Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №7, 2013
- MÜASİR AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ SADƏ CÜMLƏ TƏRKİBİNDƏ ƏVƏZLİKLƏRİN ROLU Açar sözlər
- John
- Ключевые слова
- Həqiqi mənası Məcazi mənası
|
Вывод. Таким образом, нами определены дифференциале признаки выявлены разновидности и функциональные особенности устойчивых сло- восочетаний фразеологизированного и нефразеологизированного характера. Обозначены коммуникативные особенности субстантивированных словосоче- таний валентности -дистрибутивные особенности некоторых устойчивых иза- фетных словосочетаний. Перспектива. Перспектива. Материал настоящей статьи не исчерпы- вав! всех возможностей описания рассматриваемых синтаксических азербайд- жанского предложения . Перспективным представляется изучение мантичес- ких структурных и позиционных особенностей рассматриваемых словосоче- таний
Filologiya məsələləri – №7, 2013
181 Литературa
1. Представление устойчивых лексических сочетаний в компьютерной тезаурусе RussNet [Електронний ресурс] / Азарова И. В. [та ш.] Режим доступу : http://m)rts.forum2x2.ru/forum-f28tema-t266.htm. 2. Столярова Л.П. Имя существительное в малом синтаксисе современного русского литературного языка : субстантивная конструкция : Дис ...д-ра.
Филол.наук : 10.02.04 [Текст]/ ДГУ им 300-летия воссоединения Украины с Россией.-Днепропетровск 1990.-384с. 3. Абакумов СИ. Устойчивые сочетания слов [Текст]// Русский язык в школе, 1936.-No1.-C.58. 4. Кульчицкая П.М. Устойчивые словосочетания в функции сказуемого в современном русском языке. Дис... канд филол.н [Текст] / .-к.:1953.-210c. 5. Существительное [Текст]// лингвистический энциклопедический словарь Гл.ред. В.Н. Ярцева.-М .:СЭ ,1990.-C.499-500 [Текст]//
Xavər Hacıyeva Frazeloji və qeyri frazeloji vahidlərin yaranması Xülasə
Bu məqlədə frazeloji birləşmələrin struktur semantik xüsusiyyətləri göztərilir həmçinin frazeliji birləşmələrin xarici qurluşu əsasında sxematik şəkildə mo- delleşdirilməsi nəzərə alınır. Məqalədə frazeloji birləşmələrin əmələ gətirdiyi kanstruksiyaların emosianallıq və ekspresivlik göstəricisi səviyyəsindən danışı- lır. Frazeloji birləşmələrdə yaranmış vahidlərin tutumu ikiqat zəngin şəkildə gös- tərilir.
Shver Hadjıyeva Functions of solid word-combinotions Summary
In the article differencial sings are difined which stated various and functi- onal peculiarities of solid word-combination which phraselogismed and non-phraselogismed character. Communicative picularities of sumbstantivized word-combination valenty is meaned – distributive specification of some solid attri- butive word – combination .
Rəyçi: B/m Nuriyyə Rzayeva
Filologiya məsələləri – №7, 2013
182 AYSU HÜSEYNOVA AAHM
MÜASİR AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ SADƏ CÜMLƏ TƏRKİBİNDƏ ƏVƏZLİKLƏRİN ROLU Açar sözlər:əvəzlik, mətnyaratma, işarə əvəzlikləri, şəxs əvəzlikləri, postpozisiya, propozisiya, ismi əvəzliklər, sifəti əvəzliklər, mətn,əlaqə, sintaktik, bütöv, dil,mürək kəb cümlə
postposition, preposition, nominal pronouns, adjectival pronouns, text, relation, paragraph, language, complex sentence
личные местоимения,постпозиция, пропозиция, местоимении.
