Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
17 Bu gecÿ Abakumovun ÿmrinÿ ÿsasÿn ÿvvÿl Seliva nov- ski nin vasitÿsilÿ Yakonov ÷aüûrûlmûø, sonra isÿ hamûdan gizli øÿkildÿ Marfino obyektinÿ on beø dÿqiqÿlik fasilÿ ilÿ iki telefo- no qram gþndÿrilmiødi: mÿhbus Bobûnin, sonra isÿ mÿh bus Pryan÷ikov nazirliyÿ ÷aüûrûlmûødûlar. Bobûnini vÿ Pryan ÷i ko- vu ayrû-ayrû maøûnlarda gÿtirdilÿr vÿ gþzlÿmÿk ö÷ön ayrû-ayrû otaqlara saldûlar ki, þz aralarûnda sþzlÿøÿ bilmÿ sinlÿr. Ancaq Pryan÷ikov ÿsrin bir ÷ox gþzöa÷ûq þvladlarûnûn ruhi anormallûq hesab etdiklÿri qeyri-tÿbii sÿmimiliyinÿ gþrÿ ÷ÿtin ki kiminlÿsÿ sþzö bir yerÿ qoya bilÿrdi. Øaraøkada belÿ dÿ deyirdilÿr: “Valentulyada fazalarûn yerlÿri dÿyiøik döøöb”. Xösusilÿ dÿ indi o, hansûsa bir sþvdÿlÿømÿyÿ vÿ ya sui- qÿsdÿ qadir deyildi. “Pobeda”nûn pÿncÿrÿsi arxasûnda bir-birini ÿvÿzlÿyÿn Mos kvanûn iøûqlû mÿnzÿrÿlÿri onun ruhunu tÿlatömÿ gÿtir- miødi. Marfino zonasûnû böröyÿn ÿyalÿt zölmÿtindÿn sonra parûldayan bþyök øoseyÿ, vaüzal meydanûnûn qÿlÿbÿliyinÿ, sonra isÿ Sretenkanûn neon vitrinlÿrinÿ ke÷id ÷ox kÿskin gÿlirdi. Pryan÷ikov ö÷ön artûq nÿ söröcö, nÿ dÿ onu möøa- yiÿt edÿn iki nÿfÿr paltarûnû dÿyiømiø adam vardû – ciyÿr- lÿ rinÿ vÿ ciyÿrlÿrindÿn, sanki, hava yox, alov girib-÷ûxûrdû. O, øöøÿdÿn ayrûlmûrdû. Onu Moskva ilÿ göndöz vaxtû щеч aparmamûødûlar, axøam Moskvasûnû isÿ øaraøkanûn tarixi boyu bircÿ mÿhbus da gþrmÿmiødi! Sretenка darvazasûnûn qabaüûnda avtomobil dayandû: kino dan ÷ûxan kötlÿyÿ gþrÿ, sonra isÿ svetoforu gþzlÿyÿrÿk. Onlara, milyonlarla mÿhbusa, elÿ gÿlirdi ki, azadlûqda hÿyat dayanûb, kiøilÿr yoxa ÷ûxûblar vÿ qadûnlar he÷ kÿslÿ
144 bþlöødörÿ bilmÿdiklÿri, he÷ kÿsÿ lazûm olmayan izafi mÿhÿb bÿt lÿrindÿn ÿziyyÿt ÷ÿkirlÿr. Burada isÿ tox, tÿlÿskÿn pay taxt kötlÿsi qaynaøûr, ølyapalar, duvaqlar, qara-qonur xÿz lÿr bir-birini ÿvÿzlÿyirdi. Valentinin gÿrginlÿømiø hisslÿri yoldan ke÷ÿn qadûnlar- dan gÿlÿn vÿ øaxtanû, avtomobilin mþhkÿm kuzovunu dÿlib- ke÷ÿn ÿtir iylÿrinin zÿrbÿlÿrinÿ tab gÿtirÿ bilmirdi. Kö÷ÿdÿn gölöø, göclÿ eøidilÿn, axûra kimi baøa döøölmÿyÿn danûøûq sÿslÿri gÿlirdi, – ÿsl mÿqam idi ki, Valentin qalûn plastik dÿn dözÿldilmiø øöøÿni vurub sûndûrsûn vÿ bu, qadûnlara qûøqûr- sûn ki, o, gÿncdir, darûxûr, gönahsûz yerÿ yatûr! Øaraøka nûn monastûr tÿnhalûüûndan sonra bu bir feyeriya idi, onun gah tÿlÿbÿ kasûb÷ûlûüû, gah ÿsirlik, gah da hÿbsxana ucbatûn dan he÷ cör qovuøa bilmÿdiyi hÿyatûn bir par÷asû idi. Daha sonra isÿ otaqlarûn birinÿ salûnmûø Pryan÷ikov ora qoyulmuø masa vÿ stullarû bir-birindÿn ayûra bilmirdi: hisslÿrinÿ hakim kÿsilmiø hÿyÿcan vÿ tÿÿssöratlar onu sÿr- bÿst buraxmaq istÿmirdi. Gÿnc, þzönÿ sûüal ÷ÿkmiø polkovnik-leytenant ondan arxa sûnca gÿlmÿyini xahiø etdi. Nazik boyunlu, incÿ bilÿkli, dar ÷iyinli, nazik ayaqlû Pryan÷ikov onu möøayiÿt edÿn zabi- tin qapûsûnûn aüzûndan qayûtdûüû bu kabinet-zala girÿndÿ indiki qÿdÿr he÷ vaxt aciz gþrönmÿmiødi. Pryan÷ikov he÷ baøa döømÿdi ki, bura kabinetdir (otaq o qÿdÿr geniø idi) vÿ zalûn yuxarû baøûndakû bir cöt qûzûlû poqon isÿ elÿ kabinet sahibinin þzödör. Arxasûndakû beø- metr lik Stalini dÿ dÿrhal gþrmÿdi. Onun gþzlÿri qarøûsûndan hÿlÿ dÿ qadûnlar, gecÿ Moskvasû ke÷irdi. Elÿ bil, sÿrxoø idi. Bu zalda nÿ etdiyini, buranûn nÿ zalû olduüunu baøa döø mÿk onun ö÷ön ÷ÿtin idi. ßgÿr bura bÿzÿnmiø qadûnlar girsÿy di- lÿr vÿ rÿqs baølasaydû, he÷ dÿ tÿÿccöblÿnmÿzdi. Möha ri bÿ nin beø il ÿvvÿl qurtarmasûna baxmayaraq, hÿlÿ dÿ gþy lam pa nûn yan dûüû, onun sona kimi i÷ilmÿmiø soyuq ÷ayûnûn qaldûüû vÿ kiøi lÿ rin alt paltarda gÿzdiyi hansûsa bir yarûmdairÿvi otaüûn mþv cud lu üu nu döøönmÿk cÿfÿngiyat kimi gþrönördö. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 145
O, israf÷ûlûqla yerÿ sÿrilmiø xal÷anûn özÿri ilÿ yeriyirdi. Xal÷a yumøaq, xovlu idi, adam onun östöylÿ lap söröø mÿk istÿyirdi. Zalûn saü tÿrÿfi iri pÿncÿrÿlÿrdÿn ibarÿt idi, sol tÿrÿfdÿ isÿ dþøÿmÿdÿn baølayan gözgö ucalûrdû. Azadlûqda olanlar øeylÿrin qÿdrini bilmirlÿr! ßl boyda gözgöyÿ belÿ he÷ dÿ hÿmiøÿ sahib ola bilmÿyÿn mÿhbus ö÷önsÿ bþyök aynada þzönÿ baxmaq ÿsl bayramdûr! Pryan÷ikov cazibÿyÿ döømöø kimi aynanûn yanûnda dayandû. Aynaya lap yaxûnlaødû, mÿmnuniyyÿtlÿ tÿmiz qûrxûl- mûø özönö nÿzÿrdÿn ke÷irdi. Qalstukunu vÿ mavi kþynÿyini dözÿltdi. Sonra þzönÿ anfas vÿ profildÿn baxa-baxa aralandû. Azca qabaüa getdi vÿ rÿqs edirmiø kimi hÿrÿkÿt etdi. Sonra yenÿ aynaya yanaødû vÿ yaxûndan þzönÿ baxdû. Gþy kom bi- nezonda olmaüûna baxmayaraq, þzönön yetÿrincÿ qamÿtli vÿ qÿøÿng olduüunu gþrdö, ÿn xoø ÿhvala gÿldi vÿ nazirin þzönö gþzlÿdiyinÿ gþrÿ deyil (Pryan÷ikov bunu tÿmiz unut muødu), otaüûn qalan hissÿlÿrinÿ dÿ baxmaq ö÷ön yoluna davam etdi. Dönyanûn bir yarûsûnda istÿdiyi adamû hÿbsxanaya sal- maq, digÿr yarûsûnda isÿ istÿdiyi adamû þldörtmÿk iqtida- rûnda olan, qabaüûnda general vÿ marøallarûn belÿ rÿng lÿ- ri nin avazûdûüû hakimi-mötlÿq nazir isÿ bu arûq vÿ ÷ÿlimsiz mÿh busa maraqla baxûrdû. Milyonlarla insanû hÿbs vÿ mÿh- kum etmiø bu adam ÷oxdan idi þz qurbanlarûnû belÿ yaxûn mÿsafÿdÿn gþrmördö. Pryan÷ikov gÿzintiyÿ ÷ûxmûø modabaz yeriøi ilÿ nazirÿ yaxûnlaødû vÿ burada rastlaøacaqlarûnû gþzlÿ- mirmiøkimi,sualdolunÿzÿrлярlÿonabaxdû. – Siz möhÿndissiniz... – Abakumov kaüûza baxûb dÿqiq- lÿødirdi, – ...Pryan÷ikovsunuz? – Bÿli, – Valentin fikri daüûnûq halda cavab verdi. – Bÿli. – Siz... – o, yenÿ kaüûza baxdû, – söni nitq aparatû... qru- punun aparûcû möhÿndisisiniz? – Nÿ sö-ni nitq aparatû! – Pryan÷ikov narazûlûq etdi. – Bu nÿ cÿfÿngiyatdûr! Bizdÿ onu he÷ kÿs belÿ adlandûrmûr. Onun adûnû riyakarlûqla möbarizÿ vaxtû dÿyiøiblÿr. Vo-ko-der. Voice coder.
