Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- MULTİKULTURAL TOPLUMDA ORTAQ SEMANTİK KODLAŞMA (Lokal istifadəli antoponim və toponim komponentli frazeoloji vahidlərin semantik təhlili)
|
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 175
İngilis dilində “Interplanetary”sözü ,rus dilində”межпланетьный”, “planetlər arası” kalkasına, və ya ingilis dilində “inter-library”, rus dilində “межбиблиотечный”, Azərbaycan dilində “kitabxanalar arası”, və ya “interdepartmental”, “междомственный”, “idarə daxili” kalkalarına nəzər yetirsək müəyyən edə bilərik ki, bəzi sözlər kalka zamanı sırası dəyişmiş əlavə şəkilçilər əlavə olunmuşdur. Alınma sözlərin forma və məzmunca dəyişməsi keçdiyi dilin daxili inkişaf qanunları ilə əlaqədardır. Bu haqda V.Vinoqradov yazır ki, dilin inkişaf qanunlarında onun milli orijinallığı özünü göstərir. Dildə işlənən alınma fonetik şəkli, qrammatik quruluşu və mənası bu dilin daxili inkişaf qanunları əsasında dəyişilir. Azərbaycan dilinin materiallarina əsaslanaraq belə nəticə əldə edilir ki, yarımkalkalarda alınma sözlər arasında bərabərlik qoymaq mümkün deyildir, çünki dildə onların baş verməsi istiqamətləri müxtəlifdir. Əgər yarımkalkaların yaranmasında xarici təsir öz əksini tapırsa, alınma sözlər də başqa dilin müəyyən struktur və semantik təsiri olmur. Onlar kalka prosesi olmadan alınır və dilin fonetik quruluşuna uyğunlaşdırılır. Kalkaların yaranmasında kalkaedilən dildə uyğun mənaların olması çox mühüm şərtlərdən biridir. Dildə belə məna, yəni başqa dilə məxsus sözün müqabilində uyğun motiv olduqda kalkaetməyə real imkan yaranır. Aydındır ki, müəyyən bir əşyaya onun bu və ya başqa bir elementinə görə ad verilir. Lakin əşyada başqa əlamətlər də ola bilər. Əgər söz əvvəlki mənaları ilə əlaqəni kəsməmişsə, o zaman o aydın daxili formalı olur. Söz bir ad olmaq etibarı ilə əşya və ya hadisələrin mühüm əlamətlərini, mahiyyətini bilavasitə əks etdirməyərək, ancaq əşya və hadisələrlə münasibətdə olanların adını ifadə edir. “Əgər söz yaradıcılığı söz və sözlərlə semantik əlaqəni itirməmişsə, deyirlər ki, o əsaslıdır, onun aydın və parlaq daxili forması vardır”. Hər hansı əşyanın bir əlaməti başqa əlamətlərdən fikrən ayrılır və təcrid edilir. Bu zaman ancaq nəzərdə tutulan əlamətin başqa əşyalarla əlaqəsi nəzərdə tutulur. Lakin insan fikri əşyanın əlamətlərinin bütün çoxcəhətliliyi ilə əhatə etməyə qabildir ki, onu da dildə əks etdirir. Məlumdur ki, sözün əsas tərkibi heç bir məzmuna malik olmayaraq dildə yalnız işarə rolu oynayır. Sözün məzmunu onun daxili cəhətini təşkil etdiyi üçün və sözün ifadə etdiyi məfhum məzmuna malik olduğu üçün dildə məzmunu dərk etmək zəruri hesab olunur. Sözlərin semantik mənasının genişlənməsi, söz yaradıcılığı üsulları, başqa dillərdən tərcümə prosesi (kalkaetmə) və alınmalar dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin əsasını təşkil edir. Söz yaradıcılığında başqa dillərdən kalkalar mühüm yer tutur. Tərcümə prosesində leksik vahidlərin yaradılmasında kalka üsulundan çox geniş istifadə olunur. A.A.Reformatski yazır: “ Kalka sözün hissələr üzrə tərcümə edilib, sonra həmin hissələrin mexaniki surətdə birləşdirilməsidir” [1, s.106) R.A.Budaqov isə kalkaları sözalmanın xüsusi bir növü hesab edərək yazır: “ Bu müvafiq əcnəbi sözlərin quruluşu kimi formalaşan, lakin onların maddi əsasını almayan sözlərdir” [3, s. 88] S.Sadıqova isə bunu belə izah edir: “Kalkalar başqa bir dilə məxsus sözlərin yaxud söz birləşmələrinin tərkib hissələrini ana dilin müvafiq sözləri və söz birləşmələri ilə dəqiq tərcümə etmək üçün həmin sözlərin modeli üzrə qurulmuş sözlər yaxud ifadələrdir”[4, s.69] Kalka haqında söylənilən fikirlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki multikuturalizim cəmiyyətində dövlətlər arasında münasibətlərin daha da yaxınlaşması, xalqların bir birinin tarixi, mədəniyyəti ilə tanış olmasında kalka yolu ilə tərcümənin xüsusi rolu vardır, və kalkalar birbaşa məzmun məna prinsipinin yaranmasına xidmət edir. Mövzu ilə bağlı bütün deyilən fikirləri, araşdırmaları, aparılan fikir mübadilələrini və faktları bir cümlə ilə ifadə etsək, tam əminliklə deyə bilərik ki , Azərbaycan, əsl humanistlik, tolerantlıq nümunəsidir. Bunu, yalnız Respublikamızda yaşayan as saylı xalqlar deyil həmçinin beynəlxalq aləmdə ifadə edilən fikirlər sübut edir. Respublikamızın əsas məqsədi Ümumazərbaycan mədəni konteksti etnik qruplar və azsaylı xalqlar üçün mənəvi doğma məkana çevrməkdir. Azərbaycan üçün ayrı-ayrı dillərin daşıyıcıları arasında ünsiyyətə tələbatın meydana çıxdığı ilk dövrlərdən başlayaraq bu günə qədər multikultural muhitin yaradılması ən lazımlı fəaliyyət növlərindən biri olmuş və o, gələcəkdə də ölkəmiz üçün zəruri iş kimi qalacaqdır.
Ədəbiyyat 1. A.А.Реформатски. Введение в языкознание. М.1960. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 176
2. A. Lilova Введение в общую теорию перевода.1985. 3. R. A. Budaqov. Dilçiliyə dair oçerklər. Bakı. Azərnəşr.1956. 4. S.A. Sadıqova. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində termin-söz birləşmələri. Bakı,1986 5. В.В .Иванов. Терминология и заимствования в современном китайском языке. Наука, 1973
6. http://bakuforum.az/az/multikulturalizm-nailiyyetler-ve-problemler/?fid=2258 7. http://www.mct.gov.az/news-details?id=1538 Afsana Heziyeva
THE SPECIFIC PECULIARITIES OF THE TRANSLATION WITH THE WAY CALQUE IN MULTICULTURAL SOCIETY SUMMARY
This article deals with the specific peculiarities of the translation with the way calque in multicultural society. The different concepts of some linguists on this problem have been analyzed here. Keys in the formation of the method word formation with calque are searched. The author analyses the investigations of the linguists concerning with this problem. Besides in the article are determined from different brunches. Examples are taken from different dictionaries. On the basis of the materials of the Azerbaijani and English languages the author studied this problem. Nüşabə Nəcəf qızı Əsədova Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, baş müəllim asadova.nushabe@rambler.ru
çaları.
semantic shade.
