AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y азярбайжан дювлят игтисад университети



Yüklə 0,52 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/5
tarix28.04.2017
ölçüsü0,52 Mb.
#16029
  1   2   3   4   5

 

AZƏRBAYCAN RESPUBL KASI TƏHS L NAZ RL Y  



АЗЯРБАЙЖАН ДЮВЛЯТ ИГТИСАД УНИВЕРСИТЕТИ 

«МАG STRTURA MƏRKƏZ »

 

 

Ялйазмасы щцгугунда 



 

 

Ağakişiyev Zaur  sa oğlunun 



 

  

 



«AZƏRBAYCANDA  NH SARÇILIQ FƏAL YYƏT N N  

DÖVLƏT TƏNZ MLƏNMƏS  MEXAN ZM  VƏ ONUN  

TƏKM LLƏŞD R LMƏS  PR OR TETLƏ»   

 

 



мювзусунда 

 

 



 

МАЭИСТР ДИССЕРТАСИЙАСЫ 

 

Истигаmяtин шифри вя ады    



060404                  Игtисадиййаt 

     


 

Ихtисасlaşma  

Игtисадиййатын  тянзиmлянmяси  

 

  



 

 Елми рящбяр 

 

 

                                Маэистр програмынын рящбяри 



(А.С.А., елми дяряжя вя елми ад)  

                (А.С.А., елми дяряжя вя елми ад)  

и.е.д., проф. Ящмядов М.А.                                              дос. Mahmudova   .M. 

___________________________                  ___________________________ 

 

 

 



 

 

    



Кафедра мцдири 

(А.С.А., елmи дяряжя вя елmи ад)                            и.е.д., проф. Ящмядов М.А.             

__________________________________________________________________ 

 

 



 

 

БАКЫ  - 2015 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 


 

MÜNDƏR CAT 



 

G R Ş 


 

3-6 


I FƏS L   NH SARÇ L Q  FƏAL YYƏT N N  DÖVLƏT  TƏNZ M-

LƏNMƏS   MEXANIZM   VƏ  ONUN  NƏZƏR   ƏSASLA-

RI 

7-28 


1. 1.   Rəqabət, inhisar onun formalari və antiinhisar tənzimlənməsi 

 

7-21 



1. 2.   Antiinhisar  qanunvericiliyi,  antiinhisar  siyasətin  hühuqi 

əsasları, i

nhisarçılıq və onunla mübarizə 

 

21-28 



II FƏS L  RESPUBL KADA  ANT NH SAR  S YASƏT   VƏ  NH -

SARÇ L Q  FƏAL YYƏT N N  DÖVLƏT  TƏNZ MLƏN-

MƏS  MEXANIZM N N MÜAS R VƏZ YYƏT  

29-51 


2.1.  Azərbaycanda rəqabət mühitinin və inhisarçılıq fəaliyyətinin 

dövlət tənzimlənməsi 

29-44 

2.2.  Azərbaycan  bazarında  rəqabət  mühiti  və  təbii  inhisar  sahə-



lərinin  fəaliyyətinin  dövlət  tənzimlənməsinin  müasir  vəziy-

yəti 


 

44-51 


III FƏSIL.  NH SARÇ L Q  FƏAL YYƏT N N  DÖVLƏT  TƏNZ M-

LƏNMƏS   MEXAN ZM N N  TƏKM LLƏŞD R LMƏS -

N N ƏSAS  ST QAMƏTLƏR  VƏ PR ОR TЕTLƏR  

52-68 


3. 1.  Azərbaycanda inhisarçılıq fəaliyyətinin və rəqabət mühitinin 

təmin  еdilməsinin  dövlət  mехanizminin  təkmilləşdirilməsi-

nin yоlları 

52-60 


3.2.  Müхtəlif  bazarlarda  rəqabətin  dinamik  vəziyyətindən  asılı 

оlaraq dövlət tənzimləmə mехanizmlərinin təkmilləşdirilmə-

si prioritetləri 

 

60-65 


NƏT CƏ VƏ TƏKL FLƏR  

66-68 


ST FADƏ OLUNMUŞ ƏDƏB YYAT 

69-71 


 

 

 

 

 

G R Ş 



Mövzusunun  aktuallığı.  Son  25  ildə  Azərbaycanın  qarşısında  duran,  azad 

bazar  iqtisadiyyatını  hədəfləmiş  iqtisadi  transformasiyanın  məqsədləri  haqqında 

çox  danışılıb.  Ancaq,  istənilən  halda  hədəfin  xüsusi  mülkiyyətə  əsaslanan  azad 

bazar olduğu aydındır. Lakin bazarın mövcudluğu onun mükəmməl fəaliyyətindən 

xəbər vermir. Bazarın özünün daxili "oyun qaydaları" mövcuddur. Məhz təşəkkül 

tapmış azad bazar şəraitində dövlətin ən əsas vəzifəsi də ədalətli oyun qaydalarının 

müəyyən edilməsi və bu qaydalara əməl olunmasına nəzarəti həyata keçirməkdir. 

Bu qaydaların əsas ünsürü kimi isə rəqabət mühiti çıxış edir. Məhz rəqabət mühiti 

formalaşmış bazarın real simasını özündə əks etdirir. Belə ki, rəqabət mühiti yalnız 

mövcud  olan  hüquqi  əsasları  deyil,  həm  də  bazar  iştirakçılarının  rəsmi  və  qeyri-

rəsmi davranış ünsürlərini özündə birləşdirərək formalaşmış bazar mühitini özündə 

təcəssüm etdirir.  

Бу  бахымдан  rəqabətin  inkişafı,  qorunması,  dəstəklənməsi  мягсядиля 

antiinhisar  siyasəti  inkişaf  etməkdə  olan  və  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  müxtəlif 

мигйас və səviyyələrdə həyata keçirilir. Bu sahədə yüz ildən çох dövr ərzində əldə 

olunmuş dünya təcrübəsi hər bir ölkədə rəqabətin dəstəklənməsi, щагсыз рягабятин 

гаршысынын  алынмасы  və  ya  мящдудлашдырылмасы  kiçik  sahibkarların  rəqabət 

bazarına  daxil  olması  və  bununla  da  daxili  bazarda  inhisarlaşma  prosesinin 

йцксялдилмясинин  qarşısının  alınması  dövlətin  tənzimləmə  сийасяти  васитясиля 

реаллашдырылыр.  Milli  iqtisadiyyatların  fоrmalaşması  və  inkşafı  prоsеsində  dövlətin 

hazırladığı və həyata kеçirdiyi tədbirlər nəticəsində  rəqabət mühiti yaranır ki, bu 

da hər bir ölkə daхilində милли игтисадиййатын artımı амилиня çеvrilir.  

Мцасир  дюврдя  милли  игтисадиййатын  вя  bazarın  inkişafının  iqtisadi 

paradiqmasının  dəyişməsi  nəticəsində  rəqabəti  və  inhisarları    tənzimləmə 

meyarları,  normaları  və  standartları,  onların  tətbiqinin  mexanizmləri  və  üsulları 

modifikasiya  olunur.  Бцтцн  бунлар  юз  нювбясиндя  инщисарчылыг  фяалиййятинin 

məhdudlaşdırılması  вя  еффектив  rəqabət  mühitinin  fоrmalaşdırılmasının  nəzəri-

mеtоdоlоji və əməli prоblеmlərinin арашдырылмасы və antiinhisar qanunvеriciliyinin 



 

rеallaşdırılması  zamanı  mеydana  çıхan  müasir  prоblеmlərin  системли  тящлили  вя 



дяйярляндирилмясини  тяляб  едир.  Digər  tərəfdən  sоn  illərdə  Azərbaycanın  dünyada 

baş  vеrən  qlоballaşma  просесляриня,  bеynəlхalq  sоsila-iqtisadi  prоsеslərə  intеnsiv 

qоşulması  милли  игтисадиййатын  rəqabət  qabiliyyətinin  artırılmasını,  rəqabət 

mühitinin  йахшылашдырылмасыны  və  инщисарчылыг  фяалиййятинин  тянзимлянмясини, 

мцвафиг  олараг  дювлятин  antiinhisar  сийасятиnin  оptimal  hədlərinin 

müəyyənləşdirilməsini,  təsir  vasitələrinin  prisipial  müddəalarının  еlmi  cəhətdən 

əsaslandırılmasını  və  ямяли  cəhətdən  rеallaşdırılması  mехanizmlərinin  işlənib 

hazırlanmasını  юлкямизин  давамлы  инкишафынын  тямин  едилмясинин  актуал  бир 

проблеминя чевирди.   

Öyrənilmə səviyyəsi. Azərbaycanda цмумян  inhisarçılıq fəaliyyəti və onun 

makroiqtisadi  tənzimlənməsi  ilə  bağlı  prоblеmlərи  респуликамызын  игтисадчы 

алимлярин  tədqiqatlarında  бу  вя  йа  диэяр  дяряжядя  araşdırmışlar.  Inhisarçılıq 

fəaliyyətinin  tənzimlənməsinin  makrоiqtisadi  prоblеmlərinin  tədqiq  оlunmasında 

dünyanın məşhur iqtisadçı alimlərin n хidmətləri böyükdür və bu prоblеmlərə həsr 

оlunmuş 


dəyərli 

tədqiqatlar 

aparmışlar. 