Mətnə daxil olan cümlələr arasında əlaqə yaratmaq üçün bir sıra vasitələrdən istifadə edilir.Bu vasitələr arasında əsas nitq hissələri mühüm yer tutur.Doğrudur mətnin qurulmasında əsas nitq hissələrindən bəziləri daha çox rol oynayır.Bu zaman müxtəlif morfoloji göstəricilərdən,məsələn nitq hissələrindən, həmçinin sintaktik elementlərdən istifadə olunur. Morfoloji vasitələr mətnin hüdudlarının müəyyənləş- məsində əhəmiyyətli rol oynayır.Bu məsələ ilə əlaqədar Ə.Xəlilov yazır ki,sintaktik bütövə daxil plan cümlələr ya bu vahidin daxilindəki morfoloji elementlərin ya da sintaktik vahidlərin (söz birləşmələrinin,cümlənin)mənasını, orada ifadə olunmuş fikrin tam açılmasına xidmət edir.Ona görə də sintaktik bütövün sərhədləri həmin vəzifəni ödəmək üçün mətnin lazım olan hissəsinin haradan başlayıb harada qurtar- ması ilə müəyyənləşir.(1,s.39). Əsas nitq hissələrinin aktuallaşması və onların mət- nyaratma imkanları arasında əvəzliklər daha çox rol oynayır desək yanılmarıq.Bu məsələ ilə əlaqədar azərbaycanlı dilçilər Ə.Xəlilov, K.Abdullayev və digərlərinin xüxuxi rolunu qeyd etmək lazımdır. İlk əvvəl Azərbaycan dilində bəzi əvəzliklərin mətnyaratmada rolunu nəzərdən keçirək.Məsələn,özü qayıdış əvəzliyi. Bu qayıdış əvəzliyi mətnlərin düzəlməsində çox rol oynayır.Məlumdur ki, Azərbaycan dilində qayıdış əvəzliyi əlaqəli öz təyini əvəzliyinə bütün şəxslər üzrə mənsubiyyət şəkilçisi artırmaqla əmələ gəlir. Bu əvəzlik mətndə subyektlə birlikdə işlənərək, subyekti daha da konkretləşdirir və onunla birlikdə cümlənin mürəkkəb üzvü olur (2,s.117- 118 ). Özü əvəzliyi mətndə propozisiyada də xəbərdən əvvəl işlənir və subyekti daha da konkretləşdirməyə xidmət edir.Nümunəyə baxaq:Zülfiyyə qapını özü açdı. Kərimov görüb bir müddət onu süzdü,nəzərini onun baxışında saxladı (Tahir Kazı- mov. Qisas.Bakı,1990,s.61). Amma bu hal həmişə belə olmur.Yəni mətndə elə hallara rast gəlmək olar ki, özü əvəzliyi postpozisiyada,yəni xəbərdən sonra da işlənə bilər. O bu halda da su- byekti konkretləşdirir. Məsələn: Sən deyən yaxşı adam deyil.Şəkinin Oxud
İndi isə nümunəyə ingilis dilində baxaq:I myself opened the door and lit the candle. Rose followed me in and Iheld it up so that she should be able to see herself. Filologiya məsələləri – №7, 2013
183 Azərbaycan dilində də özü əvəzliyi bağlayıcı ilə birləşərək mətndə onu təşkil edən cümlələr arsında aktualizator kimi çıxış edə bilər. Məsələn, Hamı sevinirdi.