146 – Bÿs siz – aparûcû möhÿndissiniz? – Ömumiyyÿtlÿ, bÿli. Nÿ olub ki? – Pryan÷ikov ehtiyat- landû.
– ßylÿøin. Pryan÷ikov kombinezonunun ötölÿnmiø ayaq balaqla- rûnû øÿstlÿ dözÿltdi vÿ hÿvÿslÿ oturdu. – Sizdÿn xahiø edirÿm ki, tam a÷ûq, birbaøa rÿislÿriniz tÿrÿfindÿn he÷ bir repressiyadan qorxmadan danûøasûnûz. Vokoder – nÿ vaxt hazûr olacaq? A÷ûq deyin! Bir aya hazûr olar? Ya da ki, bÿlkÿ, iki ay lazûmdûr? Qorxmayûn, deyin. – Vokoder? Hazûr olacaq?? Ha-ha-ha-ha! – Pryan÷ikov bu taütavan altûnda he÷ vaxt eøidilmÿmiø cingiltili sÿslÿ göldö, yumøaq dÿri sþykÿnÿcÿyÿ sþykÿnÿrÿk ÿllÿrini øappûl datdû. – Nÿ danûøûrsûnûz?! Siz nÿ danûøûrsûnûz?! Siz, demÿli, voko de- rin nÿ olduüunu baøa döømörsönöz. Èndi sizÿ izah edÿrÿm! O, yaylû kreslodan sû÷rayûb durdu vÿ Abakumovun masasûna tÿrÿf atûldû. – Sizdÿ bir par÷a kaüûz tapûlar? Budur, hÿ! – o, nazirin masasûnûn östöndÿki tÿmiz bloknotdan bir vÿrÿq cûrdû, qûrmûzû ÿt rÿngli qÿlÿmi ÿlinÿ aldû vÿ tÿlÿsÿ-tÿlÿsÿ ÿyri-öyrö xÿtlÿrlÿ sinusoidlÿrin cÿmlÿnmÿsini ÷ÿkmÿyÿ baøladû. Abakumov qorxmadû – bu qÿribÿ möhÿndisin sÿsindÿ vÿ bötön hÿrÿkÿtlÿrindÿ o qÿdÿr uøaq sadÿlþvhlöyö vÿ sÿmi- miyyÿt vardû ki, nazir tÿzyiqÿ davam gÿtirdi, Pryan ÷i kova qulaq asmadan maraqla ona baxmaüa baøladû. – Demÿk lazûmdûr ki, insan sÿsi ÷oxlu harmonikadan ibarÿtdir, – Pryan÷ikov daxildÿn ona göc gÿlÿn hÿr øeyi tez bir zamanda demÿk istÿyindÿn, az qala, boüula caqdû. – Vokoderin ideyasû da insan sÿsinin söni yolla alûn masûn- dadûr...Lÿnÿtÿgÿlÿsÿn!Belÿqÿlÿmlÿnecÿyazûrsûnûz?..Щamû- sûnûn olmasa da, hÿr biri ayrûca impuls cihazû vasitÿsilÿ þtö- rölÿ bilÿn ÿsas harmonikalarûn cÿmlÿnmÿsi yolu ilÿ tÿk rar yara dûlmasûndadûr. Siz, ÿlbÿttÿ, Dekartûn dözbucaqlû koor di- natlar sistemi ilÿ tanûøsûnûz, bunu hÿr bir mÿktÿbli bilir, bÿs Furye sûralarû necÿ, sizÿ tanûødûr? Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 147
– Dayanûn, – Abakumov þzönÿ gÿldi. – Siz mÿnÿ bircÿ øeyi deyin: nÿ vaxt hazûr olacaq? Hazûr olacaq – nÿ vaxt? – Hazûr olacaq? – Hm-m... Mÿn bu haqda döøönmÿ mi- øÿm. – Pryan÷ikovda paytaxt axøamûnûn ÿtalÿti artûq sevimli iøinin ÿtalÿti ilÿ ÿvÿzlÿnmiødi, þzönö saxlamaq ona yenÿ ÷ÿtin idi. – Burada maraqlû olanû nÿdir: ÿgÿr biz sÿsin tem b- rinin codlaømasûnû qÿbul etsÿk, vÿzifÿ asanlaøar. Onda top- lananlarûn sayû... – Deyin, hansû tarixÿ? Hansû tarixÿ? Martûn birinÿ? Apre lin birinÿ? – Oy, nÿ danûøûrsûnûz! Aprelin? Kriptoqraflarsûz iki aya hazûr olarûq... deyÿk, dþrd, beø aydan sonra, bundan tez yox. Èmpulslarûn øifrlÿnmÿsi vÿ deøifrÿ olunmasû nÿ gþstÿ- rÿ cÿk? Axû onda keyfiyyÿt bir az da qaba olacaq! Þncÿdÿn danûømayaq! – o, Abakumovu kitelinin qolundan dartaraq dilÿ tuturdu. – Èndi sizÿ izah edÿrÿm. Þzönöz baøa döøÿcÿk vÿ razûlaøacaqsûnûz ki, tÿlÿsmÿmÿk iøin xeyrinÿdir!.. Abakumov tormozlanmûø baxûøûnû ÷ertyojun mÿnasûz ÿyri xÿtlÿrinÿ zillÿyÿrÿk masanûn bþyröndÿki döymÿni basdû. Hÿmin o sûüallû polkovnik-leytenant qapûda peyda oldu vÿ Pryan÷ikovu ÷ûxûøa dÿvÿt etdi. Pryan÷ikov ÷aøqûn baxûøla ÿmrÿ tabe oldu. Þzönö itir- di yindÿn aüzû da yarûa÷ûq qalmûødû. Fikrini axûra kimi deyÿ bil mÿmÿyi onu yaman pÿrt etmiødi. Sonradan, þzönö top la- yaraq, indi kiminlÿ danûødûüûnû möÿyyÿnlÿødirmÿyÿ ÷alûødû. Qapû ya ÷atmaüûna az qalmûø yadûna döødö ki, uøaqlar ondan øika yÿt lÿn mÿyi, ...nail olmaüû xahiø etmiødilÿr. O, kÿskin øÿkil dÿ dþndö vÿ geri qayûtmaq istÿdi: – Bir dÿ!! Qulaq asûn! Mÿn tÿmiz yaddan ÷ûxardûm sizÿ... Lakin polkovnik-leytenant onun yolunu kÿsmiødi vÿ qapûya tÿrÿf sûxûødûrûrdû, masanûn arxasûnda oturmuø rÿis qulaq asmûrdû, – vÿ bir anlûüa Pryan÷ikovun artûq ÷oxdan radiotexniki sxemlÿrlÿ dolmuø beynindÿn bötön hÿbsxana haqsûzlûqlarû, qanunsuzluqlarû silindi, o yalnûz qapûdan ÷ûxar- kÿn nÿyi isÿ xatûrladû vÿ bÿrkdÿn dedi:
148 – Mÿsÿlÿn, qaynanmûø su ilÿ baülû! Èødÿn axøam gec gÿlirsÿn – qaynanmûø su yoxdur! ×ay i÷ÿ bilmirik!.. – Qaynanmûø su? – generala oxøayan rÿis soruødu. – Yaxøû. Tÿøkil edÿrik.