Multikultural ölkə olan Azərbaycan müxtəlif millətlərin, xalqların cəmləşdiyi elə bir məkandır ki, burada çoxmillətlilik və onun yaratdığı çoxmədəniyyətlilik şəraitində yaşayan hər bir millətin nümayəndələri yanaşı yaşadıqları digər millətlərin milli sərvətlərindən bəhrələnir və həmin millətlərə də öz töhvələrini verirlər. Belə ki, “mədəniyyət fərdin və kollektivin davranışlarından davranışların yaratdığı adət qaydalarından və bunların da formalaşdırdığı xarakterdən meydana gəlir. Xarakter fərdi və milli kimliyi müəyyən edir. Milli kimlik əsasən dil amilindən formalaşır” [7]. Multikultural cəmiyyətə sahib olan Azərbaycanda yaşayan ayrı- ayrı xalqların dilinin leksik özəlliklərini öyrənmək müasir dilçiliyimizin önəm verdiyi məsələlərdəndir, çünki, belə tədqiqatlar zəminində həmin dillərin leksik qatları haqqında dəyərli faktiki material əldə edilir. Tədqiqatımız üçün obyekt götürdüyümüz antroponim və toponim komponentli frazeoloji vahidlər aid olduqları multikultural toplumun dil mühitində insan xarkterinin müxtəlif tərəflərini, psixoloji özəlliklərini, fərqli xususiyyətlərini, fərdi cizgilərini əks etdirən “məcazi məna” [2, 99] daşıyan leksik vahidlərdir. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 177
Məlum olduğu kimi frazeologiya leksikanın zəngin və maraqlı elə bir qatıdır ki, bu qat aid olduğu xalqın tarixini, keçmişini, güzəranını, məişətini, həyat və düşüncə tərzini, əmək fəaliyyətini, adət- ənənələrini, geyimini, mətbəxini, qidasını, psixoloji düşüncə tərzini əks etdirir. “Dildə hazır şəkildə işlədilərək komponentləri məna və quruluşca parçalanmayan” [1, 7] frazeoloji birləşmələr aid olduğu dilin daşıyıcılarının səciyyəvi xüsusiyyətlərini əks etdirən milli kimlik vəsiqəsidir. Hər bir xalqın leksik bazasının müəyyən bir hissəsini əks etdirən frazeoloji birləşməlrin öyrənilməsi həmin xalq haqqında müəyyən məlumatların əldə edilməsi deməkdir. Bu baxımdan M.Mirzəliyevanın da tam haqlı olaraq, qeyd etdiyi kimi, “hər hаnsı milli dilin frаzеоlоgiyаsının dərindən öyrənilməsi həmin dilin tаm mənimsənilməsində əsаs hаlqаdır və еləcə də о dilin dаşıyı- cılаrının zəngin, rəngаrəng və bir qədər də sirli аləmlərinə аçılаn pəncərədir” [6, 25]. Formaca lakonik, ancaq semantik cəhətdən böyük məna tutumuna malik olan frazeoloji ifadələr aid olduğu toplumun və bu toplumu təşkil edən insanların etnokulturoloji və linqvokulturoloji mühitinin aynasıdır. Bu baxımdan təhlil məqsədi ilə araşdırdığımız antroponim və toponim komponentli frazeoloji vahidlər ümumilikdə Azərbaycan xalqının ədəbi dil mühitində artıq qəbul olunmuş, daşlaşmış və hamı tərəfindən anlaşılan ifadələr deyil, yalnız multikultural Azərbaycan cəmiyyətin bir hissəsinə- cənub