Belə hallara da rast gəlmək olar ki,özü sözü mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənməsinə baxmayaraq,də bağlayıcısı ilə birlikdə şəxs bildirmir və həm də bağlayıcısının məzmununu ifadə edir (2,s.120 ). Qeyd edək ki,həmin bağlayıcı da bədii mətnin yaranmasında mühüm rol oynayır. Bu halda əvəzliyin işlədilməsi mətndəki mənanı intensiv nəzərə çatdırır. Numunələrə baxaq; Bakıya az-az qar yagır. Amma yağanda üzünü görmə. Bax belə bir qar yağmışdı Bakıya. Özü də novruzun astanasında. Lətifə qara bugdayı Bakı gözəllərindəndir. Özü də bu gözəlliyi sanki Saleh indi görürdü.Müşahidələr göstərir ki özü də mürəkkəb bağla- yıcısı azərbaycan dili mətinlərində daha çox parsell cümlələrdə rast gəlmək olar.Çünki parselyet cümlələr ikinci hissəni-ayrılan hissəsini təşkil edir. Bu zaman formalaşan mətinlər postpozisiyada reallaşır. Məsələn, Hələki orta dalğadan ancaq musiqi eşidmək olur. Özü də elansız. Göründüyü kimi,musiqinin orta dalgada elan- sız eşidilməsi özü də bağlayıcısı vasitəsiylə məlum olur. Məlum olan hissədə mət- nin mənası üzə çıxır. Ümumiyyətlə,mətinlər arasındakı əlaqə əsas hesab olunur. Bu zaman təkcə sözlərin cümlə daxilindəki əlaqədən deyil,ayrı-ayrı cümlə qurupları da öz aralarında müxtəlif vasitələrlə əlaqələnir və bir-biriylə münasibətdə olurlar. Mətndə əsas hesab olunan bir cümlə mövcud olunur həmin cümlənin içərisində kankret məna ifadə edən söz və ya ifadə yerləşir. Mətnin bu və ya digər cümləsi kankret mənasi olmayan sözü və ya ifadənimüəyyənləşdirməlidir. Bu cümlə həmin cümlədən əvvəldə də, sonra da yerləşdirilə bilər. Ə.Xəlilov yazırki əsas mənanı ifadə edən cümlə müəyyənləşən kimi digər cümlələr onun mənasının açılmasına xidmət göstərmək üçün fəaliyyətə keçirlər. (1,s.67).. M.Z. Zəkiyev yazır ki,əsas mə- sələ cümlələr arasındaki əlaqələri,onların birləşmə üsullarını hər tərəfli öyrənmək- dir. Müstəqil cümlələr arasındaki əlaqələri oyrənmək üçün lazım olan tələblərə əlaqənin nitqin hansı hissəsi cavab verirsə ,mətnin də hüdudları ondan aslı olaraq müəyyən olunur. (3,s.360). Türk dillərində mətnin sərhədlərini müəyyənləşdirmək üçün müəllif öz meyarıni təklif edir. O yazır; “ Çox mümkündür ki bu xüsusiyyətlər hər hansı bir dərəcədə başqa qohum türk dilləri üçün də səciyyəvi ola bilər və təbii ki, bizim təklif etdiyimiz meyar müəyyən mənada başqa türk dillərindəki mürəkkəb sintaktik bütöv sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsinə də tətbiq edilmə imkanina malikdir.(4.s.12) Türk dillərində cümlənin strukturunun aşılmasında tərkib vahidlə- rinin dəqiq ardıcıllığının olması vacibdir.Bu o deməkdir ki,türk dillərində cümləni bitirmək üçün qrammatik(morfoloji) cəhətdən başlanğıca qayıtmaq lazımdır. Yəni türk dillərində mübtəda,ikinci dərəcəli üzvlər, xəbər, mübtəda və s.kimi ardıcıllığa əməl etmək lazımdır.K.Abdullayevin fikrincə,bu çərçivəliyin əsasında təkrar prinsi- pi durur. O yazır:” Yəni türk cümləsinin sonunda əslində mübtədanı təkrarlanması özünü göstərir.Bu təkrar ya tam şəkildə olur,yada ki,bəzi müassir türk dillərində bu təkrar natəmam şəkildə özünü göstərir.Yalnız güclü təkrar elementlərinə malik olduqdan sonra,yəni özünəməxsus sintaktik çərçivəlilik yarandıqdan sonra türk cümləsi monopredikatiz quruluşa çevrilə bilir”.(4.s.203) F.Veysərli “dilçiliyin əsasları” kitabında mətnin sərhədlərini müəyyənləşməsi barədə yazır:”Əslində bu,o qədər geniş sahədir ki,bütün abzas,periyod və mürəkkəb cümlələri vahid ad altında
