Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Üçüncüsü, istər İranda, istərsə də Azərbaycanda hələ bu günə qədər yaradıcı subyektin ədəbi kimliyinin düzgün təyinet­mə modeli tapılmamışdır. Bu, birbaşa «İran ədəbiyyatı tarixi» və «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» konseptləri ilə bağlı məsələdir. Azərbaycan ədəbiyatşünaslığında tarixi Azərbaycan ərazisi ilə hər hansı formada bağlı olan avestadilli, midiyadilli, mannadilli, albaniyadilli, ərəbdilli, farsdilli, azərbaycandilli nə və kim varsa, hamısı Azərbaycan ədəbiyyatı elan edilib. O cümlədən İran ədə­biyyatşünaslığında fasr dilində yazan əksər yaradıcı subyektləri, xüsusilə Azərbaycan şairlərini İran ədəbiyyatı saymaq ənənəsi var. Hər iki ənənə yanlışdır.

Şərq ədəbiyyatı tarixində ərəb dilində yazmaq ənənəsi ol­duğu kimi, fars dilində yazmaq ənənəsi də olmuşdur. Bu, bütün ərəbdilli şairlərin ərəb ədəbiyyatına mənsub olması demək ol­ma­dığı kimi, bütün farsdilli şairlərin də fars ədəbiyyatına mənsub olması demək deyil. Nizami fars dilində yazmışdır. Bu halda o, birmənalı şəkildə farsdilli ədəbiyyatın nümayəndəsidir. Ancaq farsdilli ədəbiyyat heç də tamamilə fars ədəbiyyatı demək deyil. Burada farsların fars etnopoetik düşüncə modelində yaratdıqları fars ədəbiyyatı sayıldığı kimi, Nizami və onun kimi Azərbaycan şairlərinin fars dilində, lakin türk etnopoetik düşüncə modelində yaratdıqları da Azərbaycan ədəbiyyatıdır. Belə olmasaydı, İran mütəxəssisləri Nizamini formal olaraq İran ədəbiyyatı tarixinə daxil etsələr də, onu «türk ətri saçan» («türk iyi gələn») sənətkar kimi öz milli ruhlarına yad hesab etməzdilər.

Dördüncüsü, Nizami nə onun yaradıcılığında təcəssüm olu­nan ümumbəşəri və milli ideallar, nə də mənsub olduğu döv­rün ədəbi məkanı baxımından ona bu gün dar milli maraqlar, məkrli siyasi niyyətlər müstəvisində yanaşan rus şovinistlərinin və İran ermənisifət siyasətbazlarının dərk edə biləcəyi fenomen deyil. O, ümumbəşəri şairdir. Öz yaradıcılığında bütün dünya xalqlarının, ümumən insanlığın mənafeyini güdən, yaratdığı mil­li obrazlar gülşənində türklüyü bədii-estetik gözəlliyin etalonuna çevirən Nizami tərənnüm etdiyi bu ümumbəşəri və ümumilli idellara görə dünya ədəbiyyatının faktına çevrilmişdir. Onu dar milli çərçivəyə sığışdırmaq istəyən hər kəs (o cümlədən bu id­dia­ya düşə biləcəyimiz halda bizlər də) bu həqiqətlə razılaşma­lıdır. Nizamini nə farsdilli Şərq ədəbiyyatı tarixindən, nə fars­dil­li Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindən, nə də öz milli-etnik düha­sını fars dilində gerçəkləşdirməklə, bu dildə yaranan ədəbiyyata Firdovsidən tamamilə fərqli olaraq ümumbəşəri dəyərlər gətir­di­yi, Firdovsinin yaratdığı dar millətçilik ideyaları içərisində bo­ğulan ədəbiyyata onun ehtiyacı olduğu ümummilli ideyaları bəxş etdiyi fars ədəbiyyatı tarixindən ayırmaq olmaz.
ЯДЯБИЙЙАТ

1. Араслы Щ. Шаирин щяйаты. Бакы, 1967

2. Алиев Р. Поэма о бессмертной любви. Баку, «Язычы», 1991

3. Рцстямова А. Низами Эянъяви: щяйаты вя сяняти. Бакы, «Елм», 1979

4. Алиев Г. Темы и сюжеты Низами в литературах народов Востока. Москва, «Наука», 1985

4. Араслы Н. Низами вя тцрк ядябиййаты. Бакы, «Елм», 1980

5. Сасаниан Ч. Низаминин «Лейли вя Мяънун» поемасы. Бакы, «Елм», 1985

6. Йусифов Х. Шяргдя Интибащ вя Низами Эянъяви. Бакы, «Йазычы», 1982

7. Рясулзадя М.Я. Азярбайъан шаири Низами. Бакы, 1991

8. Рясулзадя М.Я. Азярбайъан шаири Низами. Бакы, «Тякнур», 2011

9. Эянъяви Н. Хосров вя Ширин. Тяръцмя едяни Рясул Рза. Изащларын мцяллифи М.Султанов. Бакы, «Йазычы», 1983

10. Рзасой С. Оьуз мифинин парадигмалары. Бакы, «Сяда», 2004