Eyni tipli gþy kombinezonda, lakin daha cössÿli vÿ mþh kÿm bÿdÿnli, baøû katorqada cÿza ÷ÿkÿnin baøû kimi qûrxûl mûø Bobûnin i÷ÿri girdi. O, göndÿ yöz dÿfÿ bura girib-÷ûxûrmûø kimi, kabinetÿ he÷ bir maraq gþstÿrmÿdi, qabaüa ke÷di; lÿngimÿdÿn, salam sûz-kalamsûz ÿylÿødi. Nazirin masasûna yaxûn rahat kres lo lar dan birinÿ oturdu vÿ bir o qÿdÿr dÿ aü olmayan, axû rûncû hamam gönö þzönön yuduüu dÿsmalla tÿlÿsmÿdÿn bur nunu sildi. Pryan÷ikovun hÿrÿkÿtlÿrindÿn bir az ÷aømûø, bu yön göl- xasiyyÿt gÿnci ciddi qÿbul etmÿmiø Abakumov Bobûninin belÿ ciddiliyindÿn xoølandû. Daha “qalx!” deyÿ mÿhbusun östönÿ qûøqûrmadû, onun poqonlardan baø a÷a bilmÿdiyini vÿ qapûyacan uzanan anfiladalardan hara döødöyönö anla- madûüûnû zÿnn edÿrÿk sakitcÿ soruødu: – Bÿs niyÿ icazÿsiz oturursunuz? Bobûnin gþzlÿrini nazirÿ tÿrÿf azca ÿyÿrÿk vÿ dÿsmalû ilÿ burnunu tÿmizlÿmÿyini davam etdirÿrÿk ÷ÿkinmÿdÿn cavab verdi:
–Bilirsiniz,belÿbir×inmяsяlиvar:durmaq–gÿzmÿk- dÿn yaxøûdûr, oturmaq – ayaq östÿ durmaqdan yaxøûdûr, ÿn yax øûsû isÿ uzanmaqdûr. – Amma siz tÿsÿvvör edirsinizmi ki, mÿn kim ola bilÿ rÿm? Se÷diyi kresloya rahatlûqla dirsÿklÿnmiø Bobûnin gþzlÿri ilÿ Abakumovu sözdö vÿ ÿrinirmiø kimi fÿrziyyÿ irÿli sördö: – Yaxøû – kimsiniz? Hÿ, kimsÿ marøal Gþrinq kimi bir adam?
– Kim? Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 149
– Marøal Gþrinq. Bir dÿfÿ Gall yaxûnlûüûndakû avia siya zavoduna gÿlmiødi, mÿn dÿ orada konstruktor böro sun da iølÿmÿliolmuødum.Oradakûgenerallarbarmaqlarûнынуъун- да gÿzirdilÿr, mÿn isÿ he÷ ona tÿrÿf dþnmÿdim. O baxûb- baxûb qonøu otaüa ke÷di. Abakumovun sifÿtindÿn gölömsönmÿyÿ oxøar bir ifadÿ ke÷di, lakin bu gþrönmÿmiø dÿrÿcÿdÿ þtkÿm mÿhbusa baxa raq dÿrhal qaøqabaüûnû salladû. Gÿrginlikdÿn hÿtta gþz- lÿ rini dÿ qûrpdû vÿ soruødu: – Siz necÿ, aramûzda fÿrq gþrmörsönöz? – Aranûzda? Yoxsa aramûzda? – Bobûninin sÿsi ÷uqun kimi guruldayûrdû. – Aramûzdakû fÿrqi ÿla gþrörÿm: mÿn sizÿ lazûmam, siz isÿ mÿnÿ – yox! Abakumovun da ildûrûm kimi guruldaya bilÿn sÿsi vardû vÿ o, þz sÿsi ilÿ insanlarû qorxutmaüû bacarûrdû. Amma hiss edirdi ki, indiki halda qûøqûrmaq acizlik, qeyri-ciddilik olar. Baøa döødö ki, qarøûsûndakû ÷ÿtin mÿhbusdur. Onu xÿbÿrdar etmÿklÿ kifayÿtlÿndi: – Qulaq asûn, mÿhbus. ßgÿr mÿn sizinlÿ yumøaüamsa, yaddan ÷ûxarmayûn ki... – ßgÿr siz mÿnimlÿ kobud rÿftar etsÿydiniz, mÿn sizinlÿ he÷ danûømazdûm, vÿtÿndaø nazir. Þz polkovniklÿrinizin vÿ generallarûnûzûn östönÿ qûøqûrûn, onlarûn hÿyatda ÷ox øeylÿri var vÿ bötön bunlara ÷ox heyiflÿri gÿlir. – Lazûm gÿlÿr – sizi dÿ mÿcbur edÿrik. –Sÿhvedirsiniz,vÿtÿndaønazir!–Bobûnininгорхунъ gþzlÿri aøkar nifrÿtlÿ parûldadû. – Mÿnim he÷ nÿyim yoxdur, baøa döøörsönöz – he÷ nÿyim! Arvadûma vÿ uøaüûma artûq ÿliniz ÷atmaz – onlarû bomba aparûb. Valideynlÿrim – artûq þlöb lÿr. ßmlakûm isÿ – bir burun dÿsmalûdûr, kombinezon vÿ onun altûndakû döymÿsiz tuman-kþynÿk isÿ (yaxasûnû a÷a raq gþs tÿrdi) dþvlÿtindir. Azadlûüûmû ÷oxdan ÿlimdÿn almû sû nûz, qay tarmaüa isÿ göcönöz ÷atmaz, sizin þzönözdÿ dÿ bu göc yoxdur. Qûrx iki yaøûm var, iyirmi beø il dÿ beli mÿ qoy mu- su nuz, katorqada artûq olmuøam, nþmrÿ ilÿ dÿ gÿzmiøÿm,
150 qandalla da, itlÿrlÿ dÿ, göclÿndirilmiø rejimli bri qa dada olmu- øam. Mÿni daha nÿ ilÿ qorxuda bilÿrsiniz? Daha nÿdÿn mÿh- rum edÿ bilÿrsiniz? Möhÿndisliyimdÿn? Bun dan þzönöz daha ÷ox itirÿcÿksiniz. Mÿn papiros ÷ÿkÿrdim. Abakumov Kreml buraxûlûøûndan olan “Troyka” qutusu- nun aüzûnû a÷dû vÿ Bobûninÿ tÿrÿf itÿlÿdi: – Gþtörön, bunlardan ÷ÿkin. – Saü olun. Mÿn markalarû dÿyiømirÿm. Þskörÿk tutur. – Vÿ ÿldÿqayûrma papirosqabûсыndan bir dÿnÿ “Belamor” ÷ûxartdû. – Ömumiyyÿtlÿ, baøa döøön vÿ yuxarûlarda kimÿ lazûmdûrsa ÷atdûrûn ki, siz ancaq insanlarûn ÿlindÿn hÿr øeyi alarkÿn göclösönöz. Amma artûq hÿr øeyi ÿlindÿn alûnmûø insan sizÿ tabe deyil, o, yenÿ azaddûr. Bobûnin susdu vÿ sÿylÿ papirosunu ÷ÿkmÿyÿ baøladû. Naziri qûcûqlandûrmaq vÿ belÿ rahat kresloda yarûuzanmaq onun xoøuna gÿlirdi. Yalnûz effekt xatirinÿ bu cör bahalû papi roslardan imtina etmÿyinÿ heyifsilÿnirdi. Nazir kaüûza baxdû. – Möhÿndis Bobûnin! Siz “kliplÿødirilmiø nitq” qurüu su- nun aparûcû möhÿndisisiniz? – Bÿli.