Filologiya məsələləri – №7, 2013
184 birləşdirmək olduqca çətin məsələdir. Dil strukturunun aşağı səviyyələrində müəy- yən dəqiqlik vardır. Fone, morfem, leksem terminləri çox konkret və aydındır. An- caq mürəkkəb sintaktik bütövlərin ardıcıllığı həm də mətn yaradır. Diskursu konkret bir məqamda verilmiş mövzu ilə bağlı şifahi performans hesab etsək,yenə də sərhədlər dəqiq müəyyənləşməmiş qalır”. (5,s.349 ) Odur ki,mətnlərin həcmindən asılı olmayaraq onun başlanğıcının və sonunun olması vacibdir.Bu cür mətlərin tərkibində işlənən əvəzliyin mənası nə vaxt açılarsa,həmin mətni bitmiş hesab etmək olar.Mətnin mənasının açılmasında əvəzliklərin rolu meydana çıxır.Müşahidələr göstərir ki,əvəzliyin mənasının açıl- ması özündən əvvəlki cümlənin məmasından asılıdır.Mətndəki cümlələrin birinin əvəzliklə başlanması onun özüdən əvvəlki cümlələrlə daha yaxından olduğunu gös- tərən faktdır.(6.s.133) İngilis dilində də əvəzlik əsas nitq hissələrindən biri olub, malik olduğu leksik-qrammatik məna baxımında digər nitq hissələrindən fərqlənir. Müassir ingilis dilində əvəzliklər ismi əvəzliklər və sifəti əvəzliklər deyə iki qrupa bölünür (7.s.79).İsmi əvəzlik isim kimi hal və kəmiyyət kateqoriyasına malikdir. Lakin əvəzliklər hal kateqoriyası baxımından isimlərdən fərqlənir:isim-lər ümumi və yiyəlik hala malik olduğu halda,əvəzliklərin bir qismi adlıq və obyekt hala, di- gərləri isə ümumi və yiyəlik hala malikdir.O.Musayev yazır ki, müasir ingilis dilin- də mövcüd olan əvəzliklərin bir qismi,xüsusən işarə əvəzlikləri (this,these,thad, tuhose, such,the same) və III şəxs əvəzlikləri (he,she,it) ingilis dilində mətn yarat- mada iştirak edirlər. Dilin komminativ funksiyası baxımından hər bir əvəzliyin işlənməsi üçün mütləq müəyyən şərait olmalıdır. Əks halda dilin komminativ funksiyası baxımından onların işlənməsi səhv məna yarada bilər. Əvvəldə qeyd et- diyimiz kimi əvəzliklərin işlənməsi üçün mütləq məna və ya mənalar əvvəlki cumlədən oxucuya malik olmalıdır. Əks tədqirdə,yuxarıda deyildiyi kimi işarə əvəzliyinin ( həm təkdə həm də cəmdə) ifadə etdiyi məna aydın olmayacaq odur ki əvəzliklərin mətinyaratmada rolu cümlənin əvvəlində içlənən söz və ya ifadədən aslıdır. Muasir ingilis dilində mövcüd olan bütün işarə əvəzliklərinin mətinyaratma- da rolu haqqında eyni sözləri demək olar. Qeyd edəkki ingilis dilində III şəxs şəxs əvəzlikləri də mətnyaratmada demek olar ki , bu xususiyyətlərə malikdir. Bu əvəzli- klərin mətin yaratması üçün mütləq hər hansı bir makromətin olmalıdir. Məsələn, He has gone to the cinema-cümləsin işlətmək üçün mütləq hər hansı bir makromətin olmalıdır. Məsələn,Where is John? He has yone to the cinema. Yaxud; No I haven “ t heart aboud John since he left our country cümləsini işlətmək üçün belə bir makromətin quraq: Have you heart anything about John? Və ya : Do you kıno Where İ can see John? Bu kimi cümlələrdə əgər əvvəl məlumat verilməsə söhbətin nədən getdiyini bilmək olmaz. Belə numunələrin sayını artirmaq olar.Qeyd edək ki adını çəkdiyimiz ingilis dili əvəzlikləri anaforik işlənmə xususiyyətlərinə də malik- dirlər. Onların anaforik xüsusiyyətləri mətin yaratmada xidmət gostərirlər, eyni za- manda, əvəzliklər sonraki cümləyə də baglanaraq kataforik xüsusiyyətlərə də malik- dirlər. Dediklərimizdən bu nəticəyə gəlirik ki əvəzliklərin mətinlərin yaranmasında rolu aşağıda ki 4 funksiya ilə müəyyən olunur. (6.s.136) 1.