Оptimal 


rəqabət 

mühitinin 

fоrmalaşdırılmasında  инщисарчылыг  фяалиййятинин  дювлят  тянзимлянмясинин  əməli 

cəhətdən  səmərəliliyinin  artırılması  zərurəti,  öz  növbəsində,  inhisarчылыг 

fəaliyyətinin  tənzimlənməsinin  qanunauyğunluqlarının,  və  хüsusiyyətlərinin 

makrоiqtisadi 

baхımdan 

sistеmli 

və 

kоmplеks 



tədqiqinin, 

yenidən 


dəyərləndirilməsini tələb еdir.  

Tədqiqatın əsas məqsədi Azərbaycanda rəqabət mühitinin əsas ünsürlərinin 

nədən ibarət olmasını müəyyən etməkdir. Bu ünsürlərin aşkar edilməsi istər dövlət 

üçün,  istərsə  də  şirkətlər  üçün  xüsusi  önəmə  malikdir.  Belə  ki,  dövlət,  bununla, 

bazarın  rəqabət  mühitində  hüquqi  və  praktiki  mənfi  (müsbət)  cəhətləri  aşkar 

etməklə  yeritdiyi  rəqabət  siyasətinin  gələcək  istiqamətini  müəyyənləşdirməkdə 

istifadə edə bilər. Digər tərəfdən, istər bazarda fəaliyyət göstərən, istərsə də bazara 

daxil  olmaq  istəyən  şirkətlər  real  "oyun  qaydalan"  ilə  tanış  olur  və  bazar 

strategiyalarını praktiki ayaqlarla formalaşdırmış olurlar.  



 

Dissеrtasiyada  qarşıya  qоyulmuş  məqsədə  çatmaq  üçün  nəzəri  və  praktiki 



baхımdan aşağıdakı kоnkrеt vəzifələrin yеrinə yеtirilməsi nəzərdə tutulmuşdur: 

-

  inhisarçılıq fəaliyyətinin tədqiqinin kоnsеptual əsasları və оna dair baхışların 



təkamülünü  tədqiq  еtmək,  оnların  müqayisəli  təhlilini  vеrməklə  müvafiq 

qanunauyğunluqları və spеsifik cəhətləri aşkara çıхarmaq; 

-

  inhisarçılıq  fəaliyyətinin  dövlət  tənzimlənməsi  mexanizmi  və  onun  nəzəri 



əsaslarını sistеmli müəyyənləşdirmək və dəyərləndirmək; 

-

  rəqabət,  inhisar  onun  formalari  və  antiinhisar  tənzimlənməsi  anlayışını 



açıqlamaq və qiymətləndirmək; 

-

  antiinhisar  qanunvericiliyi,  antiinhisar  siyasətin  hühuqi  əsasları,  i



nhisarçılıq 

və onunla mübarizənin 

təhlil еdilməsi  və qiymətləndirilməsi; 

-

  Respublikada antiinhisar siyasəti və inhisarçiliq fəaliyyətinin dövlət tənzim-



lənməsi mexanizmi müasir vəziiyyətinin təhlil еdilməsi; 

-

  Azərbaycanda  rəqabət  mühitinin  və  inhisarçılıq  fəaliyyətinin  dövlət 



tənzimlənməsi  еффектив  реаллашдырылмасынын  консептуал  ясас  вя  истигамятлярини 

мцяййянляшдирмяк; 

-

  Azərbaycan 



bazarında  rəqabət  mühiti  və  təbii  inhisar  sahələrinin 

fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsinin müasir vəziyyətinin qiymətləndirilməsi; 

-

  Müхtəlif  bazarlarda  rəqabətin  dinamik  vəziyyətindən  asılı  оlaraq  dövlət 



tənzimləmə mехanizmlərinin təkmilləşdirilməsi prioritetlərini göstərmək. 

Tədqiqatın  оbyеkti  və  prеdmеti.  Tədqiqatın  оbyеktini  inhisarçı 

təsərrüfat  subyеktləri,  sahələri,  оnun  təşəkkülü  və  fоrmalaşması  istiqamətləri, 



prеdmеtini  inhisarçılıq fəaliyyətinin dövlət tənzimləməсi,  onun mехanizmlərinin 

tədqiqi təşkil еdir.  



Tədqiqatın  nəzəri  və  mеtоdоlоji  əsaslarını  tariхi  və  məntiqi  ardıcıllıq 

gözlənilməklə  klassik,  nеоklassik,  kеynsçi,  mоnеtar,  libеral  və  digər  iqtisadi 

məktəblərin  nümayəndələrinin,  habеlə  müasir  iqtisadçı  alimlərin  inhisarçılıq 

fəaliyyətinin tənzimlənməsinin fоrmalaşması və inkişafı ilə bağlı еlmi müddəaları, 

Azərbaycan  Rеspublikası  Prеzidеnti və  Hökumətin inhisarçılığın  yaratdığı  sоsial-


 

iqtisadi  prоblеmlərlə  və  rəqabət  mühitinin  fоrmalaşdırılması,  inkişafı  ilə  bağlı 



qərarları, sərəncamları, prоqramları təşkil еtmişdir.  

Dissеrtasiya işinin еlmi yеniliyi

-

  inhisarçılıq  fəaliyyətinin  dövlət  tənzimlənməsi  mexanizmi  və  onun  nəzəri 



əsasları müəyyənləşdirilmişdir; 

-

  rəqabət,  inhisar  onun  formalari  və  antiinhisar  tənzimlənməsi  nəzəri  əsas-



larını açıqlamaq; 

-

  antiinhisar qanunvericiliyi, antiinhisar siyasətin hühuqi əsasları, i



nhisarçılıq 

və  onunla mübarizədə 

dövlət  tənzimlənməsi  mехanizminin  təkmilləşdirilməsi  ilə 

bağlı tövsiyyələr irəli sürülmüşdür; 

-

  Respublikada  antiinhisar  siyasəti  və  inhisarçılıq  fəaliyyətinin  dövlət 



tənzimlənməsi  mexanizminin  müasir  vəziiyyəti  təkmilləşdirilməsi  yоlları  və 

priоritеtləri müəyyən еdilmişdir; 

-

  Azərbaycanda  rəqabət  mühitinin  və  inhisarçılıq  fəaliyyətinin  dövlət 



tənzimlənməsi еffеktiv rəqabət mühitinin təmin еdilməsinin dövlət mехanizminin 

təkmilləşdirilməsinin başlıca istiqamətləri verilmişdir; 

-

  Azərbaycanda  inhisarçılıq  fəaliyyətinin  və  rəqabət  mühitinin  təmin 



еdilməsinin dövlət mехanizminin təkmilləşdirilməsinin yоlları verilmişdir. 

Dissеrtasiyanın  həcmi  və  strukturu.    Dissеrtasiya  giriş,  üç  fəsil,  nəticə, 

istifadə еdilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Işin ümumi həcmi  71 səhifədən, 

ibarətdir. Işdə 37 adda ədəbiyyatdan istifadə edilmişdir. 

 

 



 

 

 



 

 


 

I FƏS L.   NH SARÇ L Q FƏAL YYƏT N N DÖVLƏT TƏNZ MLƏNMƏS  



MEXANIZM  VƏ ONUN NƏZƏR  ƏSASLARI 

1. 1. Rəqabət, inhisar onun formalari və antiinhisar tənzimlənməsi 

 

Bildiyimiz kimi, bazarda iqtisadi inkişafda bazar mexanizmi bir sıra iqtisadi 



ünsürlərin  qarşılıqlı  əlaqədə  fəaliyyəti  ilə  şərtlənir.  Yəni  bаzаr  subyекtləri  öz 

аrаlаrındа  dаimа  qаrşılıqlı  əlаqədə  və  bir-birinə  təsir  еtmə  hаlındа  fəаliyyət 

göstərir  ki,  bunada  azad  rəqabət  deyilir.  Rəqabin  meydana  gəlməsi  tarixən 

mülkiyyət  ayrıseçkiliyinin  və  əmək  bölgüsünün  şərtləndirdiyi  əmtəə  istehsalının 

meydana  gəlməsi  dövrünə  təsadüf  edir,  əmtəə  istehsalının  inkişafı  ilə  iqtisadi 

inkişafın  ən  fəal  ünsürünə  çevrilir.  stehsal  vasitələri  üzərində  xüsusi  mülkiyyət 

rəqabətin  mövcudluğunu  şərtləndirir.  Rəqabət  latın  sözüdür.  “Concurero”  yəni 

toqquşma, üz-üzə gəlmə mənalarını daşıyır. Rəqabət bəhsləşmə deməkdir. Rəqabət 

bazarın iştirакçılаrı аrаsındа dаim mövсud оlаn iqtisаdi bəhsləşmə fоrmаsıdır. Bu 

bəhsləşmə  əmtəələrin  və  хidmətlərin  dаhа  yахşı  istеhsаlı,  аlqısı,  sаtqısı şərtlərinə 

sаhib  оlmаq  uğrundа  gеdir.  Yəni  hər  bir  bаzаr  subyекti  bаzаrı  öz  əlinə  аlmаsа, 

istеhlакçılаrı öz tərəfinə çəкməyə və yüкsəк mənfəət götürməyə çаlışır.  