– Xahiø edirÿm, tam dÿqiqliklÿ deyÿsiniz: qurüu istis- mara nÿ vaxt hazûr olacaq? Bobûnin sûx qara qaølarûnû ÷atdû: – Bu, yeni xÿbÿrdir? Mÿndÿn bþyök birini tapmadûnûz ki, sualûnûza cavab versin? – Mÿn mÿhz sizdÿn þyrÿnmÿk istÿyirÿm. Fevrala kimi hazûr olacaq? – Fevrala kimi? Bu nÿ demÿkdir, ÿlÿ salûrsûnûz? Tÿlÿm- tÿlÿsik hesabat ö÷ön istÿyirsinizsÿ – deyÿk, haradasa... yarûm ildÿn sonra, amma tÿlÿsÿn... Bÿs mötlÿq øifrlÿmÿ necÿ olsun? He÷ tÿsÿvvör edÿ bilmirÿm. Bÿlkÿ dÿ – bir ilÿ. Abakumov mat qaldû. O, Xozeyinin bûülarûnûn hirsli-hirsli sÿy rimÿsini xatûrladû – Selivanovskinin dediklÿrinÿ ÿsas- la naraq verdiyi vÿdlÿrÿ gþrÿ onu dÿhøÿt börödö. Zþkÿ mini Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 151
möa licÿ etmÿk ö÷ön gÿlmiø vÿ burun-udlaq xÿr÷ÿngi diaq no- zu qoyulmuø xÿstÿdÿ olduüu kimi, onda da hÿr øey ÷þkdö. Nazir hÿr iki ÿli ilÿ baøûnû tutdu vÿ boüuq sÿslÿ dedi: – Bobûnin! Sizdÿn xahiø edirÿm – sþzlÿrinizi gþtör-qoy edin. ßgÿr daha tez mömköndörsÿ, deyin: nÿ etmÿk lazûm dûr? – Daha tez? Alûnmayacaq. – Bÿs sÿbÿblÿri? Hansû sÿbÿblÿrdÿn? Gönahkar kimdir? Deyin, qorxmayûn! Hansû poqon daøûyûrlar daøûsûnlar, gönah- kar larûn adlarûnû ÷ÿkin! Mÿn onlarûn poqonlarûnû sþkÿrÿm! Bobûnin baøûnû arxaya яйяряк “Rusiya” sûüorta cÿmiy- yÿti pÿrilÿrinin oynayûb-göldöklÿri tavana baxûrdû. – Onda bu iki yarûm – ö÷ il alûnûr! – nazir hirslÿnirdi. – Sizÿ isÿ vaxt verilmiødi – bir il! Vÿ Bobûnin partladû: – Necÿ yÿni vaxt verilmiødi? Siz elmi necÿ tÿsÿvvör edirsiniz: sehrli ÷ubuq kimi? Sÿhÿrÿ kimi mÿnÿ saray tik – sÿhÿr saray artûq hazûrdûr, bu cör? Bÿs ÿgÿr problem döz qoyulmayûbsa? ßgÿr tÿzÿ hallar özÿ ÷ûxûrsa? Vaxt verilib! Siz döøönmörsönözmö ki, ÿmrdÿn baøqa, sakit, tox, azad adamlar da olmalûdûrlar? Þzö dÿ bu øöbhÿ ab-havasû olma- dan. Bax biz ki÷ik bir torna÷û dÿzgahûnû bir yerdÿn baøqa yerÿ aparûrdûq – bilmirÿm, biz iølÿyÿndÿ, ya da bizdÿn sonra ÷atûsû sûndû. Niyÿ sûndûüûnû bir Allah bilir! Onu qaynaq etmÿk – bircÿ saatlûq iødir. Dÿzgahûn þzö dÿ bir zibil deyil, yöz ÿlli yaøû var, möhÿrriksiz, økivi a÷ûq, qayûø þtörmÿsi ilÿ! – buna gþrÿ ÿmÿliyyat mövÿkkili Øikin iki hÿftÿdir hamûnû ora-bura dartûr, dindirir, axtarûr ki, ziyan÷ûlûüa gþrÿ kimÿ ikinci möddÿt versin. Bu adam iø yerimizdÿki ÿmÿliyyat÷ûdûr, möftÿxor dur. Hÿbsxanada hÿlÿ bir ÿmÿliyyat÷û da var, ancaq ÿsÿblÿrimizlÿ oynayûr – protokollar, cûzma-qara – belÿ yaradûcûlûq sizin nÿyinizÿ gÿrÿkdir? Hamû deyir – mÿxfi telefoniyanû Stalin ö÷ön edirik. Stalin øÿxsÿn tÿzyiq gþstÿrir – hÿtta bu cör sahÿ dÿ dÿ texniki tÿchizatû tÿøkil edÿ bilmirsiniz: gah lazûmi kondensator tapûlmûr, gah radio lampalarû istÿnilÿn key fiy- yÿtdÿ olmur, gah da elektron ossiloqraflar ÷atûømûr. Sÿfalÿt!
152 Rösvay÷ûlûq! “Kimdir möqÿssir!” Bÿs insanlar barÿdÿ he÷ döøönmösönöz? Hamû göndÿ on iki, bÿzilÿri hÿtta on altû saat sizÿ iølÿyir, siz isÿ yalnûz aparûcû möhÿndislÿrÿ ÿt yedir- dir siniz, qalanlara isÿ – sör-sömök... Niyÿ ßlli Sÿkkizÿ qohum larla gþröø vermirsiniz? Ayda bir dÿfÿ verilmÿlidir, siz isÿ ildÿ bir dÿfÿ verirsiniz. Nÿdir, bundan ÿhvalûmûz yök- sÿlir? Bÿlkÿ, mÿhbuslarû daøûmaq ö÷ön dustaq maøûnlarû ÷atûø mûr? Ya da bazar gönlÿri nÿzarÿt÷ilÿrÿ vermÿyÿ mÿva- cib? Re-jim!! Baøûnûzû rejim xarab edir, tezliklÿ rejimÿ gþrÿ aülûnûzû da itirÿcÿksiniz. ßvvÿllÿr bazar gönlÿri istÿdiyin qÿdÿr gÿzÿ bilÿrdin, indi isÿ qadaüan ediblÿr. Niyÿ? ×ox iølÿ- sinlÿr deyÿ? Nÿcisdÿn конфет dözÿldirsiniz? Ènsanlar hava ÷atûømadûüûndan boüulurlar deyÿ iø tez olmayacaq. Danûø- maqdan da fayda yoxdur! Bax gecÿ vaxtû niyÿ mÿni ÷aüûr- mûsûnûz? Göndözlÿr bÿs elÿmir? Mÿn axû sabah iølÿmÿ liyÿm. Mÿnÿ yatmaq lazûmdûr. Èri, qeyzli Bobûnin qÿddini dözÿltdi. Masanûn qûraüûna sûxûlmûø Abakumov isÿ aüûr-aüûr fûsûldayûrdû. Gecÿ saat ikiyÿ iyirmi beø dÿqiqÿ iølÿmiødi. Bir saat sonra, ö÷ön yarûsûnda, Abakumov Kuntsevo iqamÿtgahûnda mÿruzÿ ilÿ Stalinin qarøûsûnda durmalû idi. ßgÿr bu möhÿn- dis döz deyirsÿ, onda bÿs vÿziyyÿtdÿn necÿ ÷ûxmalû? Stalin – baüûølamûr... Bobûnini buraxarkÿn onun yadûna xösusi texnika øþbÿsindÿn olan yalan÷ûlar ö÷löyö döødö vÿ qatû bir hikkÿ gþzlÿrini yandûrdû. Abakumov zÿng edib ö÷löyö ÷aüûrtdûrdû. 19 Otaq nÿ ÷ox bþyök, nÿ dÿ ÷ox höndör idi. Èki qapûsû vardû, pÿncÿrÿsi olsa da, pÿrdÿlÿrlÿ tam þrtölmöødö vÿ divar dan se÷ilmirdi. Amma havasû tÿmiz vÿ xoø idi (ayrûca bir nÿfÿr havanûn i÷ÿri vÿ ÷þlÿ buraxûlmasûna, onun kimyÿvi zÿrÿr siz liyinÿ gþrÿ mÿsuliyyÿt daøûyûrdû). Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 153