Əvəzlik semantik kataqoriyanı təmsil edir və onun pronominal Xüsiyyəti sözlər arasında deyil,cümlələr arasında əlaqələri şərtləndirir. 2. Əvəzlik məlum olanı bildirir.
Filologiya məsələləri – №7, 2013
185 3.Əvəzlik həm anaforik(əvvəlki cümləyə bağlılıq),həm də katoforik(sonrakı cümləyə bağlılıq)funksiyalarını yerinə yetirir. 4.Əvəzlik yalnız sintaktik “donuq” yox,həmçinin dinamik (dəyişkən) funksiyasını da yerinə yetirir. Qeyd etdiyimiz kimi əvəzlik artıq qeyd olunanı bildirir,çünki o artıq məlum olanı əvəz edir.Yəni kontekstdən məlum olur ki,dinləyənin (oxucunun) işarə edilən predmet haqqında artıq müəyyən məlumatı var. Mətnyaratmada xüsusi rolu olan birinci və ikinci şəxs əvəzlikləri(I.you) yalnız praqmatik nöqteyi nəzərdən işlədildiyi halda qayıdış əvəzlikləri ancaq anoforik funksiya yerinə yetirir.Üçüncü şəxs əvəzlikləri(he,she,it)mətndə həm proqmatik,həm də anoforik vəzifədə işlədilir(6,s.137). Sarah was laughing when she was reading a book. An placet her book on the desk. İngilis dilində əvəzliklər promonimal funksiyada əsasən iki cür fəaliyyət göstərir. 1.Vəziyyətdən asılı olan pronominal funksiya ( eksofolik) Məsələn, Mary wanted to give a book on history to Ann, but she had already bought it herself. 2.Mətindən aslı olan pronominal funksiya (endoforik). Bu cur pronominal funksiya öz nöbəsində iki növə bölünür: a)anoforik b)katoporik (6.s.138) Müxtəlif məqamlarda işlədilən əvəzliklərin ancaq bir funksiyası var -mətnin müxtəlif hissələrini bir-birinə baglamaq. Nümunələrə baxaq:
Qeyd etdiyimiz kimi,ingilis dilində əvəzliyin mətnyaranmasında əsas v- əzifələrindən biri onun dinamikliyi,mətn daxilində daim hərəkət etməsidir. Məsələn, John can open Bill”s safe.He is an interesting fellow.Mətn daxilində nəzərdən keçirsək görərik ki,he şəxs əvəzliyi cümlədəki John sözünü mətnin müx- təlif yerlərində əvəz edir. Bu əvəzetmə halı mətn boyu inkişaf edir,mətndəki hadisə- ri özündə cəmləşdirir. Müşahidə olunur ki, Mətnlərdə əvəzliklərin yığcamlığı həm ingilis, həm də Azərbaycan mətnlərində onların tez-tez işlədilməsini şərtrləndirir.- Əvəzliklər mətnlərdə təkrarlandıqca onların göstərdikləri hadisə,proses mətn daxilində irəliləyir,inkişaf edir.Və bu halla da onlar mətnyaratmada əlaqələndirici funksiyanı yerinə yetirirlər (6,s.138) Bu məsələni də vurğulamaq lazımdır ki,mətnin məzmun cəhəti ilə əvəzliyin mətndaxiuli fəaliyyəti arasında qırılmaz əlaqə olur.Belə ki,mətnin məzmununu onun semantikasını müəyyənləşdirirsə, əvəzlik işarə etmə formasıdır ki, bu da semantik bütövlüyü ifadə edir. İngilis dilində əvəzliyin mətnda- xili fəaliyyətini şərtləndirən müxtəlif vasitələr var(6,s.138).Bunlardan biri it is .....who (that)..... birləşməsidir.Məsələn, My father,he is cutting trees. Filologiya məsələləri – №7, 2013
186 It is my father who is cutting the trees. Beləliklə,məlum olur ki,əvəzlik həm ingilis,həm də Azərbaycan dilində şşəxsləri,əşyaları və ya onlara xas olan əlamət və keyfiyyətləri adlandırmadan bildirən əsas nitq hissəsidir. Əvəzliklər ismi əvəzliklər və sifəti əvəzlik olmaqla iki qrupa bölünür.Müasir ingilis dilində mövcud olan əvəzliklərin bir qismi, xüsusən işarə əvəzlikləri və üçüncü şəxs şəxs əvəzlikləri mətnyaratma xüsusiyyətlərinə malikdir.
