu iddia edir: Turo beturo lo poda, inesch beinesch poda (6, 109). Beləliklə, məlum olur ki, faktiki olaraq göstərilən paremiya bir məxəzdən pöhrələnib bütün başqa dillərdə mütləq kalka kimi həyat vəsiqəsini almışdır, çünki «Talmud» b.e.ə. IV əsri və b.e. V əsrini əhatə edən bir dini-etik və hüquqi məcmu- ədir; onun yayılma tarixi də çox qədimdən başlayır. Hər bir halda deyimin «Tal- muddan» qaynaqlanmağı onun etimologiyasının məxəz və xronoloji əlamətləridir. Deyimin mənasının referenti (onun hansı hadisəni əks etməyi) məlum deyilsə, de- məli etimoloji araşdırma tam şəklini almır; konstruksiyanın leksik tutumu da ona ancaq «kalka» formulunu şamil etməyə kömək edir. Ancaq, türk dillərində hansı dildən kalka olunmağı aydın deyil. Ehtimal edirik ki, türk dilinə alman dilindən, azərbaycan dilinə isə rus dilindən kalkalanmışdır. Bu bizim təxmini qənaətimizdir. Çox vaxt etimoloji referent daha qabarıq olur: paremiyanın sintaktik quruluşu hər üç (bəlkə də daha çox) dildə ekvivalent formasını saxlayır; paremiyanın leksik tərkibi prinsipcə adekvat, sintaktik strukturu adekvat, referent nöqtəsi (etimon ha- disə) identik olur. Belə hallarda etimoloji analiz axırıncı səhifələrinə qədər açılır: – Əgər dağ Məhəmmədin yanına gəlmirsə, Məhəmməd dağın yanına gedər; – If the mountain won’t come to Mohomet (Muhammad), Muhammad must go to the mountain (7, 162). İfadənin etimologiyası «Qurani-Kərimdə» 20-ci ayədə öz əksini tapmışdır. Başqa bir traktovka ingilis filosofu F.Bekonun (1561-1626) adı ilə bağlanır. Filosof öz «Mənəvi və siyasi oçerklər»inin birində Peyğəmbərin dağı yerindən tərpədəcə- yinə söz verməsi təsvir olunur. Dağı yerindən tərpədə bilməyəndə Peyğəmbər deyir: «Bir halda ki dağ Məhəmmədin yanına gəlmir, onda Məhəmməd dağın yanına ge- dər» (6, 286).
Filologiya məsələləri – №5, 2014
90 Paremiyaların söz-leksem tərkibinin bu və ya digər dərəcədə sabit qalması on- ların həm sintaktik quruluşunun sabit qalmasına, həm də etimoloji referentinin yad- dan çıxmamasına çox kömək edir. Analizə cəlb olunmuş vahidlərin leksik-qram- matik xüsusiyyətləri həmişə diqqət mərkəzində olacağı halda, biz etimoloji təhlilin bir neçə mümkün formasını təqdim edəcəyik: 1. Birinci halda paremiya-frazeoloji vahidin etimoloji həcminin tərkibinə a) vahi- din arxitektonik spesifikası haqda məlumat (bu məlumat etimoloji aydınlıq səviyyəsin- də əhəmiyyətlidirsə); b) vahidin ilkin yaranma (istifadəyə buraxılması) vaxtı və məkanı (konteksti); c) vahidin etimoloji referentinin müəyyən edilməsi (hansı hadisə və ya hə- yati faktla bağlı deyilib); d) konstruksiyasının semantik strukturunun dildaxili ümu- miləşdirmə əsasında (kiminsə simvolik ümumiləşdirməsi – qnoseoloji qənaəti baxımın- dan) yaranması haqda məlumat daxil ola bilər. Bu məlumatların hamısı olduqda analizə cəlb olunmuş vahid özünün mütləq etimologiyasının təsvirini tapmış olur. 2. İkinci halda etimoloji təsvir ya etimon-referentin təyin oluna bilməməsi ilə, ya ilkin yaranma vaxtının dəqiqləşdirilə bilməməsi ilə nəticələnir. Bu, tam etimoloji analiz hesab olunur (mütləq həcmli yox). Belə etimoloji araşdırmalar nisbətən çoxdur. 3. Üçüncü halda natamam etimoloji təsvirlə kifayətlənməli oluruq: referent – etimon müəyyən olunmur, yaranma tarixi ya qeyri-dəqiq, ya da tamamilə qeyri- müəyyən olur. Bu əsnada paremiya-frazeoloji vahidin ancaq a) dil-məxəzi müəyyən olunur, b) iqtibas olunduğu / spesifik olduğu müəyyən edilir, c) semantik cəhətdən bir elə də əhəmiyyətli olmayan hər hansı periferik bir əlamət açıqlanır. 4. Paremioloji vahidlərin etimologiyası çox vaxt qeyri-müəyyən qalır. Bu, dil tarixinin qanunauyğunluğu səviyyəsində qəbul olunur: dilin inkişaf tarixi nəsillərin tarixinə sığmır, o, xalqın ilkin inkişafı ilə çağdaş tarixini birləşdirir. Bu sistemdə bəzi «bəndlər» yaddan çıxır, yazılı ədəbiyyatda özünə yer tapmayıb, xatirələrdən silinir. Ona görə də dildə mövcud olan bütün paremioloji vahidlərin mənşəyini təyin etmək mümkün deyil. Bu araşdırmalar ancaq mümkünlük çərçivəsində aparıla bilər. 5. Paremioloji vahidlərin, frazeoloji birləşmələrin və «qanadlı sözlər» qəbilə- sindən olan konstruksiyaların etimoloji tədqiqi eyni üsullarla (prinsiplərlə) aparıla bilməz. Nəticə etibarı ilə birincilər qanadlı sözlərdən anonimlik /qeyri-anonimlik əlaməti ilə fərqlənir. Paremioloji konstruksiyanın (əsasən, atalar sözlərinin) oppo- zitiv «strukturu» onun obrazlı (məcazi) və qeyri-məcazi mənalarının toqquşmasın- dan ibarətdir. Bu əlamət frazeoloji birləşmələr üçün mütləq deyil. 6. Semantik-struktur identikliyi ilə fərqlənən və bir neçə dildə işlənən paremi- yaların mənşə qaynaqları bir xalqın deyil, invariant insanın təfəkkürünün universal məntiq qanunlarına tabe olmağının bariz nəticəsidir. «Universal» konstruksiyalarla sırf spesifik konstruksiyaların mövcudluğu dilin paremioloji fondunun sistemli xarakterini sübut edir.
Ədəbiyyat Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|