Göllö yastûqlarû olan al÷aq taxt ÷ox yer tutmuødu. Onun östöndÿ divara bÿrkidilmiø balaca abajurlu qoøalaødûrûlmûø lampalar yanûrdû. Taxtûn östöndÿ øÿkillÿri Yer qabûüûnûn mþvcud olduüu ö÷ milyard il ÿrzindÿ he÷ kÿsin øÿkillÿri ÷ÿkilmÿmiø sayda yaülû boya ilÿ, akvarellÿ, quaøla, kþmörlÿ, tabaøirlÿ, öyö döl- möø kÿrpic tozu ilÿ ÷ÿkilmiø, yolkÿnarû daølardan, balûq qu- la üûn dan, øirli lþvhÿlÿrdÿn, buüda dÿnÿlÿrindÿn, pax la dan dözÿl dilmiø, sömök özÿrindÿ oyulmuø, otlardan yetiø di ril- miø, xal÷alarûn östönÿ toxunmuø, tÿyyarÿlÿrdÿn qurulmuø, kino lentlÿrinÿ salûnmûø insan uzanmûødû. O, yumøaq, sûx toxunmuø coraba bÿnzÿyÿn Qafqaz ÷ÿk mÿ lÿri geyinmiø ayaqlarûnû yûüaraq, sadÿcÿ, uzanmûødû. ßynin dÿ dþrd iri – iki dþø vÿ iki yan – cibi olan fren÷ vardû. Bu kþhnÿ, uzun möddÿt geydiyi, yaxøû þyrÿødiyi fren÷ onun hÿlÿ vÿtÿndaø möharibÿsi illÿrindÿn geymÿyÿ baøladûüû (bir az da Napoleonu tÿkrarlayaraq), Stalinqraddan sonra isÿ mar øal mundiri ilÿ ÿvÿzlÿdiyi hÿmin o boz, qara, aü vÿ xaki rÿngli fren÷lÿrdÿn biri idi. Bu insanûn adûnû Yer körÿsinin bötön qÿzetlÿri hallan- dûrûr, yözlÿrcÿ dildÿ minlÿrlÿ diktor tÿlÿfföz edir, natiqlÿr þz nitqlÿrinin ÿvvÿlindÿ vÿ sonunda qûøqûra-qûøqûra deyir, pionerlÿr zÿrif sÿslÿri ilÿ oxuyur, arxiereylÿr 1 ona saü lam lûq dilÿyirdilÿr. Bu insanûn adû hÿrbi ÿsirlÿrin þlgön vÿ øiø miø dodaqlarûnda laxtalanûrdû. Bir ÷ox øÿhÿr vÿ mey dan larûn, kö÷ÿ vÿ prospektlÿrin, saraylarûn, mÿktÿb lÿrin, sana to ri ya- la rûn, daü silsilÿlÿrinin, kanallarûn, zavodlarûn, øaxtalarûn, sov xoz la rûn, kolxozlarûn, linkorlarûn, buzqûran gÿmilÿrin, balûq÷û barkaslarûnûn, ÷ÿkmÿ÷i artellÿrinin, ушаг evлярinin adlarû dÿyiø dirilÿrÿk onun adû ilÿ adlandûrûlmûødû – vÿ bir qrup jur na list hÿtta Volqa ÷ayûnû vÿ Ayû da bu adla adlan dûr- maüû tÿklif etmiødi. O isÿ, sadÿcÿ, balacaboy, gþzlÿri saralmûø, körÿn, sa÷ larû artûq seyrÿlmÿyÿ baølamûø (sa÷larûnû tönd-qara vÿ sûx tÿsvir 1 Arxierey – baø keøiø (yun.) 154 edirdilÿr) qoca bir kiøi idi; özönön bÿzi yerlÿrindÿ ÷i÷ÿk xÿs- tÿliyinin a÷dûüû øûrûmlar gþrönördö, boynunun dÿrisi ÷anta kimi sallanmûødû (bunlarû, ömumiyyÿtlÿ, tÿsvir etmir di lÿr); diølÿri tönd rÿng almûødû vÿ seyrÿk idi, ÷oxu da dala, yar paq tÿnbÿkisiiyiverÿnaüызбошлуьунаtÿrÿfÿyilmiødi;barmaq- larû yaø vÿ yaülû idi, kaüûzlarda vÿ kitablarda iz qoyurdu. Bu gön þzönö yaxøû hiss etmirdi: yorulmuødu, yubileyi gönlÿrindÿ ÷ox yemiødi, qarnûnda daø kimi aüûrlûq vardû, gÿyirÿndÿ aüzûndan iy gÿlirdi, salol vÿ belladonna da kþmÿk etmirdi, iølÿtmÿ dÿrmanû i÷mÿyi isÿ xoølamûrdû. Bu gön he÷ nahar da etmÿmiødi vÿ erkÿn, gecÿyarûsû yerinÿ uzanmûødû. Èsti otaqda ÷iyni vÿ körÿyi öøödöyö ö÷ön onlarû boz øalla þrt möødö. Ev, hÿyÿt, bötön dönya lal-kar sökuta qÿrq olmuødu. Bu sökutda zaman he÷ tÿrpÿnmir, sörönmördö, vaxtû da xÿstÿlik kimi yaøamaq, hÿr gecÿ bir iø vÿ ya ÿylÿncÿ döøönöb tapmaq lazûm gÿlirdi. Þzönö dönya mÿkanûndan tÿcrid etmÿk, bu mÿkanda hÿrÿkÿt etmÿmÿk ÷ÿtin deyildi. Amma zamandan kÿnarlaømaq mömkönsöz idi. Qÿhvÿyi rÿngli, qalûn cildli kitab÷anû vÿrÿqlÿyirdi. Mÿm- nuniyyÿtlÿ øÿkillÿrÿ baxûr vÿ bÿzi yerlÿrdÿ þzönÿ ÿzbÿrdÿn tanûø olan mÿtni oxuyur, sonra yenÿ vÿrÿqlÿyirdi. Kitab ona gþrÿ rahat idi ki, paltonun cibinÿ yerlÿøirdi – insanlarû hÿyatlarû boyu hÿr yerdÿ möøayiÿt edÿ bilÿrdi. Cildin özÿ- rindÿ qûzûlû rÿnglÿ basûlmûødû: “Èosif Vissarionovi÷ Stalin. Qûsa bioqrafiya”. Bu kitabûn sadÿ vÿ doüru sþzlÿri sakit vÿ qa÷ûlmaz tÿrz- dÿ adamûn örÿyinÿ yayûlûrdû. Strateji döha. Onun mödrik uzaq gþrÿnliyi. Göclö iradÿsi. 1918-ci ildÿn faktik olaraq Leni nin möavini idi. (Bÿli, bÿli, belÿ dÿ olmuødu.) Ènqilab sÿr kÿrdÿsi cÿbhÿdÿ qarûøûqlûqla, ÷aøqûnlûqla rastlaømûødû. Stali nin gþstÿriølÿri Frunzenin ÿmÿliyyat planûnûn ÿsasûnû tÿø kil etmiødi. (Doürudur. Dözdör.) Xoøbÿxtlikdÿn, Vÿtÿn möha ri bÿ si nin aüûr illÿrindÿ bizi mödrik vÿ sûnanmûø rÿhbÿr – Bþyök Stalin irÿli aparûrdû. (Bÿli, xalqûn bÿxti gÿtirmiødi.) Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 155
Stalin mÿntiqinin sarsûdûcû göcöndÿn, onun aülûnûn kristal aydûn lû üûndan hamû xÿbÿrdardûr. (Yalan÷û tÿvazþkarlûqdan uzaq olsaq – bu da hÿqiqÿtdir.) Onun xalqa mÿhÿbbÿti. Onun insan lara qarøû hÿssaslûüû. Onun zahiri hay-köy÷ölöyÿ qarøû dþzöm sözlöyö. Onun heyrÿtamiz tÿvazþkarlûüû. (Tÿva- zþ kar lûq – bax bu, ÷ox doüru deyilib.) Ènsanlarû sÿhv etmÿdÿn tanûya bilmÿsi yubilyara bio- qra fi yasû ö÷ön yaxøû möÿllif kollektivi yûümaq imkanû ver- miødi. Ancaq onlar nÿ qÿdÿr can yandûrsalar, nÿ qÿdÿr dÿri dÿn-qabûqdan ÷ûxsalar da, sÿnin iøin, sÿnin rÿhbÿrliyin, sÿnin keyfiyyÿtlÿrin haqda þzöndÿn yaxøû yaza bilmÿzlÿr. Vÿ Stalinÿ bu kollektivdÿn gah birini, gah da baøqasûnû yanûna ÷aüûrmaq, onlarla tÿlÿsmÿdÿn sþhbÿt etmÿk, ÿlyaz ma la- rûna baxmaq, xûrda sÿhvlÿrini gþstÿrmÿk, ifadÿlÿri dÿqiq- lÿødirmÿk lazûm gÿlmiødi. Budur, kitab bþyök mövÿffÿqiyyÿt qazandû. Bu, ikinci nÿør idi vÿ beø milyon nösxÿ ilÿ ÷ûxmûødû. Bu boyda þlkÿ ö÷ön? – azdûr. On, iyirmi milyonluq ö÷öncö nÿørini dÿ burax maq lazûmdûr. Zavodlarda, mÿktÿblÿrdÿ, kolxozlarda sat maq gÿrÿkdir. Birbaøa siyahû özrÿ bötön ÿmÿkdaølara pay la maq da