Ədəbiyyat 1.Xəlilov Ə.Ə.Sintaktik bütövlərin əmələ gəlməsində morfoloji elementlərin rolu.Azərbaycan dili morfologiyasının aktual məsələləri.Azərbay- can Dövlət Universiteti.Bakı,1987. 2.Hüseynzadə M.Müasir Azərbaycan dili.Maarif,Bakı,1983. 3.Закиев М.З.Актуалъные проблемы сложных предложений в тюркских яз- ыках СТ,1983.№3. 4.Abdullayev K.M.,Məmmədov A.Y.,Musayev M.M. və digərləri.Azərbaycan dilində mürəkkəb sintaktik bütövlər.”Mütərcim”, Bakı,2012 A.Hüseynova The actualization of text-forming opportunities of pronouns in Azerbaijani and English languages Summary
The article deals with the pronouns in Azerbaijani and English langua- ges.Investigating the article,it /s/been proved that the pronoun is a part of speech pointing out objects and their qualities without naming them in both languages. Pronouns are divided into two groups” nominal pronouns and adjectival pronouns. Some pronouns ,namely the personal pronouns in the third person singular heve the text-forming character in the English language. А.Гусейнова Текстообразующие возможности актуализацицией местоимений в современном азербайджанском и английском языках Резюме
английском языках.После анализа статъи стоновитъся ясно,гто местоимения как в азербайджанском,так и в английском языке является основной частъю речъю,служашей наимено- ванию предметов,лиц или присущие им признаков и качеств. Местоимения делятся на две подгруппы-местоимения сущест- вителные и местоиментя прилагателъные. Частъ местоимения,особенно ука- зателъные и местоимения третъего лица,обладают текстообразую- щими свойствами.