bölgələrində, Masallı və Lənkəran rayonlarında həm talış xalqı, həm də oradakı azərbaycanlılar tərəfindən mənimsənilərək artıq gündəlik nitqlərində işlədilən deyimlərə, qanadlı ifadələrə və frazeoloji vahidlərə çevrilmiş lokal istifadəli sabit birləşmələrdir ki, belə birləşmələrin tərkibindəki sözlər “…frazeologizmləşmə prosesində ilk nominativ mənasını itirib metaforik məna qazanmış” [3, 58] vahidlərdir. Yerli xalq tərəfindən yaradılan, nə vaxtsa hansısa bir insana aid olan bu antroponim komponentli frazeoloji vahidlər zaman keçdikcə artıq xüsusi bir insana deyil, ümumi səciyyə kəsb etmiş, mücərrəd məna qazanaraq artıq sabit söz birləşmələrinə çevrilmişlər. Bu ifadələr aid olduğu multikultural toplumun üzvləri tərəfindən asanlıqla anlaşılır, kimə ünvanlandığı deyilən insan adından deyil, ifadə etdiyi semantik tutumdan, məna yükündən aydın olur. Masallı və Lənkəran rayonlarında sadə xalq arasında məşhur olan və orada yaşayan insanlar tərəfindən müxtəlif münasibətlər zəminində yaradılan bu ifadələr Azərbaycanın digər bölgələrində yaşayan insanlar üçün bəzən işlədilməyə bilər. Hətta onlar tərəfindən hərfi mənada başa düşülə bilər, ancaq əksəriyyəti həm talış dilində, həm də Azərbaycan dilində işlədilən bu ifadələr insanların müşahidələri əsasında toplanılan məlumatın antroponim və yaxud toponim komponentli birləşmə vasitəsilə ümumiləşdirilmiş şəkildə işlədilir. Belə ki, İ. Məmmədovun qeyd etdiyi kimi bu cür umumiləşmiş mücərrəd məna “...sonrakı, törəmə xarakteri ilə brincidən fərqlənir” [6, 30], yəni çəkilən insan, yaxud yer adı ayrıca bir şəxsi, yaxud da yeri qeyd etmək üçün işələdilmir, sadəcə ünvanlananın keyfiyyətini, səciyyəsini vurğulayır. Dediklərimizə aydınlıq gətirmək üçün yerli informatlardan topladığımız belə sabit birləşmələri nəzərdən keçirək. I Lənkəran və Masallı bölgələrində işlədilən antroponim komponentli frazeoloji birləşmələr. Bu bölgələrdə formalaşan antroponim komponentli frazeoloji ifadələri kişi və qadın adları ilə bağlı olmaqla iki qrupda cəmləşdirmək olar: 1.Kişi adları ilə bağlı olan antroponim komponentli frazeoloji vahidlər :
ağır zəhmətli işlərdən qaçan kişiyə deyilir. Ucaboylu, yaraşıqlı Şühədam- ironiya ilə işlənir, balacaboy, üzdən o qədər də yaraşıqlı olmayan adam nəzərdə tutulur. Bu ifadə adətən bacarıqsız və üzdən o rədər də baxımlı olmayan övladını tərifləyən valideynlərə ünvanlanaraq işlədilir.
olmayıb. O, bir uşaq görəndə çox sevdiyindən onu kobud şəkildə qucaqlayar, öpər, işləyərmiş (hətta qanayana qədər). Uşaqlar bundan çox əziyyət çəkərmişlər. Ondan niyə belə etdiyini soruşanda “oynayırdım” deyə cavabını verərdi. İndi kobud zarafatlar edən adamlara “dəli Bəşir oyunu oynama!” deyə xəbərdarlıq edilir.