olar. Bu kitabûn xalqa nÿ qÿdÿr lazûm olduüunu he÷ kÿs Sta- linin þzö qÿdÿr bilmirdi. Bu xalqû daimi vÿ dözgön izahlar sûz qoymaq olmazdû. Bu xalqû inamsûzlûqda saxlamaq olmazdû. Ènqilab onu yetim vÿ allahsûz etmiødi, bu isÿ tÿhlökÿli idi. Artûq iyirmi il idi ki, Stalin bacardûüû qÿdÿr vÿziyyÿti dözÿl- dirdi. Bötön þlkÿ boyu milyonlarla portretlÿr bunun ö÷ön idi (onlar Stalinin nÿyinÿ lazûm idi ki? – Stalin – sadÿ insan- dûr), onun øanlû adûnûn daim ucadan tÿkrarlanmasû, daim, hÿr bir mÿqalÿdÿ xatûrlanmasû bunun ö÷öndör. Bu, Rÿhbÿ- rin þzönÿ, ömumiyyÿtlÿ, lazûm deyildi – tÿbÿÿlÿrinÿ, sadÿ sovet adamlarûna lazûm idi. Mömkön qÿdÿr ÷ox portreti asûl malû, adû mömkön qÿdÿr ÷ox xatûrlanmalûdûr – þzö isÿ sey rÿk gþrönmÿli, az danûømalûdûr, sanki, sÿn he÷ dÿ hÿmi- øÿ onlarla bir yer özöndÿ deyilsÿn, haradasa baøqa bir yerdÿ
156 dÿ olursan. Bu halda insanlarûn heyranlûqlarûnûn vÿ pÿrÿs- tiølÿrinin hÿdd-hödudu olmayacaq. Örÿyi bulanmûrdû, amma mÿdÿsindÿn nÿsÿ aüûr bir øey qal xûrdû. Tÿmizlÿnmiø meyvÿylÿ dolu vazadan feyxoa gþtördö. Ö÷ gön ÿvvÿl onun øanlû yetmiø illiyi qeyd olundu. Qafqazlûlara gþrÿ, yetmiø yaølû adam – hÿlÿ igiddir – daüa ÷ûx, at ÷ap, qadûnlarû sev. Stalin dÿ hÿlÿ tamamilÿ saü- lam dûr, o, mötlÿq doxsana kimi yaøamalûdûr, o, belÿ döøö- nöb, iø bunu tÿlÿb edir. Doürudur, hÿkimlÿrdÿn biri onu xÿbÿr dar etmiødi ki... (deyÿsÿn, sonra göllÿlÿdilÿr). Ciddi he÷ bir xÿstÿlik yoxdur. He÷ bir iynÿ, he÷ bir möalicÿ, dÿr- man larû o þzö dÿ tanûyûr, se÷ÿ bilir. “×oxlu meyvÿ!” Qafqaz insa nûna meyvÿdÿn danûømaq yersizdir!.. O, gþzlÿrini yumaraq meyvÿnin lÿtini sömörördö. Zÿif yod dadû dilinÿ yayûlûrdû. O, tam saülamdûr, lakin illÿrlÿ birgÿ yenÿ nÿsÿ dÿyiøir. Yemÿk dÿn ÿvvÿlki kimi hÿzz ala bilmir – sanki, bötön dad lar dan bezib, dad hissi kötlÿøib. Artûq øÿrablarû bir-bir dadanda vÿ ya onlarû qarûødûranda yaranan iti hissiyyat yoxdur. Mÿstlik dÿ baø aürûsûna ke÷ir. ßgÿr Stalin ÿvvÿlki kimi balaca rÿhbÿrciklÿri bir yerÿ yûüûb gecÿnin yarûsûnû yemÿk masasû arxasûnda ke÷irirsÿ dÿ, bunu yemÿkdÿn hÿzz aldûüû ö÷ön yox, boø vÿ uzun vaxtû þldörmÿk ö÷ön edir. Nadyanûn þlömöndÿn sonra ziyafÿtlÿrÿ ÷aüûrdûüû qadûn- lar da ona daha az lazûm olurdu, daha ÿvvÿlki kimi coømur- du, hÿr øey bulanûq kimi olurdu. Artûq gÿncliyindÿ olduüu tÿki yuxu da yöngöllök gÿtirmirdi, ÿzgin, zÿiflÿmiø halda yuxudan oyanandan sonra isÿ yerindÿn durmaq istÿmirdi. Þzönÿ doxsan il yaøamaüû möÿyyÿn edÿndÿn sonra Sta- lin kÿdÿrlÿ döøönördö ki, bÿøÿriyyÿtin ömumi nizamû nami- nÿ daha iyirmi il ÿziyyÿt ÷ÿkmÿli olacaq. Yetmiø illiyini belÿ bayram etmiødi. 20-si axøam Tray÷o Kostovun axûrûna ÷ûxdûlar. Yalnûz onun kþpÿk gþzlÿri øöøÿ kimi donandan sonra ÿsl bayram baølaya bilÿrdi. 21-dÿ Bþyök Teatrda tÿntÿnÿli mÿrasim ke÷irildi, Mao, Dolores Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 157
vÿ baøqa yoldaølar ÷ûxûø etdilÿr. Sonra bþyök banket oldu. Daha sonra – dar ÷ÿr÷ivÿdÿ banket. Nÿ vaxtsa silah ÿvÿzi nÿ gþndÿrilmiø kþhnÿ ispan øÿrablarûndan i÷dilÿr. Sonra Lav- renti ilÿ ayrûca – Kaxetiya øÿrabû i÷dilÿr, görcö mahnûlarû oxu dular. 22-dÿ bþyök diplomatik qÿbul ke÷di. 23-dÿ þzö haq qûnda “Stalinqrad dþyöøö”nön ikinci seriyasûna vÿ “Unu dul maz 1919-cu” filminÿ baxdû. Onu yorsalar da, ÿsÿrlÿr xoøuna gÿldi. Èndi tÿkcÿ Vÿtÿn möharibÿsindÿ yox, hÿm dÿ vÿtÿndaø möharibÿsindÿ onun rolu getdikcÿ daha dözgön tÿsvir edilir. Onun hÿlÿ o vaxtlar bþyök adam olduüu aydûn gþrönör. Hÿm ekran, hÿm dÿ sÿhnÿ onun ehtiyatsûz vÿ sÿthi adam olan Lenini necÿ tez-tez vÿ ciddi øÿkildÿ xÿbÿrdar etdiyini, sÿhvlÿrini necÿ dözÿltdiyini gþstÿrir. Dramaturq onun dili ilÿ ali fikirlÿri sÿs- lÿndirir: “Hÿr bir zÿhmÿtkeøin þz fikirlÿrini demÿk höququ var!” Ssenari÷i dÿ Dostla gecÿ sÿhnÿsini ÷ox yaxøû yaradûb. Ènsanlarûn ÿbÿdi riyakarlûüû vÿ mÿkrliliyi özöndÿn Stalinin bu cör bþyök vÿ sadiq Dostu qalmasa da – þmrö boyu belÿ dostu, ömumiyyÿtlÿ, olmamûødû! Èø belÿ gÿtirmiødi ki, he÷ vaxt olmamûødû! – amma ekranda Dostunu gþrÿndÿn sonra boüazû qÿhÿrlÿ doldu (bax bu, ÿsl sÿnÿtkardûr!): ÷ox istÿrdi ki, belÿ doüru vÿ tÿmÿnnasûz dostu olsun, gecÿlÿr þz-þzönÿ fikirlÿødiklÿrinin hamûsûnû ona danûøa bilsin. Ancaq onun belÿ Dostu ola bilmÿzdi, ÷önki bu Dost hÿddÿn artûq bþyök olmalûydû. Belÿ olan halda o, harada yaøayacaqdû? Nÿ ilÿ mÿøüul olacaqdû? Vya÷eslav-dalûdaødan baølamûø, Nikita-kÿndirbaza kimi – bÿyÿm bun lar adamdûrlar? Onlarla masa arxasûnda otu- ran da darûx dû üûn dan bilmirsÿn nÿ edÿsÿn, he÷ kÿs aüûllû bir øey tÿk lif etmÿz, nÿ vaxt ki þzön deyirsÿn – hamûsû dÿrhal razû la øûr. Vaxt vardû, Stalin Voroøilovu bir az sevirdi – Sarit- sûnda, Poløada, sonra da ki Kislovodsk maüarasûna gþrÿ (sat qûn larûn, Kamenev-Zinovyevin Frunze ilÿ, möøavirÿsi barÿ dÿ mÿlumat vermiødi), – amma adam deyildi, papaq vÿ ordenlÿr ö÷ön möqÿvva idi.