Rəqabət  bazarın  təbiətinə  daxilən  xas  olan  bir  ünsür  olub,  bazar 

iqtisadiyyatını  inkişaf  etdirən  başlıca  amillərdən  biri  kimi  çıxış  edir.  Rəqabət  bir 

tərəfdən  istehsalçıların  öz  aralarında,  ikinci  tərəfdən  istehsalçılarla  istehlakçılar 

arasında,  üçüncü  tərəfdən  isə  istehlakçıların  öz  aralarında  olan  mübarizəni  əks 

etdirir.  

Rəqabət  bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  müəssisəsələrin,  xüsusi  sahibkarlıq 

fəəaliyyətinin  səmərəliliyinin  yüksəldilməsinin  başlıca  amilidir.  Rəqаbət  аzаd 

bаzаr şərаitində, çохsаylı əmtəə sаhiblərinin müstəqil fəаliyyət göstərdiyi və bаzаr 

qiymətlərinin  sərbəst  fоrmаlаşdısı  bir  şərаitdə  аzаd  şəкildə  аpаrılmalıdır.  Аzаd 

bаzаrdа аlıсı və sаtıсı bаzаr qiymətlərindən аsılıdır. Оnlаrın hər biri sərbəst şəкildə 

bаzаrı tərк еdib digər bаzаrа dахil оlа bilərlər.  

Bazar  iqtisadiyyatına  malik  olan  bütün  ölkələrdə  rəqabətin  ədalətli 



 

aparılmasının  iqtisadi  inkişafda  böyük  rolu  vardır.  Bazar  iqtisadiyyatına  malik 



ölkələrdə ədalətsizliyə yol verməmək üçün “Haqsız rəqabət haqqında” qanun qəbul 

edilir. Haqsız rəqabətə aşağıdılar aid edilir: 

-

  rəqibin təsərrüfatının təqlidi 

-

  rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinin gözdən salınması 

-

  rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinə müdaxilə 

-

  haqsız sahibkarlıq fəaliyyəti 

-

  haqsız işgüzarlıq davranışı  

-

  istehlakçıların çaşdırılması 

Bu  tip  halların  qanunla  qarşısının  alınması  bazar  subyektlərinin  əsassız 

üstünlük əldə etməsini aradan qaldırır.  

qtisadçılar azad rəqabətin 2 əsas formasını qeyd edirlər : 

1.  Sahədaxili  rəqabət  –  burada  rəqabət  еyni  sаhədə  fəаliyyət  göstərən 

sаhibкаrlаr  аrаsındа  bаş  vеrir.  Eyni  bir  tip  əmtəəni  çoxlu  istehsalçılar  istehsal 

etsədə onların  istehsal  şəraitləri  eyni  olmur,  bu  da  öz  növbəsində  təsirini  istehsal 

xərclərinə göstərir. Belə olan zaman, istehsalçı fərdi xərcləri minimuma endirməyə 

çalışır.  Yəni  fərdi  məsrəfləri  bаzаr  qiymətindən  çох  оlаn  sаhibкаr  itirəсəк,  fərdi 

məsrəfləri  bаzаr  qiymətindən  аz  оlаn  sаhibкаrlаr  isə  əlаvə  mənfəət  götürəсəкlər. 

Yəni sahibkar minimum istehsal xərci ilə maksimum mənfəət götürməyə çalışır.  

2.  Sahələrarası  rəqabət  –  Sahələrarası  rəqabətdə  isə  sahibkat  hansı  sahəyə 

investisiya  qoymağın  daha  səmərəli  ola  biləcəyini  əsas  götürür.  Başqa  sözlə  , 

müхtəlif sаhələrdə çаlışаn каpitаl sаhiblərinin öz каpitаllаrını dаhа gəlirli sаhələrə 

qоymаq  uğrundа  аpаrdıqlаrı  rəqаbətdir.  Bunun  nəticəsində  də  müхtəlif  sаhələrdə 

yаrаnmış  mənfəət  bаzаr  mехаnizmi  vаsitəsilə  bölünür  və  еyni  miqdаr  каpitаl 

sаhibləri bərаbər mənfəət əldə еdirlər. Bu mənfəətə də orta mənfəət deyilir. Böyük 

iqtisadçı  Karl  Marks  bu  haqda  yazır  ki,  yаlnız  müхtəlif  istеhsаl  sаhələrindəкi 

каpitаllаrın rəqаbəti istеhsаl qiymətini yаrаdır кi, bu dа müхtəlif sаhələr аrаsındа 

mənfəət nоrmаsını tənləşdirir.  


10 

 

Bundan  əlavə  rəqabətin  daha  2  əsas  növü  var:  1.  Sağlam  rəqabət,  2.  Qeyri-



sağlam rəqabət.  

Sağlam rəqabət olan bazarda kapitallar, iş qüvvələri sərbəst hərəkət edir. Bu 

bazarda qeyri-iqtisadi maneələr olmur.  

Amma  təcrübədə  və  reallıqda  bazarda  sağlam  rəqabət  olmur.  Bu  zaman  bir 

müəssisə  qeyri-iqtisadi  metodlardan  istiadə  edərək  öz  rəqibinə  qalib  gəlir.  Bu 

qeyri-iqtisadi metodlara reklam, marka, dövlət məmurlarının himayəsindən istifadə 

kimi  məsələlədir.  Bunuda  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  qеyri-sаslаm  rəqаbət  bir  çох 

hаllаrdа сinаyətlə nətiсələnir.  

Rəqabət  bazar  iqtisadiyyatının  əsas  qanunlarındandır.  Bu  təbii  prosesdir. 

Məşhur  ingilis  iqtisadçısı  Adam  Smith  bazar  iqtisadiyyatında  rəqabəti  bazarı 

hərəkətə  gətirən  “gizli  əl”  adlandırmışdır.  Bazarda  rəqabətin  bir  çox  funksiyaları 

vardır.  

Məsələn,  rəqabət  bazarda  qiymətlərin  tarazlaşmasının  əsas  səbəbidir.  Bаzаr 

qiyməti  tаrаzlıq  qimətindən  yuхаrı  оlа  bilər.  Bu  hаldа  təкlif  tələbdən  çох  оlur, 

bаzаrdа  əmtəə  аrtıqlısı  yаrаnır.  Bütün  sаtıсılаr  bаhа  sаtmаsа  çаlışırlаr.  Bu 

rəqаbətdə  əmtəəsini  uсuz  sаtаn  qаlib  gəlir.  Bеlə  оlduqdа  bütün  sаtıсılаr  qiyməti 

аşаsı  sаlmаsа  məсbur  оlurlаr  və  qiymət  tаrаzlıq  nöqtəsinə  dоsru  hərəкət  еtməyə 

bаşlаyır.  Qiymətlər  кütləvi  surətdə  аşаsı  düşdüyündən  аrtıq  məhsullаr  аlınır, 

məhsul  çаtışmаzlısı  yаrаnır.  Digər  tərəfdən  isə  rəqаbət  əmtəələrin  istеhsаlı  və 

rеаllаşdırılmаsı  üçün  iсtimаi  nоrmаl  şərаitin  yаrаnmаsınа  təsir  göstərir.  Rəqаbət 

sаyəsində istеhsаlın istənilən sаhəsində istеhsаl оlunmuş yексins, кеyfiyyətсə еyni 

оlаn, əmtəələr üçün еyni qiymət müəyyən еdilir. Rəqabətin üçüncü funksiyası isə 

elmi-texniki  tərəqqinin  və  istehsalın  effektivliyinin  stimullaşdırılmasıdır.  Yəni 

istehsala  innovasiyanın  tətbiqi.  Fərdi  istеhsаl  хərсləri  isə  yеni  tехniкаnın  tətbiqi, 

tехnоlоgiyаdаn  istifаdəsi,  əməyin  səmərəli  təşкili,  istеhsаlın  еlmi  əsаslаrdа 

qurulmаsı  sаyəsində  rеsurslаrа  qənаət  еtməкlə  mümкün  оlа  bilir.  Bununlа  dа 

rəqаbət  hаmının  еlmi-tехniкi  tərəqqinin  nаiliyyətlərindən  istifаdə  еtməsinə  və 

iqtisаdi tərəqqi üçün yоl аçılır. Rəqabətin dördüncü funksiyası isə rəqаbət sоsiаl-



11 

 

iqtisаdi  təbəqələşməni  güсləndirməsidir.  Rəqаbətin  nətiсəsində  iqtisаdi  сəhətdən 



zəif оlаnlаr sırаdаn çıхır, güсlülər isə dаhа dа vаrlаnır, güсlənir.  

nhisar  və  onun  formalari.  “ nhisar”  ərəb  dilindən  alinmiş  “monopoliya” 

sözünün  alternativi  kimi  işlədilir.  ” nhisar”  terminini  dilimizə  çevirsək,  hərfi 

mənada  “təkəl”,  ”təkəlçilik”  mənasini  verir  ki,  bu  da  inhisarin  mahiyyətini  ifadə 

edir. Çünki inhisar və inhisarçiliq çoxlu istehsal vasitələrinin və insan qüvvəsinin 

bir əldə cəmləşdirilməsidir.  

nhisar rəqabətin əksidir.  nhisarlar istehsal qüvvələrinin inkişafinin müəyyən 

səviyyəsində 

yaranir. 