Rəyçi: B/m Hamlet Süleymanov Filologiya məsələləri – №7, 2013
187 SEVİNC BAĞIROVA ADİU İNGİLİS DİLİNDƏ MƏCAZİ MƏNALI SÖZLƏR Açar sözlər: İngilis dili, Azərbaycan dili, məcazi sözlər, metafora, növ, heyvan adları, quş adları, üslubi xüsusiyyət Ключевые слова: английский язык, азербайджанский язык, метафорические слова, вид, животные имена, имена птиц, стилстические особенности Key words: The English language, Azerbaijan language, the words with figuratve meaning, metaphor, kind, the names of animals, the names of birds, stylistic feature Tarixi kateqoriya olan söz nəinki dildə fikri ifadə edir, həmçinin obyektiv varlığın obrazlı təsvirinə də xidmət edir. Söz əsasən dil tarixinin müəyyən dövründə yaranıb formalaşır. Danışanlar ondan hazır şəkildə istifadə edir. Dildə sözlər real şəkildə mövcuddur, obrazlı olur, hadisələrə subyektiv qiymət verir, incə hisslər ifadə edir, emosional təsir göstərir. Sözün bu cür səviyyəsi onun semantikasında olan müxtəlif hadisələrdir ki, bu semantik hadisələrdən biri də məcazi mənalardır. B.Meylaxın qeyd etdiyi kimi, məcaz dildə daim obrazlılıq yaradan kateqo- riyalardandır (1, 197). Məcazlar sözün əsas mənasından törəyir və dilin lüğət tərki- binin zənginləşməsində fəal rol oynayır. Bunlar da sözün çoxmənalılığı prosesində baş verir. Ə.Dəmirçizadə belə sözlərin əvəzçilik vəzifəsi daşıdığını qeyd edərək yazır: “Diqqətlə yoxladıqda aydın olur ki, bu əlavə mənaların əslində sözün ilk mənası ilə uzaq və ya yaxın əlaqəsi də vardır və məhz belə əlaqələr nəticəsində həmin sözlər əvəzçilik vəzifəsi daşıyır” . buradan belə bir nəticəyə gəlirik ki, sözün əsas mənası ilə əlaqədar dolayı mənası da ola bilər və sözlərin belə əlavə-dolayı mənalarda işlədilməsi mümkündür, hətta zəruridir (2, 152). Müəllif bundan nəticə çıxardaraq məcazi mənalı sözlərə aşağıdakı kimi tərif verir: “Sözün əlavə vəzifədə dolayı yolla ifadə etdiyi məna məcazi məna adlanır (yenə orada) Çoxmənalı sözün əksəriyyətinin mənalarından biri həqiqi olduğu halda, digər mənaları ikinci dərəcəli və ya məcazi mənada olur. Bu cür xüsusiyyət bütün dillərə, o cümlədən də İngilis dilinə xasdır. Məsələn, “ Azərbaycan dilinin İzahlı Lüğətində “alçaq” sözünün 5 mənası göstərilmişdir ki, bunun da 2 mənası məcazi məfhum bildirir: Alçaq sif. 1.
Hündürlüyü, ucalığı az olan, hər hansı bir səviyyədən azacıq hündür olan... 2.
Bəstəboy, boyu gödək... 3.
m. (məcazi) pis, xarab, keyfiyyətsiz... 4.
m. (məcazi) rəzil, şərərfsiz, namərd, çox pis...(3, 50) “İngiliscə-Azərbaycanca lüğət”də isim kimi “charge” sözünün 9 mənası verilmişdir ki, burada da axırıncı mənanın məcazda da işlədilməsi göstərilmişdir:
1)
Ödəmə, vermə, qiymət (xidmət və s.):pl. Xərc, məxaric; ~for admission- giriş üçün ödəmə; free of ~ pulsuz; extra ~ əlavə xidmətlər üçün ödəniş; 2)
Filologiya məsələləri – №7, 2013
188 3)
Məsuliyyət (vəzifəyə); vəzifə, birc; who is in ~ here? Burada başçı kimdir?; to take ~ of- nəzarət altına almaq, nəzarətində saxlamaq (nəyisə), idarə etmək, baxmaq (nəyəsə); 4)
Baxım, qayğı, himayə; to be in ~ of – baxmaq, qayğı göstərmək (kiməsə); to leave children in smb s ~ uşaqlari kiminsə himayəsi altinda qoymaq; to give smb.in charge – kimisə polisə təslim etmək; 5)
Qəyyumluq altında olan; yetişdirmə, şagird, 6)