158 Èndi he÷ kÿsi dost kimi xatûrlaya bilmirdi. He÷ kÿslÿ baülû xoø xatirÿlÿri yox idi. Dostu yoxdur vÿ ola da bilmÿz, ÿvÿzindÿ bötön sadÿ xalq þz Rÿhbÿrini sevir, hÿyatûnû vÿ canûnû da ona vermÿyÿ hazûrdûr. Bu, qÿzetlÿrdÿn dÿ, kinodan da, hÿdiyyÿlÿr sÿrgi- sin dÿn dÿ gþrönör. Rÿhbÿrin ad gönö ömumxalq bayramûna ÷ev ril miødi, bunu gþrmÿk sevindirici idi. Nÿ qÿdÿr tÿbrik mÿk tub larû gÿlmiødi! – möÿssisÿlÿrdÿn, tÿøkilatlardan, zavod- lar dan, ayrû-ayrû vÿtÿndaølardan gÿlÿn tÿbriklÿr! “Prav da” hÿr nþmrÿdÿ iki sötun tÿbrik ÷ap etmÿyÿ icazÿ istÿ miødi. Bir ne÷ÿ il ÷ÿkÿcÿk, eybi yox, pis iø deyil. Ènqilab muzeyindÿ isÿ hÿdiyyÿlÿr on zala sûümûrdû. Mos- kvalûlara göndöz onlara baxmaüa mane olmamaq ö÷ön Sta- lin muzeyÿ gecÿ getdi. Minlÿrlÿ sÿnÿtkarûn zÿhmÿti, tor pa üûn ÿn yaxøû nemÿtlÿri onun qarøûsûnda durmuødu, yûüûl mûødû, asûlmûødû – amma burada da eyni laqeydlik, maraüûn sþnmÿsi þzönö gþstÿrdi. Bötön bu hÿdiyyÿlÿr onun nÿyinÿ lazûm idi axû?.. O, tez darûxdû. Muzeydÿ olarkÿn daha bir xoøagÿlmÿz xatirÿ yadûna döødö, lakin son vaxtlar tez-tez olduüu kimi, fikri aydûnlaømadû, amma nÿ isÿ qaldû – xoøagÿlmÿz bir iz. Stalin ö÷ zalû gÿzdi, he÷ nÿ se÷mÿdi, östönÿ “Bþyök Sta- linÿ ÷ekistlÿrdÿn” sþzlÿri yazûlmûø bþyök televizorun qar øû- sûnda dayandû (bu, Marfinoda bircÿ dÿnÿ hazûrlanmûø ÿn iri sovet televizoru idi), geri dþndö vÿ ÷ûxûb getdi. Ömumiyyÿtlÿ isÿ ÷ox yaxøû yubiley ke÷di – necÿ bir øÿrÿf! Necÿ qÿlÿbÿlÿr! Dönyada he÷ bir siyasÿt÷inin gþrmÿdiyi bir mövÿffÿqiyyÿt! – amma tÿntÿnÿdÿ bötþvlök yox idi. Sinÿsi nÿ isÿ iliøib qalmûø kimi narahat edir, yandûrûrdû. O, yenÿ meyvÿ diølÿdi vÿ sömörmÿyÿ baøladû. Sevmÿyinÿ xalq onu sevirdi, bu doüru idi, lakin xalqûn þzöndÿ ÷oxlu naqislik vardû, xalqûn þzö he÷ nÿyÿ yaramûrdû. Yada salmaq bÿs edirdi: qûrx birinci ildÿ kimÿ gþrÿ geri ÷ÿkilirdilÿr? Geri ÷ÿkilÿn xalq deyildisÿ, onda bÿs kim idi? Buna gþrÿ dÿ bayram etmÿk yox, yatmaq yox, iø gþrmÿk lazûm idi. Fikirlÿømÿk. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 159
Fikirlÿømÿk – bu, onun borcu idi. Onun taleyi dÿ, þlö- mö dÿ bir øey idi – fikirlÿømÿk. Èyirmi illik cÿza kÿsilmiø mÿh bus kimi yenÿ iki on il yaøamalû idi, göndÿ sÿkkiz saat- dan ÷ox yatmamalû idi, artûq yata bilmÿzdi. Qalan saatlarû isÿ iti daølarûn östö ilÿ sörönörmöø kimi sörönmÿli, artûq yaølanmûø bÿdÿnini ÷ÿkib aparmalû idi. Stalin ö÷ön ÿn dþzölmÿz vaxt sÿhÿr vÿ gönorta idi: nÿ qÿdÿr ki gön qalxûrdû, oynayûrdû, zenitÿ doüru gedirdi – Sta lin pÿrdÿlÿnmiø, qapalû, baülû otaqda yatûrdû. Gön qöruba gedÿn- dÿ, zÿiflÿyÿndÿ, þzönön birgönlök hÿyatûnûn sonuna doüru gedÿndÿ isÿ ayûlûrdû. Göndöz saat ö÷ÿ yaxûn Stalin sÿhÿr yemÿ- yini yeyir, axøama yaxûn, gön batandan sonra canlanûrdû. Hÿmin saatlarda onun beyni sÿbatsûz, tutqun iølÿyirdi, bötön qÿrarlarû da qadaüanedici vÿ mÿnfi olurdu. Axøam saat ondan sonra nahar baølayûrdû vÿ nahara, adÿtÿn, siyasi börodan vÿ xarici þlkÿ kommunistlÿrindÿn ÿn yaxûn adam lar dÿvÿt olunurdu. ×oxlu yemÿklÿr, bakallar, lÿtifÿlÿr vÿ sþh bÿt- lÿr dþrd-beø saatû xoø ke÷irmÿyÿ, eyni zamanda da gecÿ nin ikinci yarûsû ö÷ön sörÿt gþtörmÿyÿ imkan verir, yara dûcû vÿ qanunverici döøöncÿlÿr ö÷ön tÿkan olurdu. Bþyök dþv lÿti istiqamÿtlÿndirÿn bötön ÿsas fÿrmanlar Stali nin baøûnda gecÿ saat ikidÿn sonra – gön doüana kimi formalaøûrdû. Èndi dÿ hÿmin vaxt baølanûrdû. Artûq yetiømÿkdÿ olan, qanunlar arasûnda ÷atûømadûüû aydûn hiss olunan bir fÿrman da vardû. Þlkÿdÿ hÿr øeyi ÿbÿdi tÿsbit edÿ bilmiødilÿr, bötön hÿrÿkatlarû dayandûrmaüa, bötön axûnlarûn qarøûsûnû almaüa nail olmuødular. Èki yöz milyon adamûn hamûsû þz yerini bilirdi – tÿkcÿ kolxoz÷u gÿnclÿr yanlûølûüa yol verirdilÿr. Bu, bir dÿ ona gþrÿ qÿribÿ idi ki, filmlÿrdÿ, romanlarda gþs tÿ ril diyi kimi, ömumilikdÿ kolxoz iølÿri aøkar yaxøû gedirdi, Sta li nin þzö dÿ toplanûø vÿ qurultaylarûn rÿyasÿt heyÿ tindÿ kol xoz ÷u larla sþh- bÿtlÿr edirdi. Lakin bÿsirÿtli vÿ daim þzö nö tÿn qidÿ ÿsas la nan dþvlÿt xadimi kimi Stalin þzö nö daha dÿrin gþr mÿyÿ mÿc bur edirdi. Vilayÿt komitÿsi katib lÿ rin dÿn han sûsa biri (son ra dan onu, deyÿsÿn, göllÿlÿdilÿr) aüzûndan qa÷ûrmûødû ki, bu iøin