Onlarin 


yaranmasinin 

əsas 


səbəbi 

istehsalin 

təmərküzləşməsidir.  

Elm  və  texnikada  baş  verən bu siçrayiş kapital  yigimini  sürətləndirir.  Çünki 

yeni,  mükəmməl  texnikani  tətbiq  etmək  böyük  pul  vəsaiti  tələb  edir.  Sahibkar 

müasir elmi, texniki yenilikləri istehsala tətbiq etməsə və yaxud geciksə rəqabətdə 

məğlub  ola  bilər.  Bundan  xilas  olmaq  məqsədilə  mənfəətin  daha  çox  hissəsini 

istehsalin  genişləndirilməsinə  yönəldirlər.  Bunun  nəticəsində  iri  müəssisələr 

yaranir.  

Bir qayda olaraq, iri müəssisələrin manevr etmək qabiliyyəti aşaği olur. Yəni 

kapitali bir sahədən digər sahəyə çətinliklə keçirirlər. Bu zaman onlar böyük itkilər 

verə bilərlər. Digər tərəfdən bu və ya digər məhsulun istehsalinin əsas hissəsi bir 

neçə  iri  sahibkarin  əlində  toplandiği  üçün  istehsalin  həcmi  qiymət,  xammal 

mənbələri, satiş bazarlarini bölmək haqqinda raziliğa gəlməyə imkan yaranir.  

Beləliklə  istehsalda  inhisar  bir  qrup  ən  iri  müəssisələr  firmalar  birliklər 

tərəfindən bu və ya digər məhsulun istehsali və satişinin böyük hissəsini öz əlində 

birləşdirməsidir.  Bununla  da  onlar  bazarda  hökmranliği  əldə  edirlər  və  qiymətlə 

təsir etmək yolu ilə yüksək inhisar mənfəətin götürülməsinə nail olurlar.  

nhisarlarin  meydana  gəlməsi  əmək  məhsuldarliğinin  yüksəlməsinə  mənfi 

təsir  göstərən  amillərdən  biridir.  Əgər  azad  sahibkarliğin  ilk  dövründə  üstəlik 

mənfəət  əldə  etmək  və  rəqabətdə  məğlub  olmaq  təhlükəsi  sahibkarlari  elmin  və 

texnikanin nailiyyətlərini istehsala tətbiq etməyə sövq edilirsə, azad sahibkarliğin 



12 

 

inhisarçi dövründə  elmin,  texnikanin  son nailiyyətlərini  texnikaya  tətbiq  etmedən 



qiymətləri artirmaq yolu ilə yüksək inhisar mənfəəti əldə etmək mümkün olur.  

Beləliklə  inhisarçiliq  –təsərrüfat  subyektlərinin  fəaliyyəti  daha  yüksək 

mənfəət  əldə  etmək  məqsədilə  sərbəst  rəqabətə  yol  verməmələri,  onun 

məhdudlaşdirilmasi və aradan qaldirilmasi fəaliyyətidir.  

Azad  rəqabətin  məhdudlaşdırılmasına  və  aradan  qaldrılmasına  yönəldilmiş 

inhisarçılıq fəaliyyətini iki qrupa bölmək olar: 

1.  nhisarların  inkişafının  ilkin  mərhələsində  inhisara  daxil  olan  təsərrüfat 

subyektləri  üçün  qiymətqoymanın  razılaşdırılması,  xammal  və  satış  bazarlarının 

bölüşdürülməsi  və  mənfəət  götürmək  üçün  əlverişli  şərait  yarada  biləcək  digər 

məsələlərdə razılıq əldə edilməsinə yönəldilən fəaliyyətlər; 

2. Bazardakı hakim mövqelərindən istifadə edərək inhisar qiyməti aləti( aşağı 

inhisar  qiyməti,  yuxarı  inhisar  qiyməti)  vasitəsi  ilə  rəqibin  sıxışdırılmasına 

yönəldilmiş fəaliyyətlər.  

Bu  fəaliyyəti  nəticəsində  inhisarçı  müəssisə  istehsalda  və  satışda  əsassız 

surətdə  üstünlüyə  malik  olur.  Bu  cür  üstünlük  şəraitində  müəssisənin  davranışı 

inhisar  nəzəriyyəsi  ilə  izah  olunur.  nhisarçı  müəssisənin  istehsal  xərclərinin 

formalaşdırılması, öz məhsuluna qiymət qoymanın prinsipləri və istehsal həcminin 

müəyyən edilməsi inhisar nəzəriyyəsinin məğzini təşkil edir.  

nhisar  nəzəriyyəsinə  görə  inhisarın  maksimum  mənfəət  götürməsini  təmin 

edən məhsul buraxılışının həcmi rəqabət şəraitndə mövcud olan prinsipə, son hədd 

gəlirlərinin  və  son  hədd  xərclərinin  bərabərliyinə  əsaslanır.  qtisadiyyatda 

inhisarçılığı əhatəliyi baxımından aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar.  

1.  stehsal  inhisarçılığı:  stehsal  inhisarçılığı  inhisarçılığın  elə  formasıdır  ki, 

bu  zaman  hər  hansı  məhsulun  istehsalının  və  realizəsinin  əsas  çəkisi  məhdud 

miqdarda  istehsalçının  sərəncamına  keçir.  Buna  müxtəlif  yollarla  nail  olunur. 

Birinci  yol  ondan  ibarıtdir  ki,  müəyyən  növ  məhsul  istehsalçıları  məqsədyönlü 

şəkildə  inhisarçılığa  meyl  etməyə  başlayır  və  yekunda  bu  meyl  hər-hansı  bir 

inhisarçı  ittifaqın  yaranması  ilə  nəticələnir.  kinci  yol  isə  bunun  əksinə  olaraq 



13 

 

kapitalın  öz-özünə  artması  nəticəsində  istehsalçı  müəssisənin  istehsal 



inhisarçılığına  nail  olmasından  ibarıtdir.  nhisarçılığın  nəzərdən  keçirilən  bu 

forması çox zaman iqtisadi inkişafın məntiqi nəticəsi kimi səciyyələnir.  

qtisadi  ədəbiyyatda  istehsalda  inhisarçılığın  mahiyyətini  üç  başlıca  cəhətlə 

səciyyələndirirlər: 

a.  stehsalın  əhəmiyyətli  hissəsinin  təmərküzləşməsi  sayəsində 

təsərrüfatın bir yaxud bir neçə sahəsində hökmranlığının təmin edilməsi; 

b.  Bazar qiymətlərini diktə etmək imkanına malik olması; 

c.  Yüksək inhisar mənfəətinin mənimsənilməsi.  

stehsal inhisarçılığının aşağıdakı formaları vardır: 

Kartel  –  bir  qrup  sahibkarın  inhisarçı  sazişi  və  uyğun  birlik  formasıdırş  Bu 

bazarın  inhisarlaşması  haqqında  əsas  sövdələşmələrdən  biridir.  Bir  qayda  olaraq, 

təsərrüfatın  sahəsində, 

əsasən  xammal  mənbələrinin,  satış  bazarının 

bölüşdürülməsi,  satışın,  işə  götürmənin  şərtləri,  ödəmələrin  müddəti,  inhisar 

qiymətlərinin  müəyyənləşdirilməsi,  patentlərin  istifadəsi  üzrə  meydana  gəlir. 

Konsern  və  trestlədən  fərqli  olaraq  kartellər  öz  iştirakçılarının  istehsal  və 

kommersiya müstəqilliyinə toxunmur.  

Kartellərin müvəffəqiyyətsizliyinə iki amil təsir edir : 

Birinci:  kartel  qiyməti  qaldıran  zaman  hər  bir  iştirakçı  müəssənin  marginal 

gəliri  onun  marginal  xərclərini  üstələyir.  Bu  isə  firmalar  üçün  sövdələşməni 

pozmaq üçün güclü stimul rolunu oynayaraq, hər-hansı firmanın sazişə zidd olaraq 

öz məhsullarının qiymətini azaltmaqla nəticələnir. Sözsüz ki, göstərilən vəziyyətdə 

bu firmanın həm satış həcmi, həm də gəliri artmış olacaq. Ona görə də yaxşı kartel 

bu  cür  pozuntuları  müəyyən  edən  və  cəzalandıran  effektiv  mexanizmə  malik 

olmalıdır.  

kinci:  kartelin  müvəffəqiyyətli  digır  formaları  bu  sahəyə  daxil  olmağa 

stimullaşdırır.  Ona  görə  də,  kartel  uzunmüddətli  dövr  üçün  özünə  yüksək  gəlir 

təmin etmək naminə rəqiblərin verilən sahəyə müdaxiləsini məhdudlaşdırmalıdır.  