deyirlər. Aspa Oruc= At Oruc- at kimi yeriyən adam nəzərdə tutulur. Puti Vəli- Onun- bunun malına göz dikən, acgöz, tamahkar adam anlamındadır. “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 178
üçün onların yatması da axşam erkən olur. Tez yatan adama “kaq Nəbi”, yəni “toyuq Nəbi” deyirlər. Osnəqə Şamil= osniqə Şamil= osnoqə Şamil= osnağa Şamil= dəmirçi Şamil- həm dəmir işləri görən adama zarafatla işarədir, həm də ironiya ilə çox danqıltı, səs- küy salan adama deyirlər. Vəhi mardə Cəfər- acından ölən Cəfər- çox kasıb, imkansız adam deməkdir. Dza Nəsrə= oğru Nəsrə- oğurluq edən adama belə ad qoyulur.. Sıpa Mirələm- bədxah, pisniyyət adam deməkdir. Belə insanın bir iş görəndə kiminsə qarşısına çıxması uğursuzluq gətirməsi kimi anlaşılır. Kəlxəni Əli- daima çöllükdə, kövşəndə olan, ev- eşiyindən, ailəsində xəbəri olmayan kişiyə işarədir. Çürüy Əlyağa= Çürük Əliağa- həm paxıl, bədxah, heç kəsin sevincinə şərik olmayan, həm xəsis yaxşılıq edə bilməyən və etməyən adam nəzərdə tutulur. Quzu Sahib- üzüyola, hamıya qulaq asan, hər bir buyruğa gedən, hamını razı salmağa çalışan adama işarədir. İt Tağı- dalaşqan, davakar, tündxasiyyət kişi deməkdir. Caz Məhərrəm- toylarda yalnız xarici rəqslər aynayan adamlara deyirlər. Qucda Qasım= ət Qasım – çox ət yeyən, ət yeməyə həris olan adam mənasında işlənir. Nənə bımarde Culan= Culanın nənəsi ölsun- bu ifadə ironiya ilə işlənən ifadədir. Rəvayətə görə Culan yeməkdən doymayan, acgöz, qarınqulu, dalaşqan və tənbəl bir oğlan olur. Nə vaxt ondan yeməkdən doyduğunu soruşanda ac olduğunu, heç nə yemədiyini deyir, heç bir iş də görmək istəmir, dostlarını incidir. Anası da onu müdafiə edərək bu ifadəni işlədərək oğlunun haqlı olduğunu, guya yalan danışmadığını israr edir. İndi kiminsə günahlı olduğunu görəndə, həmin adam özünü yalandan müdafiə etməyə başlayanda bu ifadəni işlədirlər. Yezidi Ərəb kimi- çox qəddar, zalım, qaniçən adam mənasında işlənir. Bu ifadənin ərəblərin işğalı dövründən xalqın təfəkküründə, yaddaşında qaldığı bəllidir. Azərbaycanın cənub bölgələrində xalq tərəfindən yaradılan kişi adlı antroponim komponentli frazeoloji vahidlər arasında səciyyə, keyfiyyət bildirən rus sözlərinin olması müşahidə olunur. Bu bölgələrin leksikasına həsr olunmuş digər tədqiqat əsərində də cənub bölgəsinin şivələrində “çoxlu rus sözlərinin olması” faktı qeyd olunur [5, 33]. Rus sözlərinin cənub bölgələrində həm azərbaycanlılar, həm də talışlar tərəfindən işlədilməsi burada vaxtilə sürgün olunmuş malakan rusları ilə bağlıdır. Rus dilindən sözlər bu rayonlarda formalaşmış mücərrəd mənalı vahidlərə də keçmişdir. Məsələn:
tərzdə mədəni göstərməyə çalışan, əslində isə mədəniyyətdən xəbəri olmayan adamlara deyilir. Ələsgəndər dümotdədir- yəni Ələsgəndər dərin fikrə gedib- fikri yanındakılarda olmayan, yanında danışılan söhbətə qulaq asmayan, tamam başqa şeylər haqqında düşünən adama işarədir. Bu ifadədəki “dümot” talış dilində “dərin fikir” deməkdir. Yəqin ki, “dümot” rus dilindəki “думать” feilinin talış dilinə keçmiş dillərin çarpazlaşmasının növlərindən rus dilinin adstratıdır. 2.Qadın adları ilə bağlı olan antroponim komponentli frazeoloji vahidlər:
olan bu ifadə bir- birinin səhvini ört- basdır etmək, gizlətmək üçün bir- birlərini müdafiə etmək məqsədilə müxtəlif səbəb və bəhanələr gətiriləndə işlədilir.