160 bir kþlgÿ tÿrÿfi dÿ var: kolxozlarda ancaq hÿlÿ otuzuncu ildÿn yazûlmûø qarûlar vÿ qocalar möntÿzÿm iølÿyirlÿr, gÿnc- lÿrin øöur suz hissÿsi isÿ mÿktÿbi bitirÿn kimi yalan yollarla pasport almaq vÿ øÿhÿrÿ qa÷maq istÿyir. Stalin bunu eøitdi – bu fikir onu i÷ÿridÿn yemÿyÿ baøladû. Tÿhsil!.. Bu ömumi yeddiillik, ömumi onillik tÿhsillÿ, ali mÿktÿblÿrÿ gedÿn aøpaz uøaqlarûnûn tÿhsili ilÿ bir qarû- øûq lûq yarandû! Burada Lenin mÿsuliyyÿtsizcÿsinÿ hÿr øeyi qatûb-qarûødûrmûødû, o, dala-qabaüa baxmadan vÿdlÿr ver- mÿyi xoølayardû, bu vÿdlÿrin altûnû isÿ Stalin ÷ÿkmÿli olur du. Hÿr bir aøpaz qadûn dþvlÿti idarÿ etmÿlidir! – gþrÿ sÿn, bunu konkret øÿkildÿ necÿ tÿsÿvvör edirdi? Yÿni cömÿ gön lÿri aøpaz qadûn yemÿyini biøirmÿsin vÿ Vilayÿt Ècraiy yÿ Komi- tÿsinÿ iclasa getsin? Aøpaz – elÿ aøpazdûr ki var, o, yemÿk biøirmÿlidir. Ènsanlarû idarÿ etmÿk isÿ ali bacarûqdûr, bunu yalnûz xösusi kadrlara, xösusi olaraq se÷ilmiø kadrlara, bÿrkÿ-boøa döømöø kadrlara, intizamlû kadrlara etibar etmÿk olardû. Kadrlarûn þzlÿrinin idarÿ edilmÿsi isÿ ancaq bir ÿldÿ – bu iøÿ þyrÿømiø Rÿhbÿrin ÿlindÿ olmalûdûr. Kÿnd tÿsÿrröfatû artelinin nizamnamÿsi ilÿ möÿyyÿn etmÿk pis olmazdû ki, hÿr bir kÿnddÿ doüulan adam avto ma tik ola- raq kolxoza qÿbul olunur. Bunu fÿxri höquq kimi rÿsmi lÿø- dir mÿk yaxøû olardû. Vÿ dÿrhal – tÿøviqat kam paniyasû: “Kom- mu nizmÿ doüru yeni bir addûm”, “Kolxoz tar la sûnûn yeni varis lÿri”... nÿ demÿk lazûm olduüunu yazû÷ûlar þzlÿri taparlar. Bÿs Qÿrbdÿki tÿrÿfdarlarûmûz?.. Bÿs kolxozda kim iølÿsin?.. Yox, bu gön iølÿ baülû fikirlÿr yaxøû alûnmûrdû. Þzönö pis hiss edirdi. Qapûnû yöngölcÿ dþrd dÿfÿ dþydölÿr – buna dþymÿk dÿ demÿk olmazdû, qapûya dþrd dÿfÿ yöngölcÿ sûüal ÷ÿkildi, elÿ bil, it sörtönördö. Stalin taxtûn yanûndakû mÿsafÿdÿn qapama qurüusunun dÿstÿyini burdu, qoruyucu øaqqûldadû vÿ qapû aralandû. Qapû- dan pÿrdÿ asûlmamûødû (Stalinin þrtök, pÿrdÿ vÿ qûrûø larû Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 161
arxasûnda gizlÿnmÿyin mömkön olduüu øeylÿrdÿn xoøu gÿl- mirdi) vÿ qapûnûn ancaq iti i÷ÿri buraxmaq ö÷ön bÿs edÿ cÿk qÿdÿr a÷ûldûüû gþrönördö. Sifÿtindÿ sÿdaqÿt vÿ daimi hazûr lûq ifadÿsi olan Poskryobûøevin hÿlÿ cavan olmasûna bax ma ya raq, dazlaømûø baøû qapûnûn aøaüû yox, yuxarû his sÿsindÿ gþröndö. Xozeyinÿ gþrÿ narahatlûq dolu baxûøla onun dÿvÿ yunun- dan øalû yarûyacan östönÿ ÷ÿkÿrÿk necÿ uzandûüûna diqqÿt etdi, amma birbaøa sÿhhÿti barÿdÿ sual vermÿdi (Stalin belÿ suallarû xoølamûrdû) vÿ pû÷ûltû ilÿ soruødu: – Yes Sarionû÷! Bu gön saat ö÷ön yarûsûna Abakumova tÿyin etmisiniz. Qÿbul edÿcÿksiniz? Yox? Èosif Vissarionovi÷ saü cibinin qapaüûnûn döymÿsini a÷dû vÿ zÿncirli saatûnû ÷ûxartdû (bötön kþhnÿ dþvr adamlarû kimi, onun da qol saatlarûndan zÿhlÿsi gedirdi). Hÿlÿ gecÿ saat iki olmamûødû. Mÿdÿsindÿ, sanki, aüûr bir daø vardû. Durmaüa, geyin- mÿyÿ ÿrinirdi. Amma he÷ kÿsi boø buraxmaq da olmazdû: bir az zÿiflÿdin – dÿrhal hiss edÿcÿklÿr. – Baxarûq, – Stalin yorüun-yorüun, aøkar görcö lÿhcÿsi ilÿ dedi vÿ gþzlÿrini qûrpdû. – Bilmirÿm. – Amma qoyun gÿlsin. Gþzlÿyÿr! – Poskryobûøev tÿsdiq- lÿdi vÿ ö÷ dÿfÿdÿn dÿ ÷ox baøûnû yellÿdi. Diqqÿtlÿ Xozeyinÿ baxa-baxa yerindÿ dondu: – Yenÿ nÿ kimi tapøûrûüûnûz var, Sarionû÷? Stalin Poskryobûøevÿ söst, þlö nÿzÿrlÿ baxûrdû vÿ bu baxûøda hansûsa bir tapøûrûq oxunmurdu. Lakin Poskryobûøev sualû verÿndÿ onun zÿiflÿyÿn hafizÿsindÿ gþzlÿnilmÿdÿn bir qûüûlcûm alûødû. ×oxdan soruømaq istÿdiyi vÿ hÿr dÿfÿ yadûn- dan ÷ûxan bir iø barÿdÿ soruødu: – Qulaq as, Krûmda sÿrv aüaclarû necÿ oldu? – Kÿsirlÿr? – Kÿsirlÿr! Kÿsirlÿr! – Poskryobûøev bu sualû gþzlÿyirmiø kimi, sanki, indicÿ Krûma zÿng edib soruøubmuø kimi ÿmin- liklÿ baøûnû yellÿdi. – Massandra vÿ Livadiya yaxûnlûüûnda artûq ÷ox kÿsiblÿr, – Sarionû÷!
162 – Sÿn, hÿr halda, mÿlumat tÿlÿb et. Rÿqÿmlÿr. Bax gþr sabo taj yoxdur ki? – Hþkmdarûn sarû, xÿstÿhal gþzlÿri qayüûlû idi. Bu il ona hÿkimlÿrdÿn hansû birisÿ demiødi ki, sÿrv aüac- larû sÿh hÿtinÿ zÿrÿrdir, lazûmdûr ki, hava evkaliptlÿ zÿn gin olsun. Buna gþrÿ dÿ Stalin Krûm sÿrvlÿrini kÿsmÿk vÿ cavan evka lipt aüac larû gÿtirmÿk ö÷ön Avstraliyaya adam gþn dÿr- mÿk tap øûrûüû vermiødi. Poskryobûøev örÿklÿ vÿd etdi vÿ evka- lipt lÿrlÿ baülû da iøin nÿ yerdÿ olduüunu þyrÿnÿcÿyini dedi. – Yaxøû, – Stalin razûlûqla dedi. – Hÿlÿlik get, Saøa. Poskryobûøev tÿzim etdi, geri ÷ÿkilÿrÿk bir dÿ baøûnû ÿydi, qapûnû þrtdö. Èosif Vissarionovi÷ mÿsafÿdÿn a÷ûlan rÿzÿni tÿk- rar baüladû. ßli ilÿ øalû tutaraq o biri bþyrö östÿ ÷evrildi. Yenidÿn bioqrafiyasûnû vÿrÿqlÿmÿyÿ baøladû. Uzanmaqdan, öøötmÿdÿn vÿ hÿzm pozüunluüundan zÿif- lÿmiø halda özöcö döøöncÿlÿrinÿ qayûtdû. Gþzlÿri qar øû sû- na gÿlÿn isÿ siyasÿtinin gþzqamaødûrûcû son uüuru deyildi. Hÿyatû boyu bÿxtinin gÿtirmÿmÿyi, taleyin qarøûsûna ÿdalÿt- siz olaraq ÷oxlu maneÿ vÿ döømÿnlÿr ÷ûxartmasû hissi onun kefini pozurdu. Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|