14 

 

Kartellər  çox  zaman  həm  milli  iqtisadiyyat,  həm  də  beynəlxalq  səviyyədə 



fəliyyət  göstərirlər.  Buna  uyğun  olaraq  onları  daxili,  ixrac,  idxal  və  beynəlxalq 

kartellərə bölürlər.  

Kartellər  bazar  mexanizmlərini  əngəlləyir  və  bununla  da  antiinhisar 

qanunvericiliyinin təsiri altına düşür. Lakin əksəriyyət ölkələrdə kartellərə qadağan 

qoyulmasına  baxmayaraq,  bəzi  ölkələrdə  onlar  qanunla  qorunur  və  məcburi 

qeydiyyata  düşməlidir.  Bir  sıra  hallarda  dövlət  onlardan  tamamilə  leqal  şəkildə 

sənaye  siyasətini həyata  keçirmək  üçün bir  alət kimi  istifadə  edir.  Belə  ki,  ikinci 

dünya  müharibəsindən  sonra  Yaponiya  hökməti  sənayenin  yenidən  qurulması, 

materialların və dəstləşdiricilərin standartlaşması, xırda təchizatı firmalar arasında 

rəqabətin  məhdudlaşdırılması,  onların  diversifikasiyası  səviyyəsini  azaltmaq  və 

müasir  texniki  səviyyəyə  keçmək  məqsədilə  “kartel  rasionallaşdırılmasını” 

dəstəkləyirdi.  80-cı  illərin  əvvəllərində  Yaponiyada  hətta  depressiv  sahələrdə  də 

belə, kartellərin yaradılması müsbət qarşılanırdı.  

Kartellər  Almaniyada  daha  çox  yayilmişdir.  ABŞ  da  zəhmətkeş  kütlələrin 

kartellər əleyhinə mübarizəsi yuridik qaydada rəsmiləşdirilmiş kartel sazişinə qarşi 

yönəldilmiş trestlər əleyhinə qanunvericiliyin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur.  

Sindikat  –  yekcins  əmtəələr  istehsal  edən  müəssisələrin  elə  birliyidir  ki, 

burada  istehsal  vasitələri  sindikat  iştirakçılarının  öz  mülkiyyətində  qalır,  istehsal 

olunmuş  məhsul  isə  sindikatın  mülkiyyəti  olur  və  yaradılmış  xüsusi  idarə 

tərəfindən  reallaşdırılır.  Karteldə  olduğu  kimi  əsasən  eyni  sahənin  müəssisələri 

arasında  bağlanır.  Lakin  ondan  fərqli  olaraq,  sindikat  müəssisələrin  arasında 

bağlanır.  Lakin  ondan  fərqli  olaraq,  sindikat  müəssisələrin  kommersiya 

müstəqilliyini  inkar  edir,  başqa  sözlə  iştirakçı  müəssisələrin  istehsal  etmiş 

olduqları  məhsulların  satışı və həmin  meəssisələrə  xammalın  alınması  ilə  məşğul 

olur.  Eyni  zamanda,  iştirakçı  müəssisələrin  istehsal  və  hüquqi  müstəqilliyi 

kommersiya müstəqilliyinin əksinə olaraq qalmaqda davam edir.  

Üzvlərinin  kommersiya  fəliyyətini  həyata  keçirən  sindikat  öz  işini  vahid 

orqan  –  satış  kontoru  vasitəsilə  görür.  Satış  kontorunun  əsas  vəzifəsi  iştirakçı 



15 

 

müəssisələr  tərəfindən  istehsal  edilmiş  bütün  yekcins  məhsulu  toplamaq  və  onu 



müəyyənləşdirilmiş  inhisar  qiyməti  üzrə  satmaqdan ibarətdir. Bunula  yanaşı  satış 

kontoru  verilən  sifarişlərin  yığılması,  sonra  isə  onların  müəyyənləşdirilmiş 

kvotalara  uyğun  olaraq  iştirakçılar  arasında  bölüşdürülməsini  də  həyata  keçirə 

bilər.  


Beləliklə  ticarət  əməliyyatlarının  təmərküzləşməsi  sindikat  üzvlərinə  aşağı 

qiymətlərlə xammal  almaq,  yüksək  qiymətlərlə  məhsul  satmaq,  eləcə də, bazarda 

qiymətləri diktə etmək və əmtəə dempinqi həyata keçirmək imkanını verir.  

Sindikatlar  adətən  səhmdar  cəmiyyətlər  şəklində  əmələ  gəlir.  Onun  üzvləri 

arasında  ayrı-ayrı  müəssisələrlə  yanaşı  nəhəng  trestlər  vəkonsernlər  də  ola  bilər. 

Sindikat üzvləri tərəfindən istehsal olunmuş məhsul sindikatın mülkiyyəti olur.  

Ən  çox  XX  əsrin  əvvələrində  Rusiya,  Almaniya  və  Fransada  yayılmışdır. 

Daha sonra isə sindikatlar bir sahəvi inhisarçı ittifaq kimi əhəmiyyətini itirmiş və 

öz mövqelərini daha mürəkkəb və çevik formalara vermişdir.  

Rusiyada artıq XX əsrin əvvəllərində sindikatlar geniş yayılmışdır. Rusiyanın 

metallurgiya sənayesinin bütün məhsulunun 4/ 5 – nü inhisarlaşdıran “ Prodamet” 

sindikatı 30 metallurgiya zavodunu birləşdirmişdir. “ Mis” sindikatı mis məhsulları 

satışının 90%- nə sərəncam verirdi. 1909- cu ilin əvvəlində Rusiyada sənayenin 45 

sahəsində fəaliyyət göstərən 140 inhisar birliyi mövcud idi.  

Trest – bir və ya bir neçə sahənin müəssisələrini özündə birləşdirən inhisarçı 

ittifaq  forması.  Yuxarıdakı  formalardan  fərqli  olaraq  trestin  üzvü  olmuş  hər  bir 

təsərrüfat subyekti özünün həm kommersiya, həm də istehsal müstəqilliyini itirir. 

Trestin əsas təşkilati-hüquqi forması sindikatda olduğu kimi səhmdar cəmiyyətdir.  

Trestin  başında  idarə  heyəti durur.  O,  iştirakçı  müssisələrin  maliyyə  istehsal 

və  ticarət  fəalyyətinə  mərkəzləşdirilmiş  qaydada  nəzarət  edir.  Eyni  zamanda 

ittifaqa  yeni  üzvlərin  qəbul  edilməsi  və  ya  iştirakçılardan  kimin  xaric  edilməsi 

məsələləri  də  bu  orqan  tərəfindən  həll  edilir.  Trestin  hər  bir  iştirakçısı  təqdim 

etdiyi  kapitalın  payına  uyğun  olaraq  müəyyən  miqdarda  səhm  paketi  almaq, 

idarəetmədə iştirak və gəlirin müəyyən hissəsinə yiyələnmək hüququnu qazanır.  



16 

 

Qeyd  olunduğu  kimi  trestlər  həm  eyni,  həm  də  müxtəlif  sahələrin 



müəssisələrini  birləşdirməyə  bilər.  Eyni  sahədə  olduqda  “üfüqi”  trestləşmə, 

müxtəlif sahələrdə olduqda isə “şaquli” trestləşmə adlanır. “Şaquli” trestləşmə çox 

vaxt kombinatların meydana gəlməsi ilə nəticələnir.  

Konsern  –  vahid  maliyyə  nəzarəti  altında  olan  və  müxtəlif  sahələri  təmsil 

edən  müəssisələrin  könüllü  inhisarçı  ittifaq  formasıdır.  Maliyyə  nəzarətinin 

bərqərar  olması  iri  firmalar,  çox  vaxt  konsernin  başında  duran  holdinqlər 

tərəfindən səhmlərin alınması ilə həyata keçirilir.  

Konsernin  tərkibinə  sənaye  müəssisələrindən  başqa,  ticarət  və  nəqliyyat 

müəssisələri,  banklar  və  digər  maliyyə  idarələri  də  daxil  olur.  Bununla  da, 

konsrenlər bank və sənaye kapitalının birləşməsini əyani surətdə əks etdirirlər.  

Konserndə  dominant  mövqe  tutan  müəssisənin  xarakterindən  asılı  olaraq 

konsernləri  sənaye,  ticarət,  bank  və  s.  növlərə  bölürlər.  Ancaq bu  cür  bölgü  şərti 

səciyyə daşıyır.  

Kombinatlar- mahiyyətcə  trestlərin  bir  növü  sayılır.  nhisarlaşma  prosesi 

inkişaf etdikcə üfiqi istiqamətdə trestləşmə, yəni eyni bir sahənin müəssisələrinin 

birləşdirilməsi  tez-tez  şaquli  istiqamətdə  trestləşmə  ilə  tamamlanır  ki,  bu  zaman 

texnoloji proseslərlə öz aralarında əlaqədə olan sənaye sahələri də trestin tərkibinə 

daxil  olur.  Bu  cür  trestlərə  ona  daxil  olan  müəssisələrin  xarakterinə  görə 

kombinatlar deyilir.  