dayanmadan işləyən qadın nəzərdə tutulur. Sağıra Mədinə= sağır Mədinə- üst başı tör- töküntü, səliqəsiz, yazıq görkəmli qadına işarədir. Lırdinə Sona= kirli Sona- pinti qadına işarədir. Cinə Fatma= Cin Fatma- Həyatdan küskün, sədaqətli qadına işarədir. Bu ifadənin qaynaqlandığı mənbə müharibə vaxtına təsadüf edir. Belə ki, ərləri müharibədə ölən bəzi qadınlar sonradan ailə qursalar da Fatma adlı qadın ərinə sədaqətli qalaraq nəinki təzədən ailə qurmur, hətta sonralar heç pal- paltarına fikir vermir, bəzəksiz gəzir ki, onunla ailə qurmaq istəyən kişilərin “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 179
diqqətini cəlb etməsin. Bu ifadə ailə qurmaq haqqında düşünməyən, yalnız öz işi ilə yaşayan qadın anlamında işlənir. II.Lənkəran və Masallı bölgələrində işlədilən toponim komponentli frazeoloji vahidlər: Boladı yolu= Boladıya ro- əyri-üyrü yollar nəzərdə tutulur. Ümumiyyətlə, bu frazeoloji vahid təkcə yollara şamil edilmir, əyri edilən hər nə varsa, hətta saçın tağı səliqəsiz ayrılanda belə Boladı yolu ifadəsi işlənir. Boladı Lənkəran rayonunda olan talış kəndidir.
adamların tez- tez və yüksək tonal, hay-küylə danışıqlarına əsasən onlara işarə edirlər. Xıla girdin çörək götür, Xıldan çıxdın ayaq- Masallının Xıl kəndinin adamlarının qonaqpərvərliyinə, kəndin yollarının isə vaxtilə palçıqlı, narahat olmasına görə işlədilir. Bu ifadə ilə təkcə Xıl kəndi və onun adamları deyil, eyni vəziyyətdə olan yerlərlə də bağlı işlədilir.
hazırlamaq üçün yararlı olan və təndir hazırlanan kənddir. Çox isti yer olanda “bura lap Separadi təndiridir ki!” ifadəsi işlədilir. Multikultural ölkə olan Azərbaycanın ərazisində yaşayan azsaylı xalqların dilini, leksik bazasının ayrı- ayrı qatlarını tədqiq etmək həmin xalqların milli və mədəni xüsusiyyətlərinin, məişətinin, milli düşüncə tərzinin, dini baxışlarının, peşə, sənət və məşğuliyyətinin, tarixi keçmişinin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyət daşıyır. Belə araşdırmalar eyni zamanda həmin xalqların Azərbaycan dili ilə və eləcə də başqa dillərlə interferensiyasını və əlaqələrini müəyyənləşdirmək baxımından faydalıdır.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı: 1. Bayramov H. Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları. Bakı- “Maarif”- 1978. 2. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı- “Maarif”- 1982. 3. Mahmudova Q. Türk dillərinin frazeologiyası II. Bakı- “Nurlan”-2009. 4. Məmmədov İ. Azərbaycan dilinin semantikası. Bakı- “Xəzər” nəşriyyatı-2006. 5. Mirzəyev E. Azərbaycan dili Lənəran və Astara şivələrinin terminoloji leksikası. Bakı- “Elm və təhsil”- 2016. 6.Mirzəliyeva M. Türk dillərinin frazeologiyası I. Bakı- “Nurlan”-2009. 7. http://strateq.az/arashdirma/26098/alim-baxisi-multikulturalizm
Asadova N. N. The Common Semantic Encoding in the Multicultural Society (The Semantic Analysis of the Phraseological Units with the Anthroponomical and Toponymical Components in the Local Usage)
Summary This article studies the common semantic encoding in the multicultural society. Here is carried out the semantic analysis of the phraseological units with the anthroponomical and toponymical components in the local usage. These word combinations have already acquired a concrete figurative meaning and used for characterizing a person or a place according to a feature of his or its character. They are used as phraseological units in the southern p art of Azerbaijan in the regions of Lankaran and Masalli. The ethnic group of the Tallishs live together with the Azeri people in these regions and these set-expressions are formed by them but they are used commonly now.
Yüklə 6,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|