Hərb, hücüm; hücum siqnalı, göstəriş; 7)
Tex. Yükləmə, yüklənmə; 8)
Barıt, partlayıcı maddə; enerji, doldurma (silahı): 9)
Yük; məc. ağırlıq (4, 140) Dildə məcazın əsasən, metafor, metonomiya, sinektoxa, alleqoriya, epitet və s. kimi növləri fərqləndirilir ki, bunlar da hələlik polemika doğurur. Qeyd edək ki, məcazın növləri içərisində ən geniş yayılanı metafordur. Yığcamlıq və ifadəlilik cəhətdən metafor ən qüvvətli vasitədir. Metafor əşya və hadisələr arasında mövcud olan qarşılıqlı əlaqələrin dərkedilməsi təffəkürlə bağlıdır. Bu da onunla əlaqədardır ki, bir çox əlamətlərin, məsələn, predmetlər arasında oxşarlıq, bənzəyiş, müqayisə kimi əlamətlərin varlığı həmin predmetin adı başqası üçün işlədilir. Məsələn, “meymun” heyvan adıdır; İngilis dilində “ape”, “monkey” kimi söz- lərlə ifadə olunur. Bu heyvana məxsus başqasını yamsılama, təqlid etmə, ağız əymə, əzilib-büzülmə və s. kimi səciyyəvi xüsusiyyətlər onun adının metafora çevrilməsinə zəmin yaradır. “Meymun” sözün həm Azərbaycan dilində, həm də İngilis dilində eyni məf- humu, eyni mənanı ifadə edir. Hər iki dildə “meymun” sözündən meymunluq etmək (ape, to act\to play the ape) ifadəsi də işlədilir ki, bu da-“yamsılamaq,” “təqlid et- mək”, “oyun göstərmək”, “ağzını əymək” və s. kimi mənaları bildirir. Həmin söz və ifadə Azərbaycan və İngilis dillərində tez-tez işlədilir. Bəzi məcazi sözün özünün də məntiqi bir mənası var. Məsələn “lair” İngilis sözünün isim kimi əsqas məna kimi “mağara”, “yuva” (vəhşi heyvanların məskun- laşdıqları yer), “adamım gizləndiyi, daldalandığı yer”, fel kimi “mağaraya girmək” mənalarını bildirir. Məcazi mənada isə “qış yuxusuna girmək” ifadəsi kimi işlədilir – yəni çox yatmaq, heç nədən xəbəri olmamaq. Qeyd edək ki, “mağara” dedikdə ilk olaraq ayı yuvası nəzərdə tutulur. Ayı da çox yatanda (bütün qış yatır) qış yuxusuna gedib-deyirlər. Metaforun yaranma xüsusiyyətləri rəngarəngdir, onlar müxtəlif yollarla əmələ gəlir. Onlar ilk növbədə bənzəyiş əlamətləri nəticəsində yaranır. Metaforlar zahiri cəhətdən oxşarlıqla əlaq\ədae, daxili əlamətlərinə görə oxşarlıq nəticəsində, canlılara məxsus hərəkətlər əşyaların üzərinə keçirilməklə və s. yollarla əmələ glir. Deməli, metafor müxtəlif əşyalar arasında müqayisə prinsipi əsasında yaranır. Yaranan metaforlar mənalı və ifadəli olur. Dildə həm ümumişlək, həm də üslubi metaforlar vardır. Üslubi metaforlar poetik metaforlar da adlanır. Ümumişıək metafor sözün məcazi mənasından törənir və dildə sabitləşir. Üslubi mütafor isə, əsasən, kontekstlə bağlıdır, ən çox bədii dildə işlədilir. Üslubi Filologiya məsələləri – №7, 2013
189 metafor bədii əsərlərlə bağlı əmələ gəlir və obrazlı təfəkkürün məhsuludur. Bu sənətkarın yaradıcı qabiliyyətindən irəli gəlir. Yaradıcı sənətkar sözün semantikasına görə metafor yaradır və üslubi xarakter daşıyır. Dilçilikdə metaforları quruluş etibari ilə sadə və mürəkkəb – deyə iki qrupa ayırırlar. Ayrı-ayrı sözlərin məcazlaşması sadə metaforlardır. Bunlar, sadəcə olaraq, leksik metaforlardır. Həmin metaforlar müxtəlif qruplardan əmələ gəlir ki, bunların da bir qismi aşağıdakılardan ibarətdir: 1.
sözlər daxildir: a)
Heyvan adlarını insan üzərində yönəldilən sözlər. Məsələn:
Yüklə 3,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|