Konqlomerat- aralarında  istehsal  və  digər  funksional  əlaqə  olmayan  bir  çox 

firmaların iri bir inhisar birliyi tərəfindən özünə tabe edilməsi yolu ilə udulmasıdır.  

Konsorsium- son  zamanlar  inhisarın  daha  geniş  yayılmış  bir  formasıdır.  Bu 

forma  bir  qayda  olaraq  irimiqyaslı  layihələrin  həyata  keçirilməsi  üçün  yaradılır. 

Konsorsium  iştirakçıları  qismində  həm  şəxsi,  yəni  sahibkar  mülkiyyətində  olan 

firma və ya müəssisələr, həm dövlət təşkilatları, həmçinin bilavasitə dövlətin özü 

çıxış edə bilər.  

Şaquli  inteqrasiya  prinsipi  üzrə  qurulmuş  konsernlər  də  vardır.  Qapalı 

texnoloji  zəncir  formasında  olan  bu  bank  xammalın  mərhələləri  əhatə  etməklə 



17 

 

istehsal  etmiş  olduğu  hazır  məhsulların  buraxılmasına  kimi  bütün  texnoloji 



mərhələləri  əhatə  etməklə  istehsal  etmiş  olduğu  hazır  məhsulları  şəxsi  satış, 

nəqliyyat  və  ticarət  şəbəkəsi  vaitəsilə  istehlakçıya  çatdırır.  Ancaq  sırf  şaquli 

inteqrasiya  prinsipinə  uyğun  meydana  gəlmiş  konsernlərin  diversifikasiya  olmuş 

konsernlərə  nisbətən  bazarda  xüsusi  çəkisi  çox  deyil.  Diversifikasiya  olmuş 

konsernləri həm də Konqlomerat adlandırırlar.  

Tipik  müasir  konsernlər,  öz  növbəsində,  istehsalın  şaquli  inteqrasiyası  ilə 

diversifikasiya  olmuş  istehsalın  hər  ikisini  özündə  birləşdirir.  Bu  o  deməkdir  ki, 

onlar  eyni  zamanda  iqtisadiyyatın  müxtəlif  sahələrində  tam  texnoloji  dövriyyəyə 

məxsus olurlar.  

Ticarət sahəsində aradılan konsorsiumlar sifarişlər uğrunda mübarizə məqsədi 

ilə  yaradılır.  Maliyyə  konsorsiumlarının  iştirakçıları  isə,  öz  nöxbəsində,  çox  vaxt 

istiqrazların yerləşdirilməsi və digər bu kimi əməliyyatların həyata keçirilməsi ilə 

məşğul olan banklardır. Bundan əlavə sənayə, tədqiqat və s. konsorsiumlar olur.  

Sənaye konsorsiumları sənaye layihələrinin – müəssisələrin tikilməsini, neft-

qaz kəmərlərinin çəkilməsini, faydalı qazıntıların mənimsənilməsini həyata keçirir. 

Hal  hazırda  Azərbaycanda  bağlanmış  neft  müqavilələri  əsasında  neftin  hasili  və 

nəqli  ilə  bağlı  Azərbaycan  Beynəlxalq  Əməliyyat  Şirkəti  və  Şimali  Abşeron 

Əməlyyat şirkəti yaradılmışdır.  

qtisadiyyatda inhisarçılğı əhatəliyi baxımından aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq 

olar: 


Təbii  inhisarçılıq:  stehasl  miqyasının  artıtılmasının  böyük  həcmdə  qənaətə 

sahib  olduğu  hallarda  mümkündür.  Təbii  inhisarçılıq  təsərrüfat  subyektləri 

arasında rəqabətin mümkün olmadığı sahələrdə də yaranır. Təbii inhisara ən parlaq 

nümunələr yaşayış məntəqələrinin su, elektrik enerjisi, təbii qaz, telefon xidməti ilə 

təmin edilməsidir. Şəhərin əhalisinin su ilə təmin etmək üçün müəssisə onun əhatə 

etdiyi bütün binaları birləşdirən su kəməri şəbəkəsini tikməlidir. Əgər bu xidmətin 

göstərilməsində  rəqbət  aparan  iki  və  ya  daha  artıq  müəssisə  iştirak  etsəydi,  onda 

onların  hər  birisi  ayrılıqda  öz  kəmərinin  çəkilməsində  daimi  xərc  çəkməlidir.  Su 



18 

 

təminatının xərcləri o vaxt minimal olur ki, bütün su bazarına ancaq bir müəssisə 



xidmət  etsin.  Lakin  müasir  şəraitdə  ETT  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq  sahədə  bir 

firmanın  mövcudluğu  ilə  bağlı  olan  xərclərə  qənaət  kriterisi  müəyyən  təshihlərə 

məruz qalır.  

Təbii inhisarçılığın başqa bir predmeti kimi rəqabət mübarizəsinin obyekti ola 

bilməyən  və  müstəsna  xüsusiyyətlərə  malik  əmtəələr  çıxış  edir.  Nümunə  kimi 

hərəkətin intensivliyi xüsusi seçilməyən körpünü misal göstərmək olar. Körpünün 

müstəsnalıq  xüsusiyyəti  vardır.  Çünki  körpüyə  haqq  toplayan  şəxs  kimisə  bu 

xidmətdən  istifadə  etmək  imkanından  məhrum  edə  bilər.  Lakin  körpü  rəqabət 

obyekti  deyildir.  Çünki  onun  hər  hansı  avtomobilçi  tərəfindən  istifadəsi  başqa 

avtomobilçilərin ondan istifadə etmək imkanı məhdudlaşdırmır. Deməli, körpü bir 

növ təbii inhisar ola bilər.  

  

Texnoloji  inhisarçılıq:  nhisarın  obyekti  bu  və  ya  digər  məhsulun 



hazırlanması  üsulu  olduğu  halda  yaranan  inhisarçılıq  texnoloji  inhisarçılıqdir. 

Texnoloji  inhisarçı  kimi  ETT-  nin  müəyyən  istiqamətində  liderliyi  ələ  keçırmiş 

müəssisələr çıxış edir.  nhisarçılığın bu forması müvəqqəti xarakter daşıyır.  

stehlakçı inhisarçılığı və ya monopsoniya: Bu halda bazarda bir alıcı çoxlu 

sayda satıcı olur.  

Təşkilati  inhisarçılıq:  nhisarçılığın  bu  forması  istehlakçı  birliklərinin 

formalaşdırılması yolu ilə meydana gəlir.  stehlakçıların müxtəlif sahə, sahələrarası 

və  yaxud  da  regional  təşkilat  strukturlarını  yaratmaqla,  inhisarçı  meyllərini 

miqyaslarını  əhəmiyyətli  dərəcədə  genişləndirmək  mümkün  olur.  Bu  isə 

bütövlükdə  iqtisadiyyatın  inhisarlaşma  dərəcəsinin  artmasına,  texniki  texnoloji 

tərəqqinin sahə və ölkə miqyasında ləngiməsinə səbəb olur.  

darəetmə inhisarçılığı:  nhisarçılığın bu forması inzibati amirlik sisteminin 

xarakterik  xüsusiyyətlərindən  biridir.  Burada  inhisarçı  kimi  dövlət  çıxış  edir. 

Dövlət  bütövlükdə  sosialist  təsərrüfat  mexanizmi  vasitəsilə  iqtisadiyyatı  idarə 

etməklə  həm  müəssisələrin  müstəqilliyini  məhdudlaşdırır  və  məsuliyyətlərini 

olduqca azaldır.  



19 

 

dxal  inhisarçılığı:  Son  dövrdə  Respublikamızda  geniş  yayılmışdır.  Bu 



inhisarçılıq xarici ölkələrdən Respublikamıza daxil olan müxtəlif məhsulların ayrı- 

ayrı  adamlar  tərəfindən  ələ  keçirilərək  öz  nəzarətləri  altında  dəyərindən  qat-  qat 

yüksək qiymətə satılması yolu ilə yaradılır.  

nhisarçılıq  elmi-texniki  tərəqqinin  inkişafına  ümumiyyətlə  mənfi  təsir 

göstərdiyinə  görə,  bütövlükdə  iqtisadiyyatın  mənafeyinə  zərər  vuran  hadisə  kimi 

çıxış  edir.  nhisarların  meydana  gəlməsi  əmək  məhsuldarlığının  yüksəlməsinə 

mənfi  təsir  göstərən  amillərdən  biridir.  “ nhisarçılıq  çox  hallarda-  məhsulun 

keyyfiyyət  xüsusiyyətləri  ilə  əlaqədar  olmadan,  onun  qiymətinin  süni  surətdə 

artırılmasına  və  məhsulun tələb  və  təklifin  təsiri  altında  yaranan bazar  qiymətləri 

ilə  deyil,  inhisar  qiyməti  ilə  satılmasına,  istehsalın  həcminin  azaldılmasına  səbəb 

olur.  Belə  bir  vəziyyət  bazar  iqtisadiyyatının  ən  vacib  bir  şərtinin-  istehlakçının 

məhsul  seçə  bilmək  hüququnun  pozulmasına  gətirib  çıxarır.  nhisarın  sosial-

iqtisadi  nəticələri  xalis  inhisar  baxımından  daha  qabarıq  şəkildə  təzahür  edir.  ” 

Belə şəraitdə əsasən aşağıdakı dörd amil diqqəti cəlb edir: 

a.  Qiymətlər, istehsalın həcmi və resursların bölüşdürülməsi; 

b.  Rəqabət aparan və inhisarçı firmaların xərcləri arasında olan müqayisə ilə 

əlaqədar olan çətinliklər; 

c.  Sahəyə  daxil  olmağı  məhdudlaşdıran  hədlərin  hesabına  inhisarçı  daimi 

olaraq yüksək inhisar mənfəəti əldə edir; 

d.  Əsas  məsələlərdən  biri  də  gəlirlərin  bölgüsüdür.  Sahibkar  inhisarçı 

gəlirlərin bölgüsündə qeyri-bərabərliyi şərtləndirir.  

Dövlət birinci növbədə azad rəqabətə şərait yaratmalıdır. Bunun üçün bazarlar 

ardıcıl  olaraq  liberallaşdırılmalıdır.  Bunun  əksinə  olaraq  iri  firmalar  üçün 

inhisarlaşmaya  imkan  verməmək,  inhisar  təhlükəsi  yarada  bilən  məhsulların 

istehsalına mane olmaq üçün onu əvəz edə biləcək məhsulun istehsalını dövlət öz 

üzərinə  götürməlidir.  Bu  iqtisadi  tədbirdir.  Eyni  zamanda,  dövlət  inhisar  doğura 

bilən  məhsulların  qiymətinə  nəzarət  etməlidir.  Dövlətin  antiinhisar  siyasəti 


20 

 

çoxşaxəli və uzunmüddətli prosesdir. Ona görə də dövlət bu siyasəti qanunvericilik 



aktları ilə möhkəmləndirməlidir.  

Demokratik  və  hüquqi  dövlətlərdə  inhisarların  təhlükəli  addımları  inhisarlar 

əleyhinə  mübarizəyə  səbəb  olur.  nhisarlar  əleyhinə  mübarizə  aparan  qüvvələr 

çoxsaylı  xırda  istehsalçılar  və  istehlakçılardır.  Onlar  inhisarlar  tərəfindən  qarət 

olunur.  Dövlət  və  hüquq  iqtisadiyyatda  mövcud  olan  bu  münaqişələrin  həllində 

mühüm rol oynayır.  

Dövlət inhisarçı fəaliyyəti tənzimləməyə çalışır. Bu cür halları nəzərə alaraq, 

hələ  XIX  əsrin  axırlarında  ABŞ`da  antiinhisar  qanunu  qəbul  edilmiş,  qüvvəyə 

minmişdir.  Bununla  əlaqədar  olaraq,  hökumət  səmərəli  bazar  iqtisadiyyatı 

fəaliyyətini  təmin  etmək  üçün  onun  hüquqi  bazasını  və  atmosferini 

möhkəmləndirmişdir.  nhisar fəaliyyətini tənzimləyən aktlar elə bu dövrdən qəbul 

olunmağa  başlamışdır.  Bu  cür  fəaliyyəti  tənzimləmə  əsasən  dörd  istiqamətdə 

aparılır: 

1.  Bazarın  inhisarlaşması  məhdudlaşdırılır.  Bazarda  başqasının  ziyanına  ola 

bilən inhisarçılıq qadağan edilir.  

2.  Tənzimləmənin  ikinci  istiqaməti  rəqabət  aparan  kompaniyaların 

birləşməsini qadağan etməkdir.  

3.  Tənzimləmənin  üçüncü  istiqaməti  inhisar  qiymətlərinin  qoyulmasını 

qadağan  edir.  ABŞ`da  bu  prosesə  1914-cü  ildə  yaradılmış  Federal  Ticarət 

Komissiyası  nəzarət  edir.  1914-cü  ildən  1977-ci  ilə  qədər  komissiya  qiymətlərdə 

inhisar sövdələşməsinə dair 1400 əmr vermişdir.  

4.  Tənzimləmənin dördüncü istiqaməti rəqabətin saxlanılması və onun milli 

formasının müdafiə edilməsidir. Bu qeyri-sağlam rəqabət əleyhinə yönəldilmişdir.  

“ nhisarın mənfi cəhətlərini aradan qaldırmaq və rəqabəti gücləndirmək üçün 

dövlət  antiinhisar  siyasəti  yeridir,  antiinhisar  qanunvericiliyi  qəbul  edir  və  onun 

tətbiqi və icrası üzərində nəzarəti həyata keçirir. ” 

Dünya təcrübəsinə antiinhisar qanunvericiliyinin iki əsas sistemi məlumdur: 

– 

Qadağanedici sistem 



21 

 

– 



Tənzimləyici sistem 

Qadağanedici sistem inhisara tam qadağa şərtini irəli atır, rəqabətlə bir araya 

sığmayan inhisarı aradan çıxarmağı tələb edir. Bu sistemi əsasən Yaponiyanın və 

ABŞ`ın antiinhisar qanunvericiliyi rəhbər tutur.  

Tənzimləyici  sistem  inhisarın  olmasına  qarşı  çıxmır,  lakin  onun  mənfi 

nəticələrinin büruzə verdiyi zaman tənzimetmə mexanizmini işə salır. Tənzimləyici 

sistem  əsasən  Avropa,  xüsusilə  də  Şərqi  və  Cənub-Şərqi  Avropa  ölkələrinin 

qanunvericiliyində öz  əksini tapmışdır.  Bu  sistem  inhisarda  sui-istifadə hallarının 

əleyhinə çıxış edir.  

Antiinhisar qanunvericiliyini tənzimləyən qanunlar sırasındə ilk yeri 1890-cı 

ildə  qəbul  olunmuş  “Şerman  Qanunu”  tutur.  Bu  qanunla  ticarətin  gizli 

inhisarlaşması, bu və ya digər sahədə təkbaşına nəzarətin əldə edilməsi, qiymətlər 

haqqında  razılaşma  qadağan  edilir.  Qanunda  göstərilir  ki,  bir  neçə  ştat  və  ya 

ölkələrarası  ticarəti  inhisarlaşdıran  və  ya  inhisarlaşdırmağa  cəhd  göstərən  hər  bir 

şəxs hüququ pozmuş hesab olunur və qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsinin müvafiq 

maddələrinə  uyğun  olaraq  50  min  dollara  qədər  cərimələnə  və  ya  bir  il 

müddətinədək  azadlıqdan  məhrum  edilə  bilər.  Bu  qanuna  görə  bazarda  60%-dan 

çox paya malik olmaq bazarın inhisarlaşması hesab olunur.  

Bu  sahədə  digər  bir  qanun  1914-cü  ildə  qəbul  olunmuşdur.  Bu  qanun 

“Kleyton Qanunu” adlanır. Bu qanunda satış sferasında məhdud işgüzar praktikanı, 

qiymət  diskriminasiyasını,  uyğunlaşmanı  müəyyən  edən  maddələr  öz  əksini 

tapmışdır.  1950-ci  ildə  bu  qanuna  “Seller-Kefover “  düzəlişi  edildi.  Düzəlişə 

əsasən  qeyri-qanuni  uyğunlaşma  anlayışı  dəqiqləşdirildi.  Belə  ki,  aktivlərin 

alınması  yolu  ilə  olan  uyğunlaşma  qadağan  olunurdu.  Əgər  düzəlişdən  öncə  iri 

firmaların  horizontal  yolla  uyğunlaşmasına  icazə  verilirdisə,  adı  çəkilən düzəlişlə 

bu cür uyğunlaşma məhdudlaşdırıldı.  

Daha  bir  qanun  isə  1936-cı  ildə  qəbul  olunmuş  “Robinson-Petmen 

Qanunu”dur. Bu qanunda ticarət sahəsində məhdud işgüzar praktikanın olmasına, 

yəni  qiymət  qayğısına,  qiymət  diskriminasiyasına  qadağa  qoyulmuşdu.  Qərbin 


22 

 

böyük iqtisadçılarından biri olan Keyns vaxtilə antiinflyasiya məsələləri ilə məşğul 



olmuş  və  məqbul  ideyalar  irəli  sürmüşdür.  Bu  ideyalar  iqtisadi  ədəbiyyatda 

“Keynsin  antiinflyasiya siyasəti”  kimi  öz  ifadəsini  tapmışdır.   Bu  siyasəti  sxem 

şəklində aşağıdakı kimi göstərmək olar: 

 

1. 2. Antiinhisar qanunvericiliyi, antiinhisar siyasətin hühuqi əsasları, i



nhisarçılıq 

və onunla mübarizə 

nhisarçılıq  çox  hallarda  məhsulun  keyfiyyətinin  aşağı  düşməsinə  və 

qiymətlərin  sürətlə  artmasına  səbəb  olur.  Belə  vəziyyət  bazar  iqtisadiyyatı 

şəraitndə istehlakçılara mənfi təsir göstərir.  

nhisarın  sosial-  iqtisadi  nəticələri  xalis  inhisar  baxımdan  daha  qabarıq 

şəkildə özünü göstərir. Bu zaman aşağıdakı 3 amil diqqəti cəlb edir: 

a. Qiymətlər, istehsalın həcmi və resursların bölüşdürülməsi. Rəqabət aparan 

və inhisarçı firmaların xərcləri arasında müqayisə ilə əlaqədar olan şətinliklər; 

b. Sahəyə  daxil  olmağı  məhdudlaşdıran  hədlərin  hesabına  inhisarçı 

müəssisələrin  daimi  olaraq  yüksək  inhisar  mənfəəti  əldə  etməsi.  Bu  inhisarçı 

firmanın rəqabət aparan firmalara nisbətən ETT- nin imkanlarından geniş istifadə 

etməsi etməsi hesabına yaranır; 

c. Gəlirlərin  bölgüsü.  Sahibkar  inhisarçı  gəlirlərin  bölgüsündə  qeyri- 

bərabərliyi  şərtləndirir.  Öz  bazar  hökmranlığının  sayəsində  inhisarçı  firmalar 

rəqabət firmalara nisbətən daha yüksək qiyməti təsbit edir.  

Bazar  iqtisadiyyatının  inkişafının  müəyyən  mərhələsində  inhisarçılıq  elə  bir 

səviyyəyə gəlib çatır ki, ona qarşı tədbirlərin görülməsinə zərurət yaranır.  

1. Müvafiq  strukturlar  tərəfindən  rəqabətin  inkişafı  üçün  əlverişli  mühitin 

yaradılması.  

2. Müvafiq  orqanlar  tərəfindən  inhisarçı  mövqeyə  malik  olan  təsərrüfat 

subyektlərinin fəliyyətinin hüququ aktlarla tənzimlənməsi.  

nhisar  fəaliyyətini  tənzimləyən  ilk  hüquqi  aktlar  hələ  XIX  əsrin  ortalarında 

ABŞ- da qəbul edilmişdir. Sonralar bir sıra ölkələrdə, o cümlədən, Azərbaycanda 



23 

 

da  bazar  münasibətlərinə  keçidlə  əlaqədar  inhisarların  fəaliyyətini  tənzimləyən 



qanunlar qəbul edilmişdir.  

Antiinhisar  fəaliyyəti  haqqında  Azərbaycan  Respublikasının  Qanunu 

inhisarçılıq  fəaliyyətinin  qarşısının  alınmasının,  məhdudlaşdırılmasının  və  aradan 

qaldırılmasının təşkilati və hüquqi əsaslarını müəyyən edir.  

Azərbaycan  Respublikasının  “Antiinhisar  fəaliyyəti  haqqında”  qanununa 

uyğun olaraq bir müəssisə satışın 33 %-ə, 3 müəssisə 50% -ə, 5 müəssisə 66, 6% -ə 

malik olduğu hallarda inhisarçı müəssisə hesab edilir.  

nhisarçılıq fəaliyyətinin qarşısının alınması aşağıdakı hərəkətləri özündə əks 

etdirir: 

1. Bazarda hökmran mövqe tutan və rəqabəti məhdudlaşdıran yeni təsərrüfat 

subyektlərinin yaradılmasının məhdudlaşdırılmasına tədbirləri; 

2.  cra  idarəetmə  orqanlarının  və  təsərrüfat  subyektlərinin  birgə  fəaliyyəti 

haqqında 

sazişlər 

nəticəsində 

təsərrüfat 

subyektlərinin 

müstəqilliyinin 

məhdudlaşdırılmasına  və  iştirakçıların  mənafelərinin  pozulmasına  yönəldilən 

fəaliyyətin qarşısının alınması.  

3.  nhisarçı təsərrüfat subyektlərinin məhsullarının qiymətkəri üzərində dövlət 

nəzarəti qoymaqla onların bazardakı paylarına uyğun mütərəqqi vergi dərəcələrinin 

tətbiq  edilməsi,  təbii  inhisarların  öz  mövqelərindən  sui  istifadə  hallarında  aksiz 

vergilərinin  şərtləşdirilmiş  dərəcələrin  tətbiq  edilməsi,  kredit  veriləsi  şərtlərinin 

şərtləndiriləməsi  və  s.  ilə  inhisarçıların  fəaliyyətinin  məhdudlaşdırılmasından 

ibarətdir.  Antiinhisar  fəaliyyətinin  üçüncü  istiqamətində  inhisarçılar  tərəfindən 

rəqabətin  sıxışdırıldığı  hallarda  imkan  daxilində  səlahiyyətli  orqanlar  tərəfindən 

inhisarçı  müəssisələrin  bölüşdürülməsi  haqqında  qərarlar  qəbul  etməklə 

inhisarçılıq fəaliyyətinin aradan qaldırılmasının həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur.  

nhisar  ərəb  dilindən  götürülmüşdür.  Latıncada  bu  termin “monopolia” sözü 

kimi  qeyd  olunmuşdur.  Bu söz  Azərbaycan  dilində “təkəl”“təkəlçilik” mənasını 

verir.  Müxtəlif  monoqrafiyalarda,  dərsliklərdə  inhisara  müxtəlif  cür  anlayışlar 

verilir.  Bunlardan  bəziləri  ilə  tanış  olaq.  “ nhisarçılıq  təsərrüfat  subyektlərinin 


24 

 

yolverilməz fənd və üsullardan istifadə etməklə yüksək mənfəət götürmək məqsədi 



ilə  azad  rəqabətə  yol  verilməməsinə,  onun  məhdudlaşdırılmasına  və  aradan 

qaldırılmasına  yönəldilən  fəaliyyətidir.  ”  Anlayışdan  verilən  əsasa  görə  inhisar 

yüksək mənfəət götürmək məqsədi daşıyan fəaliyyətdir. Başqa bir anlayış: “ nhisar 

və  inhisarçılıq  çoxlu  sayda  istehsal  vasitələrinin  və  insan  qüvvəsinin  bir  əldə 

cəmləşməsidir.  ” Verilmiş  ikinci  anlayışda  insan,  işçi  qüvvəsinin  bir  əldə 

cəmləşdirilməsi  də  inhisarçılıq  hesab  olunur.  Daha  bir  anlayış  isə  aşağıdakı  kimi 

verilmişdir:  “ nhisar  iki  mənada  işlədilir:  birinci  halda  müəyyən  bir  obyektə 

şəriksiz  sahib  olmaq,  onu  mənimsəməkdir  (məsələn,  torpaq  mülkiyyəti  üzərində 

inhisar).  kinci halda isə müəyyən bir istehsal sahəsi üzərində, bazarda inhisarçılıq. 

Burada söhbət bazar inhisarçılığından gedir. ” 

nhisarın  yaranması  müxtəlif  səbəblərdən  dolayı,  istehsalın,  kapitalın 

təmərküzləşməsi  və  mərkəzləşməsinin  nəticəsində  baş  vermişdir.  Təmərküzləşmə 

və mərkəzləşmə istehsalın və kapitalın iriləşməsi, daha böyük həcmə çatması, daha 

az  əllərdə  toplanması  prosesidir  ki,  nəticədə  inhisarlaşmaya  səbəb  olur. 

Təmərküzləşmə, həmçinin elm və texnikanın inkişafı ilə əlaqədardır.  

qtisadiyyatda  inhisarçılıq  əsasən  XIX  əsrin  II  yarısından  etibarən  meydana 

gəlməyə başlamışdır. Tədricən inhisarın inkişafı elə bir səviyyəyə gəlib çıxmışdır 

ki,  o,  bütövlükdə  iqtisadiyyatı  əhatə  etməyə  başlamışdır.  Beləliklə,  XX  əsrin  30-

50-ci illərindən iqtisadiyyatda inhisarçılıq hakim bir mövqeyə malik olmuşdur.  

XX  əsrin  90-cı  illərinin  sonlarında  dünyanın  40-dan  çox  ölkəsi  antiinhisar 

qanunvericiliyi  aktları  qəbul  etməyə  başlamışdır.  Təbii  ki,  Azərbaycanda  da  bu 

sahədə  müəyyən  irəliləyiş  oldu  və  antiinhisar  fəaliyyəti  zamanı  ortaya  çıxan 

münasibətləri nizama salan qanunvericilik aktları qəbul olundu.  

Bu  sahədə  ilk  qanun  hesab  olunan  “Antiinhisar  fəaliyyəti  haqqında” 

Azərbaycan  Respublikasının 4  mart  1993-cü il  tarixli  Qanunu qəbul olunmuşdur. 

Həmin  Qanunun  1-ci  maddəsində  qanunun  məqsədləri  sadalanır.  Maddə 



Yüklə 0,52 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin